O refleksyjności. Paulina Gołaska

Podobne dokumenty
Program autorski Poznaję uczucia

LEKCJA 1 DEFINICJE I KONCEPCJE STRESU

Wstęp. Przedmowa. 2o Psychologia rozwoju człowieka 63

Plan wykładu. Prozopagnozja. wrażenie sensoryczne a percepcja. wrażenia sensoryczne i percepcja

Psychologiczne podstawy interpretacji zachowań niepożądanych/niepokojących u osób z rozpoznanym autyzmem. Autor: Dr Jadwiga Kamińska-Reyman

Neurologiczne podłoże zachowań emocjonalnych. Halszka Kwiatkowska

Emocje. dr hab. Adriana Schetz IF US

Kiedy nauczyciel klasy I staje się osobą znaczącą dla uczniów? Ewa Filipiak

POROZUMIENIE CZY KONFLIKT? O AKCEPTACJI CHOROBY. PSYCHOLOGICZNE ASPEKTY NF1 W KONTEKŚCIE RODZINNYM

opracowanie: Maria Kościńska - dla SIP Regionu Gdańskiego NSZZ Solidarność

Zarządzanie emocjami

Alkohol w rodzinie zaburzone więzi

dziecka + gotowość owocne spotkanie

Rozwój emocjonalny i społeczny dziecka w młodszym wieku szkolnym

SOSW NR 5 PRACA Z DZIECKIEM Z NIEPEŁNOSPRAWNOŚCIĄ

Psychologiczne aspekty mediacji

Psychologia kształtowania i modyfikacji zachowania Program studiów jednolitych dla licencjatów i magistrów tryb niestacjonarny

Jak rozmawiać z rodziną po stracie osoby bliskiej? szkolenie dla lekarzy i personelu medycznego

PROGRAM ZAJĘĆ REWALIDACYJNYCH DLA MARTYNY RUSAK UCZENNICY KLASY I W ZSZ NR 2 W BIAŁEJ PODLASKIEJ NA LATA SZKOLNE

Jednostka dydaktyczna 1: Analiza problemów psycho-społecznych

Ucieleśnione poznanie

Metody psychoregulacji

Percepcja jako zmysłowy odbiór bodźców Procesy percepcji Percepcja jako proces Definicja percepcji/spostrzegania Odbiór wrażeń Percepcja rejestracja

Żałoba i strata. Paulina Wróbel Instytut Psychologii UJ

Jakie kompetencje należy uznać jako kluczowe dla dziecka z autyzmem? Joanna Grochowska Skarżysko Kamienna r.

Psychologia RóŜnic Indywidualnych Funkcjonalne znaczenie temperamentu Zajęcia 2 Katarzyna Popek

Ekonomiczny Uniwersytet Dziecięcy

Ekonomiczny Uniwersytet Dziecięcy

Psychologia kliniczna i zdrowia Program studiów jednolitych dla licencjatów i magistrów tryb niestacjonarny

Religijność w psychoterapii. Tomasz Wyrzykowski

Psychologia zdrowia i choroby S T R E S I R A D Z E N I E S O B I E Z E S T R E S E M

WCZESNA INTERWENCJA I WSPOMAGANIE ROZWOJU MAŁEGO DZIECKA WARSZTATY LIDIA WITAK-ŚWIATŁOWICZ

Ekonomiczny Uniwersytet Dziecięcy. Psychologia potrzeb. Dr Monika Wróblewska EKONOMICZNY UNIWERSYTET DZIECIĘCY

Systemy odbioru i przetwarzania informacji cechuje: wieloetapowość (odbiór informacji przez receptory, dekodowanie,kodowanie)

Psychoterapia poznawczobehawioralna. chorobami somatycznymi. Paulina Wróbel Instytut Psychologii UJ

Plan. Co to jest emocja

[5ZSTZS/KII] Psychologia stresu

Nowe pytania egzaminacyjne

Zasoby dziecka i jego rodziny a gotowość szkolna: kapitał społeczny dziecka na starcie dr Magdalena Czub

Program Zajęcia treningu mentalnego z Psychologiem Sportu" dla oddziałów sportowych piłka nożna

Neurokognitywistyka. Mózg jako obiekt zainteresowania w

STRESORY, inaczej źródła stresu

Psychologiczne problemy kwalifikacji pacjenta do przeszczepienia nerki.

