JAROSŁAW BARAŃSKI Wdzięczność pacjenta Do bro i wdzięcz ność Wdzięcz ność pa cjen ta za świad czo ne przez le ka rza do bro to ma te ria de li kat na, wy ma ga ją ca nie tyl ko wni kli wo ści spoj rze nia, lecz tak że sub tel - ne go opi su, któ ry chro nić się mu si przed po śpiesz ną jed no znacz no ścią. Jest to tym bar dziej trud ne, po nie waż do bro czy nie nie le ka rza i wdzięcz - ność pa cjen ta na bie ra ją rów nież zna czeń su biek tyw nych, tych, któ re ujaw - nia ją się w in dy wi du al nym cha rak te rze wię zi le ka rza z pa cjen tem oraz w szcze gól nych oko licz no ściach pra cy le ka rza i ży cia cho re go. Słow nik ję zy ka pol skie go okre śla wdzięcz ność ja ko przy ja zne, cie płe uczu cie bę dą ce re ak cją na do zna ne od ko goś do bro, chęć od wza jem nie - nia się ko muś za to [1]; jest po zy tyw nym emo cjo nal nym i mo ral nym uspo so bie niem w sto sun ku do ko goś, kto za słu gu je na jej wy ra że nie wo - bec nie go; to od po wiedź te go, kto sko rzy stał z czy je goś dzia ła nia [2] i od czu wa mo ral ne zo bo wią za nie w po sta ci dłu gu wdzięcz no ści. Ten zaś jest pra gnie niem od wdzię cze nia się, w sen sie: od wza jem nie nia, jed nak ze świa do mo ścią, że każ da pró ba od wdzię cze nia się bę dzie nie współ mier - na do do bra, któ re się uzy ska ło. Przy pi sa na jest te mu do bru war tość, któ - ra ze wzglę du na czas al bo oko licz no ści mo że być więk sza lub mniej sza. Wdzięcz ność kie ro wa na do in nej oso by jest za tem sil nym po czu ciem by - cia przez nią ob da ro wa nym i ist nie je tyl ko wte dy, gdy dłu gu wdzięcz no - ści zrów no wa żyć, spła cić, od wza jem nić nie moż na. Jest to bo wiem więź emo cjo nal na i mo ral na, któ ra trwa nie ze wzglę du na nie moż li wość spła ty dłu gu wdzięcz no ści (na wet wte dy, gdy po dej mu je się za miar od - wza jem nie nia), ale ze wzglę du na war tość, ja ką przy kła da się do uzy ska - ne go do bra. Zdol ność do wy ra ża nia wdzięcz no ści zaś to od czu cie we - wnętrz nej ko niecz no ści oka za nia jej wo bec oso by ob da ro wu ją cej nie jest to gest zo bo wią za ny ry tu ałem ani po sta wa kie ro wa na ze wnętrz nym przy mu sem.
55 Do bro, któ re wy ma ga wdzięcz no ści, speł nić mu si, we dług Z. Szawarskiego, trzy wa run ki: 1) musi mieć ono istotne znaczenie dla obdarowanego; 2) wyświadczanie dobra wymaga wysiłku, poświęcenia lub wyrzeczenia, przekraczających granicę obowiązku zawodowego; 3) motyw działania świadczącego dobro nie może być egoistyczny [3]. JAROSŁAW BARAŃSKI WDZIĘCZNOŚĆ PACJENTA W re la cji le ka rza z pa cjen tem wdzięcz ność jest sta nem emo cjo nal nym i po czu ciem mo ral nym pa cjen ta, któ ry zo stał przez le ka rza ob da ro wa ny do brem, w spo sób zna czą cy prze kra cza ją cym obo wiąz ki za wo do we le - ka rza. Ob da ro wa ni do świad cza ją naj czę ściej wdzięcz no ści, gdy do bro - czyń ca do ło żył sta rań, aby dar miał cha rak ter al tru istycz ny [4]. Acz kol wiek al tru izm, twier dzą W. Glan non i L.F. Ross, nie mo że być uzna ny za isto tę le kar skie go pro fe sjo na li zmu: le ka rze nie są i nie mo gą być al tru ista mi w ich co dzien nym kon tak cie z pa cjen tem. Le ka rze są pro fe sjo na li sta