Mieczysław Dobija Marcin]ędrzejczyk SZKICE Z HISTORII RACHUNKOWOSCI ~ POLS~IE TOWARZYSTWO EKONOMICZNE 11!!511 KRAKOW 2011

Transkrypt

1

2 Mieczysław Dobija Marcin]ędrzejczyk SZKICE Z HISTORII / RACHUNKOWOSCI ~ POLS~IE TOWARZYSTWO EKONOMICZNE 11!!511 KRAKOW 2011

3 Recenzent Wanda Sułkowska Projekt okładki i stron tytułowych Mirosław Krzyszkowski Opracowanie redakcyjne i korekta Mirosław Krzyszkowski Mirosław Ruszkiewicz Copyright by Polskie Towarzystwo Ekonomiczne, Kraków 2011 ISBN Polskie Towarzystwo Ekonomiczne Oddział w Krakowie ul. Lubelska 21, Kraków tel.: , fax: krakow@pte.pl Skład i łamanie MELES-DESIGN Mirosław Krzyszkowski ul. Raciborska 13/31, Kraków Druk i oprawa TECHNET Sp. z 0.0. ul. Biskupińska 3A, Kraków Wydanie I Objętość 5,3 ark. wyd.

4 SPIS TREŚCI /Wstęp 7 Rozdział 1 Rachunkowość w czasach prehistorycznych i przedklasycznych Wprowadzenie. Kryterium stosowane w poszukiwaniu śladów rachunkowości Przejawy rachunkowości w czasach prehistorycznych Świadectwa zapisów rachunkowych z III i II tysiąclecia Próba systemowej interpretacji zapisów gospodarczych 33 Rozdział 2 Rachunkowość podwójna w czasach nowożytnych Pierwsze przejawy zapisu podwójnego Luca Pacioli i jego dzieło Rewolucja przemysłowa jako stymulanta rachunku kosztów 52 Rozdział 3 Rozwój badań naukowych w zakresie rachunkowości Początki piśmiennictwa naukowego Teoria własnościowa i jednostkowa Rozwój badań w zakresie wyceny i amortyzacji 65 Rozdział 4 Zasada dualizmu i pomiar zmian kapitału początkowego Zasada dualizmu i reguła Wn - Ma jako rdzeń teorii rachunkowości Matematyczny opis pomiaru zmian kapitału w systemach rachunkowości Zestaw podstawowych zasad konstytutywnych dla rachunkowości 91 5

5 SPIS TREŚCI Rozdział 5 Z historii naj starszej Katedry Rachunkowości w Polsce Rys historyczny naj starszej Katedry Rachunkowości w Polsce Charakterystyka badań w zakresie kategorii kapitału Rachunkowość a prawo wykładniczego wzrostu kapitału w gospodarowaniu 110 Zakończenie 113 Bibliografia 117

6 WST~P Historia rachunkowości koncentruje się zwykle na wydarzeniu, jakim było pierwsze wydanie drukiem Summa de arithmetica, geometria, proportioni et proportionalita, czyli dzieła Luki Paciolego w 1494 roku w Wenecji. To naturalne, ponieważ wyznacza ono rzeczywisty początek współczesnej teorii i praktyki rachunkowości. Pisząc szkice z historii rachunkowości, autorzy postanowili jednak zwrócić uwagę P.T.Czytelników na długą historię rachunkowości i jej służbę dla rozwoju cywilizacji. Twierdzimy, że rachunkowość jako dzieło intelektu człowieka istniała od zarania cywilizacji i stanowiła esencję myśli ekonomicznej niezbędnej do rozwiązywania problemu wspólnej pracy dla zwiększenia społecznej mocy wytwórczej, dla trwania i przetrwania. Ta funkcja została znakomicie wypełniona w pierwszych tysiącleciach cywilizacji agrarnej. Historię rachunkowości pracy, która wtedy była narzędziem organizowania życia gospodarczego, naszkicowano w rozdziale pierwszym. Drugi rozdział opisuje rozwój rachunkowości nowożytnej, dla której dzieło L. Paciolego stanowi element o wielkim znaczeniu. Jemu właśnie poświęcono przeważającą część tekstu, ponieważ poznanie organizacji i teoretycznych podstaw tej rachunkowości jest dla profesjonalistów nieodzowne. Jako kolejne wydarzenie o kluczowym znaczeniu dla rozwoju rachunkowości ukazuje się wpływ rewolucji przemysłowej. Oprócz wielokierunkowego oddziaływania na rzeczywistość gospodarczą, rewolucja przemysłowa jest pierwotną przyczyną 7