DIAGNOZA I CO DALEJ? Hanna Wiśniewska-Śliwińska

Kompleksowa diagnostyka całościowych zaburzeń rozwoju

Jak trafnie wybrać zawód? poznanie siebie.

SPRZĘT. 2. Zestaw do przygotowania i prowadzenia badań eksperymentalnych: 2.1 E-Prime 2.0 Professional

Wszyscy ludzie mają jedną wspólną cechę są różni

POSTAW NA ROZWÓJ! KONFERENCJA PODSUMOWUJĄCA PROJEKT

Spis treści. Rysunki i tabele... Wstęp do wydania polskiego... Przedmowa... Podziękowania...

Wpływ więzi rodzinnej na prawidłowy rozwój emocjonalny dziecka. Opracowała: Małgorzata Ryndak

Układ limbiczny. Przetwarzanie informacji przez mózg. kognitywistyka III. Jacek Salamon Tomasz Starczewski

ROZWOJOWE UWARUNKOWANIA STOSUNKU DO JEDZENIA

Spis treści. Spis treści. Wstęp... Jak wspierać rozwój przedszkolaka?... Jak ćwiczyć dziecięcy umysł?...

Drama i Psychodrama - podstawowe pojęcia. Copyright by Danuta Anna Michałowska

Dziecko z zespołem Aspergera w przedszkolu. Dorota Kalinowska - psycholog

KIEDY (NIE)JEDZENIE STAJE SIĘ PROBLEMEM CHARAKTERYSTYKA ZABURZEŃ ODŻYWIANIA ANNA BRYTEK-MATERA

Podstawy pomagania. Natura dała nam dwoje oczu, dwoje uszu, ale tylko jeden język po to, abyśmy więcej patrzyli i słuchali, niż mówili.

Podhalańska Państwowa Wyższa Szkoła Zawodowa w Nowym Targu

SZTUKA PREZENTACJI GŁÓWNE CELE SZKOLENIA:

PROGRAM SZKOLENIA: PSYCHOSPOŁECZNE UWARUNKOWANIA ROZWOJU DZIECI I MŁODZIEZY PSYCHOLOGIA ROZWOJOWA, KSZTAŁTOWANIE SIĘ OSOBOWOŚCI

Psychologia kryzysu Wykład III Kryzys jako sytuacja stresowa. Michał Ziarko Poznań 2018/2019

WIDEOAKADEMIA HR JAK FAKTYCZNIE REDUKOWAĆ STRES - METODA WARSTWY

WYDZIAŁ: PSYCHOLOGII KIERUNEK: PSYCHOLOGIA

Opracowała: K. Komisarz

V Kongres Księgowych Oświaty. Zakopane, maja 2019 r.

ROZWÓJ PSYCHORUCHOWY DZIECI Z NF1. dr n. med. Magdalena Trzcińska Szpital Uniwersytecki nr 1 w Bydgoszczy Poradnia Psychologiczna

Księgarnia PWN: Magdalena Śmieja, Jarosław Orzechowski (red.) - Inteligencja emocjonalna. Spis treści

Gry i zabawy stymulujące rozwój mowy i myślenia dzieci w wieku przedszkolnym

Załącznik nr 1 do Zapytania ofertowego nr W8/2015

Aneks do Programu Wychowawczo Profilaktycznego Szkoły Podstawowej im. Jana Długosza w Piekarach opracowany na podstawie

Empatyczna układanka

Rozwijanie kompetencji kluczowych uczniów. Wyzwania i możliwości tworzenia polityki edukacyjnej na poziomie jednostki samorządu terytorialnego

METODA TOMATISA. Stymulacja audio psycho. Trening uwagi słuchowej Stymulacja słuchowa

EEG Biofeedback. Metoda EEG-Biofeedback wykorzystuje mechanizm sprzężenia zwrotnego do treningu i usprawniania pracy mózgu

Umiejętności szkolne i ich wykorzystanie w podstawie funkcjonowania sensomotorycznego. Opracowała mgr Dorota Rudzińska-Friedel

Kompetencje językowe i komunikacyjne dzieci z autyzmem co oceniaćżeby dobrze pomóc?