mi, a pro - fe sjo na lizm okre ślo ny jest przez obo wiąz ki al tru izm jest je dy nie moż li - wym po stę po wa niem [4]. Jed nak ta zdol ność do al tru istycz nej po sta wy le - ka rza, po stę po wa nie nim mo ty wo wa ne, ja ko dzia ła nie wy ma ga ją ce więk - sze go po świę ce nia i wy rze cze nia, wa lo ry zu je uzy ska ne ko rzy ści zdro wot ne pa cjen ta ja ko do bro mo ral ne. Moż na być życz li wym wo bec pa cjen ta, lecz trud no od na leźć al go rytm po stę po wa nia, któ ry zo stał by wpi sa ny w sfe rę obo wiąz ku de fi niu ją ce go pro fe sjo na lizm le kar ski. Życz li wa po sta wa le ka - rza jest od czu wa na przez pa cjen ta ja ko mo ral ne do bro kie ro wa ne ku nie - mu. Pa cjent ce ni ją i mo że być za tę po sta wę le ka rza wdzięcz ny tym sil - niej, im mniej tej życz li wo ści ma w swo im oto cze niu. Do brem świad czo - nym przez le ka rza są więc nie tyl ko dzia ła nia przy no szą ce ko rzy ści zdro wot ne (cen ne ze wzglę du na po trze by cho re go), lecz tak że po sta wa, mo ral ne uspo so bie nie, któ re wa run ku ją le kar skie po stę po wa nie: czło - wie ka życz li we go po dzi wia my nie ty le wła ści wie ze wzglę du na to, co dla nas ro bi, lecz ze wzglę du na to, ja ki jest [7]. Za do bro ro dzą ce po czu cie wdzięcz no ści uznać na le ży ta kie po stę po wa - nie (po sta wy i dzia ła nia oraz ich skut ki) le ka rza, któ re nie jest tyl ko i wy - łącz nie su mien nym wy peł nie niem obo wiąz ków, ale rów nież po stę po wa - niem z sil ną mo ty wa cją lub z wy sił kiem wy ma ga ją cym ze stro ny le ka rza wy rze czeń, aby zre ali zo wać to, co le ży w naj lep szym in te re sie pa cjen ta. Do bro, któ re le karz świad czy, jest więk sze niż to, któ re za ist nia ło by (choć - by i efekt lecz ni czy był ten sam), gdy by nie mo ty wo wał się sil niej lub nie do ko ny wał więk sze go wy sił ku. I za to uzy ska ne do bro, pi sze Z. Sza war - ski, wdzięcz ny jest pa cjent: Pa cjent wca le nie za cią ga dłu gu wdzięcz no -
56 CZĘŚĆ I AKSJOLOGICZNE ASPEKTY RELACJI LEKARZ PACJENT ści u ko goś, kto mniej lub bar dziej rze tel nie wy ko nu je swo je co dzien ne obo wiąz ki za wo do we [3]. Wdzięcz ność pa cjen ta moż li wa jest za tem wte dy, gdy speł nio ne są na stę pu ją ce wa run ki: 1) ko rzyść, któ rą pa cjent uzy ska, musi być rezultatem dobrowolnego i celowego działania lekarza; 2) korzyść ta nie może być wymuszona (w sposób nieuzasadniony) na pacjencie wbrew jego woli; 3) pacjent musi przyjąć tę korzyść; 4) korzyść ta jest rezultatem działania, które wymagało od lekarza znacznego wysiłku lub poświęcenia [8]; 5) korzyść ta nie może być uczyniona w sposób obraźliwy bądź upokarzający dla pacjenta. Za kres su biek tyw ne go od czu cia dzia ła nia le kar skie go, któ re pa cjen - ta mo że we wnętrz nie skła niać do wdzięcz no ści, jest du ży. Pa cjent mo - że być na przy kład wdzięcz ny za to, że le karz roz wiał drę czą ce go lę - ki; że za gwa ran to wał mu, iż nie jest po waż nie cho ry; że po świę cił mu czas na roz mo wę, na obec ność przy nim na sa li cho rych to su biek tyw - ny stan, wy ni ka ją cy z za spo ko jo nych ocze ki wań ad re so wa nych do le ka - rza. Wdzięcz ność nie jest od po wie dzią na zre