7 WSTĘP dążeń do stworzenia i doskonalenia rachunku kosztów jako podstawy wyceny i narzędzia zarządzania. Osobny, trzeci rozdział szkicuje badania naukowe w zakresie rachunkowości i powstanie syntezy, czyli rachunkowości podwójnej i dwuwymiarowej. Ukazano początki piśmiennictwa z zakresu rachunkowości, rozwój koncepcji wyceny i amortyzacji. Nakreślono przejście od teorii własnościowej, wyjaśniającej ogólną ideę rachunkowości do rachunkowości jednostkowej, która działa w abstrakcyjnym bycie, obecnej osobie prawnej. W czwartym rozdziale przedstawiono, jak ukształtowała się zasada dualizmu, będąca wynikiem długiego procesu historycznego. Zasada dualizmu jest esencją rachunkowości. Z niej wynika reguła zapisu podwójnego i podstawowe sprawozdanie zwane bilansowym. Ta zasada określa początkowy stan równowagi między heterogenicznymi aktywami a homogenicznym kapitałem. Zrozumienie tej zasady jest uwarunkowane rozeznaniem abstrakcyjnej natury kapitału. Kategoria kapitału ma długą historię badań w naukach ekonomicznych, ale rozważana w kontekście zasady dualizmu ujawnia swoją naturę. Aby szkice utworzyły pełniejszy obraz, w rozdziale piątym przedstawiono historię najstarszej katedry rachunkowości w Polsce, ukazując ją jako element w procesie rozwoju teorii rachunkowości, który wszakże prowadzą konkretne osoby. Dodatkowo zilustrowano dociekania teoretyczne zespołu pracującego w katedrze, zgodnie z duchem jedności nauczania i badań naukowych, w zakresie podstawowej kategorii teoretycznej, jaką był i jest kapitał. Ten rozdział ukazuje, że rozwój teorii rachunkowości wciąż postępuje, co jest dobrą oznaką dla praktyki życia gospodarczego. Niniejsze szkice z historii rachunkowości nie mają, zgod~z zamierzeniem autorów, prezentować całościowej historii rachunkowości, lecz umożliwiają zaznaczenie i naświetlenie istotnych fragmentów obrazu, jaki metaforycznie przedstawia rachunkowość na przestrzeni dziejów. Te pięć fragmentów naświetlających: początki i wydatną rolę rachunkowości w rejestracji i rozliczaniu pracy, epokowe dzieło 8

8 WST.ĘP L. Paciolego rozpoczynające okres nowożytnej rachunkowości, rozwój nauki i teorii rachunkowości, zasadę dualizmu i wreszcie współczesne badania nad podstawową kategorią rachunkowości, czyli kapitałem, oto zbiór obrazów, który pragniemy przekazać zainteresowanym tą piękną i ważną s~erą intelektualnych wysiłków składających się na cywilizację. \ Książka jest napisana jako pomoc przy nauczaniu teorii rachunkowości lub przedmiotów pokrewnych, jak rozwój teorii rachunkowości bądź zarys historii rachunkowości. Może być także polecana przy nauczaniu historii myśli ekonomicznej jako materiał dodatkowy i uzupełniający. W początkach ludzkiej cywilizacji stosowane systemy rachunkowości zawierały esencję ówczesnej myśli ekonomicznej. Jeśli obecnie dostrzega się oznaki braku integralności ekonomii i rachunkowości, to dzieje się to ze szkodą dla wiedzy i prawidłowego obrazu myśli ekonomicznej służącej rozwojowi cywilizacji. Dlatego to opracowanie, łącząc rachunkowość z ekonomią, pobudza do myślenia, może być więc pożyteczne dla wszystkich studentów nauk ekonomicznych i osób ciekawych idei leżących u podstaw rozwoju ekonomicznego od naj dawniej szych czasów. Warto tu przywołać opinie archeologów i innych uczonych, którzy odkrywali prastare zapisy na tabliczkach glinianych. Panuje zgodne przeświadczenie, którego autorzy niniejszego opracowania jednakże nie potwierdzają, że pismo rozwijało się na potrzeby szeroko rozumianej rachunkowości.

9