Diagnoza funkcjonalna dziecka

Grupa wsparcia dla młodzieży. trudnej

Moduł II. Charakterystyka rozwojowa dzieci w wieku przedszkolnym i uczniów z kl. I-III. Wg materiałów dr Aleksandry Piotrowskiej

Po co nam uwaga? Podstawowe zadania uwagi to:

1. Budowanie właściwych relacji z innymi ludźmi:

Relacja i zabawa w terapii dziecka z ASD CZAS PODŁOGOWY

Sześciolatek w szkole. Aldona Bystrzyńska Poradnia Psychologiczno- Pedagogiczna nr 3 w Gdańsku

dr n. med. Swetłana Mróz mgr Joanna Pęska

Pomoc Psychologiczna (wykład 2)

Autor badania: Marta Biegarczyk. Cel: Celem moich badań było porównanie grup chorych na astmę oskrzelową i łuszczycę z grupą

TRUDNOŚCI WYNIKAJĄCE ZE STANU ZDROWIA i KONDYCJI UCZNIA. analiza psychologiczna

Jeszcze nie mówi, a już porozumiewa się - rozwój komunikowania się małych dzieci

Kategorie trudnych zachowań

STAROSTWO POWIATOWE W SOKÓŁCE

Prezentacja, którą czytacie jest jedynie zbiorem sugestii. Nie zawiera odpowiedzi na pytania wprost. Jeżeli nie wiedzielibyście jak odpowiedzieć na

KARTA KURSU. Art therapy and elements of bodywork. Kod Punktacja ECTS* 2

Rozdział 3 Pracoholizm z perspektywy poznawczej

Wellness. Kierunek studió Poziom kształcenia Forma studiów. Zdrowie publiczne Studia II stopnia stacjonarne. Dr Agnieszka Brzuszek

Proces przetwarzania informacji i podejmowania decyzji. Cele

BARIERY W KOMUNIKACJI I SPOSOBY ICH PRZEŁAMYWANIA

KREATYWNE I INNOWACYJNE MYŚLENIE. A. ZARZĄDZANIE EMOCJAMI identyfikacja i zarządzanie własnymi emocjami i zachowaniem.

Zrozumieć więcej. Nauczyć łatwiej. Wyzwania współczesnego ucznia i nauczyciela w szkole średniej

Transkrypt:

O refleksyjności Paulina Gołaska

Przygotowanie tej prezentacji jest wynikiem owocnej współpracy z zespołem terapeutek pracujących w ZERO-PIĘĆ. Fundacji na rzecz zdrowia psychicznego małych dzieci. Za Waszą chęć dzielenia się wiedzą i doświadczeniami DZIĘKUJĘ! www.fundacja05.pl

Podstawy neuropsychologiczne Podstawowe sieci afektywne w mózgu: POSZUKIWANIE/ pragnienie (układ nagrody) WŚCIEKŁOŚĆ/ złość (walka/ucieczka) STRACH/ lęk (walka/ucieczka) POŻĄDANIE/ seksualność (układ nagrody) TROSKA/ macierzyńska opieka (układ nagrody) ŻAŁOBA (wcześniej PANIKA)/ dystres separacyjny (walka/ucieczka) ZABAWA/ psychofizyczne zaangażowanie (układ nagrody) WRODZONE I AUTOMATYCZNE FUNKCJA ADAPTACYJNA (Panksepp, J. (2010). Affective neuroscience of the emotional BrainMind: evolutionary perspectives and implications for uderstanding depression. Dialogues in Clinical Neuroscience, 12 (4), 533-545.

Podstawy neuropsychologiczne Czym są sieci afektywne? 1.Dla każdej z sieci istnieje charakterystyczny behawioralny wzorzec zachowań. 2.Sieci są uruchamiane przez określony zestaw bodźców. 3.Pobudzenie pojawiające się w rezultacie uruchomienia sieci trwa dłużej niż działający bodziec. 4.Sieci regulują dopływ bodźców sensorycznych do mózgu. 5.Wpływają na proces uczenia się oraz mogą wspomagać pracę wyższych funkcji psychicznych. 6.Wraz z dojrzewaniem rozwija się umiejętność regulowania działania sieci za pośrednictwem wyższych funkcji psychicznych. (Panksepp, J. (2010). Affective neuroscience of the emotional BrainMind: evolutionary perspectives and implications for uderstanding depression. Dialogues in Clinical Neuroscience, 12 (4), 533-545.

Podstawy neuropsychologiczne Sieci afektywne są odpowiedzialne za przebieg podkorowych procesów, tzw. pierwotnych: a) Regulację emocji b) Utrzymanie homeostazy (głód, pragnienie itp.) c) Regulację sensoryczną Mają liczne połączenia z ciałem Warunkują odczucie przyjemności vs przykrości (Panksepp, J. (2010). Affective neuroscience of the emotional BrainMind: evolutionary perspectives and implications for uderstanding depression. Dialogues in Clinical Neuroscience, 12 (4), 533-545.

Podstawy neuropsychologiczne Teoria mózgu trójdzielnego Paula MacLeana (por.: https://www.fizyka.umk.pl/~duch/wyklady/mozg/05-2-trzy_mozgi.htm)

Skąd różnice? Program genetyczny (temperament) Sposób wyrażania emocji + reakcja na stymulację Odzwierciedla nie tyle to, co dziecko robi, ale jak to robi Temperament jest wrodzony (a przynajmniej znaczna jego część) Temperament jest stabilny (raczej niezależny od czasu i sytuacji) Temperament ujawnia się wcześnie (okres prenatalny) Temperament wpływa na rozwój w zależności od poziomu dopasowania stylu reagowania dziecka oraz otoczenia fizycznego i społecznego Wpływ otoczenia (relacje z najbliższymi) Modyfikująca rola doświadczenia (wachlarz uwarunkowanych genetycznie możliwości)

Priorytet: DOPASOWANIE

CZYNNIKI BIOLOGICZNE/ WRODZONE PRAGNIENIA (realizacja) POTRZEBY (zaspokojenie) NAPIĘCIE NAPIĘCIE EMOCJE UKOJENIE (realizacja/ zaspokojenie możliwe) BRAK NAPIĘCIA FRUSTRACJA (realizacja/ zaspokojenie niemożliwe złość, smutek itp.) NAPIĘCIE ZACHOWANIE OPTYMALNE VS NIEOPTYMALNE SPOSOBY RADZENIA SOBIE Z NAPIĘCIEM

EMOCJE VS POZNANIE W trakcie emocjonalnego pobudzenia (tryb emocjonalny ), działanie determinuje spostrzeganie. W trybie poznawczym (gdy aktywowane są obszary korowe) spostrzeganie determinuje działanie. Świadomość afektywna podkorowa; związana z określoną dynamiką/ zmianami pola energetycznego (współpraca wielu obszarów neuronalnych, które wywołują charakterystyczne napięcia i ruchy ciała). Świadomość kognitywna korowa; związana z procesami przetwarzania informacji. Panksepp, J., The core emotional systems of the mammalian brain, source: https://lifespanlearn.org/documents/panksapp-mamilianbrain.pdf

EMOCJE VS POZNANIE Dla lepszego funkcjonowania poznawczego działanie obszarów podkorowych jest często zahamowywane (stłumione/ regulacja w dół ). Jednym z najważniejszych celów terapii jest wspieranie działania funkcji poznawczych bez potrzeby odcinania się od emocji. Panksepp, J., The core emotional systems of the mammalian brain, source: https://lifespanlearn.org/documents/panksapp-mamilianbrain.pdf

EMOCJE VS POZNANIE Kiedy z jakiś powodów uszkodzone zostają podkorowe obszary afektywne, działanie całego aparatu psychicznego staje się niemożliwe. Uszkodzenie obszarów korowych wpływa jedynie na działanie wybranych funkcji poznawczych. Panksepp, J., The core emotional systems of the mammalian brain, source: https://lifespanlearn.org/documents/panksapp-mamilianbrain.pdf

ROZWÓJ UMYSŁU DZIECKA Zdolność do dostrzegania i rozumienia własnych stanów mentalnych (emocji, potrzeb, pragnień, intencji, myśli itp.) + Zdolność do samoregulacji = PODSTAWA ROZWOJU Relacja = niezbędny kontekst

Refleksyjność Jako odpowiedź na zjawisko DEHUMANIZACJI w edukacji i terapii (i nie tylko)

Refleksyjność Wyobrażeniowa aktywność umysłowa polegająca na postrzeganiu i interpretowaniu ludzkich zachowań w kategoriach stanów mentalnych (takich, jak: potrzeby, pragnienia, uczucia, przekonania, myśli i cele) (Fonagy et. al., 2007). Składa się z czterech komponentów: 1) Zdolności interpretowania zachowań innych osób w kontekście przeżywanych przez nich stanów mentalnych; 2) Rozumienia własnych stanów mentalnych; 3) Zdolności rozróżniania stanów mentalnych przeżywanych przez siebie i innych; 4) Odróżniania stanów mentalnych od rzeczywistości zewnętrznej (Liljenfors, Lundh, 2015).

Refleksyjność Refleksyjność nie jest statyczną, wyizolowaną zdolnością czy cechą (Fonagy et al., 2012). Refleksyjność pozostaje zależna od poziomu przeżywanego stresu i pobudzenia, w szczególności w kontekście określonych relacji przywiązaniowych (jest zjawiskiem dynamicznym).

REGULACJA ZEWNĘTRZNA (mechanizm neuropsychologiczny) Nowy, nieznany bodziec Wzrost poziomu hormonów steroidowych (stres); Aktywacja osi HPA; Wzrost poziomu pobudzenia niemowlęcia, widoczne objawy behawioralne Zakłócenie stanu homeostazy/ dynamicznej równowagi; Wzmożona sekrecja CRF; Adekwatna, dopasowana reakcja opiekuna Obniżenie poziomu hormonów steroidowych do stanu podstawowego; Spadek poziomu pobudzenia niemowlęcia, widoczne objawy behawioralne Powrót do stanu homeostazy/dynamicznej równowagi ; NIEMOŻLIWE MYŚLENIE MOŻLIWE MYŚLENIE

Regulacja zewnętrzna a wewnętrzna (mechanizm psychologiczny) uwewnętrznienie powtarzającej się reakcji regulacyjnej opiekuna n uwewnętrznienie powtarzającej się reakcji regulacyjnej opiekuna 2 uwewnętrznienie powtarzającej się reakcji regulacyjnej opiekuna 1 kompetencje samoregulacyjne dziecka

Samoregulacja (mechanizm neuropsychologiczny) Regulacja pobudzenia pochodzącego z poziomów niższych - zachodzi dzięki pracy poziomu najwyższego kory nowej

Sztuka radzenia sobie Samoregulacja emocjonalna to umiejętność jak każda inna (np. chodzenie, porozumiewanie się werbalne). Aby się jej nauczyć potrzebny jest czas, systematyczny trening i empatyczny nauczyciel = MODEL (odpowiedzialność)

Rola opiekuna w rozwoju dziecka Pomieszczanie emocji dziecka Reflektowanie Odzwierciedlanie Bycie pomocniczym Ja dziecka

Rola opiekuna w rozwoju dziecka Opiekun obserwator relacji Dziecko Opiekun uczestnik relacji

Jak wspierać dziecko? Każde zachowanie dziecka jest komunikatem Uważna obserwacja + odczytywanie + rozumiejąca odpowiedź (wrażliwość i dostępność dorosłego) NAZYWANIE tego, co dziecko chce przekazać nadawanie znaczenia wewnętrznym doświadczeniom/ nauka emocji

Przeżycia Każde przeżycie jest przeżyciem czegoś widzę coś (krzesło, samochód, itp.), słyszę coś (nadchodzącą kobietę), wyobrażam sobie coś (tygrysa w kratkę), pragnę czegoś (spokoju), itd. Nie ma przeżycia, które byłoby bezprzedmiotowe (A. Klawiter, wykłady o świadomości, 2016) KTOŚ przeżywa COŚ w związku z CZYMŚ (subiektywność mentalizacja intencjonalność)

Przeżycia Intencjonalność = skierowanie ku, posiadanie sensu (przedmiotu), odniesienie się do pewnej treści Intencjonalność = bycie o czymś (ang. aboutness) Intencjonalność = skierowany na zewnątrz akt mentalny (A. Klawiter, wykłady o świadomości, 2016)

Przeżycia Każde przeżycie jest przeżyciem czyimś (przeżycie jest zawsze przeżyciem jakiegoś podmiotu podmiotowość, subiektywność) Nie ma przeżycia, które byłoby bezpodmiotowe (A. Klawiter, wykłady o świadomości, 2016) KTOŚ przeżywa COŚ w związku z CZYMŚ (subiektywność mentalizacja intencjonalność)

Przeżycia Aspekt podmiotowy przeżycie czyjeś (subiektywność) Skierowany na zewnątrz akt mentalny Aspekt przedmiotowy przeżycie czegoś (intencjonalność)

Przeżycia Przezroczystość przeżycia polega na tym, że tym, co ono ukazuje są cechy przedmiotu, do którego się odnosi, a nie cechy samego tego przeżycia. W przeżyciu mogę jedynie ująć jeden lub kilka aspektów przedmiotu, nigdy nie ujmę wszystkich jego aspektów ( stron ). Kiedy dokonuję refleksji, czyli za pomocą przeżycia wyższego rzędu spostrzegam przeżycie niższego rzędu wtedy widzę wszystkie jego cechy. (A. Klawiter, wykłady o świadomości, 2016)

Świadomość Świadomość to stan (częściowej) władzy nad doznaniem Świadomość to mnogość rozmaitych typów doznawania (świadomość zmysłowa, emocjonalna, bólowa, itp.) (A. Klawiter, wykłady o świadomości, 2016)

Rodzaje świadomości 1. Świadomość fenomenalna 2. Świadomość percepcyjna/ Uogólniona świadomość percepcyjna 3. Świadomość pojęciowa (A. Klawiter, wykłady o świadomości, 2016)

Rodzaje świadomości Świadomość fenomenalna to doznanie typu jak to jest (widzieć coś jako czerwone, słyszeć coś jako głośne, smakować coś jako gorzkie itp.). Same dane sensoryczne nie wystarczają do zdobycia wiedzy o tym, co dzieje się w pewnej odległości od organizmu. Potrafi on jedynie rozpoznać bodźce, a nie ich źródła. Tymczasem to wiedza o źródłach stymulacji (pokarmie, partnerze, przeciwniku, przyjacielu) jest szczególnie ważna dla organizmu. Wiedzy tej dostarcza nie sensepcja lecz percepcja.

Rodzaje świadomości Świadomość fenomenalna powiązana jest procesami sensorycznymi (sensepcją), świadomość percepcyjna powiązana jest z percepcją rozumianą jako eksterocepcja. Świadomość percepcyjna = tu i teraz

Rodzaje świadomości Za sprawą percepcyjnej świadomości uogólnionej zaś przezwyciężony zostaje prezentyzm świadomości percepcyjnej tzn. nie odnoszę się do aktualnych (albo dopiero co minionych) procesów w umyśle, ale do takich, które albo już miały miejsce (przypomnienie minionego stanu mentalnego), albo dopiero się pojawią (antycypacja przyszłego stanu mentalnego), albo mogłyby się pojawić (wyobrażenie stanu mentalnego) wyjście poza tu i teraz. Świadomość pojęciowa natomiast jest świadomością znaczeń (jakie znaczenie ma dla mnie ów stan mentalny).

Co gdy samoregulacja zawodzi? Brak możliwości zrozumienia własnych przeżyć nasila zachowania trudne Samoregulacja to nie samokontrola Nadmiernie hamowane emocje co się z nimi dzieje?

Jeśli swobodna ekspresja afektu jest w jakiś sposób długotrwale blokowana, tłamszona, emocje zostają skierowane do wewnątrz

Regulacja emocji NIEOPTYMALNY SPOSÓB RADZENIA SOBIE NIEOPTYMALNY SPOSÓB RADZENIA SOBIE NIEOPTYMALNY SPOSÓB RADZENIA SOBIE NIEOPTYMALNY SPOSÓB RADZENIA SOBIE BEZ DOSTARCZENIA WZORU OPTYMALNEGO RADZENIA SOBIE EMOCJE MOGĄ ZOSTAĆ SKIEROWANE NA SIEBIE

Co oznacza na siebie? CIAŁO UMYSŁ

WYZWANIA Przyczyny trudności w reflektowaniu: stres (!), czynniki sytuacyjne uwarunkowania konstytucjonalne/ biologiczne, własne doświadczenia z dzieciństwa. Dwa rodzaje trudności: nadawanie niewłaściwego znaczenia zachowaniom (ale ) ignorowanie/ nie nadawanie znaczenia w ogóle Integracja kompetencji emocjonalnych dziecka = wstęp: 2-4r.ż., ale rozwój do wczesnej dorosłości