ali zo wa ną ja ką kol wiek po trze bę zdro wot ną, na za spo ko jo ne ja kie kol wiek ocze ki wa nia, lecz jest od po wie dzią na po żą da ną i war to ścio wą po sta wę le ka rza, któ ra mo ty wu je go do czy nie nia te go, co cho ry uzna je za cen ne w swo jej sy - tu acji ży cio wej. Gdy le karz po dej mu je zwy cza jo we dzia ła nia, wręcz ru ty no we, po twier - dza je dy nie, że zro bił to, co na le ża ło, i jed no cze śnie nie utwier dza pa - cjen ta w tym, iż ten ma ja ki kol wiek dług wdzięcz no ści. Pa cjent mo że, choć nie mu si, być wdzięcz ny za to, co uczy nił le karz w ra mach swych obo - wiąz ków, po wi nien na to miast oka zać tę wdzięcz ność, je śli dzia ła nia le - ka rza by ły więk sze niż wy ma ga ła tego rze tel ność le kar ska. Ist nie ją pa cjen ci nie wdzięcz ni, nie do strze ga ją cy mo ty wa cji i wy sił ku le - ka rza, za kła da ją cy, iż ten w każ dej chwi li i przy każ dym pa cjen cie, nie za - leż nie od je go sy tu acji me dycz nej, go to wy jest wy czer pać swo je za so by wi tal ne w imię po świę ce nia się dru gie mu czło wie ko wi, nie za leż nie od te - go, czy to po świę ce nie co kol wiek zmie ni ło by. Są pa cjen ci nie sko rzy do po dzię ko wań, któ rzy spro wa dza ją naj czę ściej po sta wę le ka rza i je go dzia ła nie do zwy kłej czyn no ści za wo do wej. Nie od czu wa jąc wdzięcz no -
57 ści pa cjen ta, le karz po zba wio ny jest gra ty fi ka cji emo cjo nal nej za swój trud. Ma le je po czu cie sa tys fak cji za wo do wej, po nie waż w re la cji le ka rza z pa cjen tem je dy nym suk ce sem jest ra dość pa cjen ta i do ce nie nie przez nie go pra cy le ka rza. Brak sa tys fak cji ja ko re zul ta tu gra ty fi ka cji emo cjo - nal nej ze stro ny pa cjen ta ob ni ża mo ty wa cję le ka rza do pra cy oraz je go sa mo oce nę. W dłuż szej per spek ty wie cza so wej ów stan emo cjo nal ny le - ka rza sprzy ja pu łap ce wy pa le nia za wo do we go [6]. Czę sto nie umie jęt ne ob cho dze nie się z cho rym, mi mo kie ro wa nia się słusz ny mi in ten cja mi przez le ka rza oraz mi mo sku tecz ne go dzia ła nia le - kar skie go, stoi na prze szko dzie, aby pa cjent do ce nił wy si łek le ka rza. Ten brak roz wa gi pi sze Se ne ka (O do bro dziej stwach) pro wa dzi do błę du: nie umie my do bro dziejstw ani da wać, ani przyj mo wać. Sku tek te go jest ta ki, że za do bro dziej stwa źle da ne złą otrzy mu je my za pła tę. Zbyt póź no ża li my się z te go po wo du, że nikt nam się nie od wdzię cza za do bro dziej - stwa, sko ro już w chwi li, gdy śmy da wa li, by ły stra co ne. Je śli pra gnie się czy jejś po myśl no ści i po dej mu je się dzia ła nia w ce lu jej re ali za cji, to po stę - po wa nie ta kie nie mo że być dla ob da ro wa ne go upo ka rza ją ce: Rzecz naj - waż niej sza: nie da wać w spo sób ob raź li wy. Ta ka już jest wła ści wość na tu - ry, że krzyw da głę biej za pa da w świa do mość ni że li przy słu ga, że o przy słu - dze za po mi na się szyb ko, pod czas gdy krzyw dę dłu go się za cho wu je w pa mię ci. To też nie przy zwo ito ścią mo ral ną jest nie od czu wa nie wdzięcz - no ści, jak i do ma ga nie się za pła ty za do bro dziej stwo. JAROSŁAW BARAŃSKI WDZIĘCZNOŚĆ PACJENTA Ro dza je i po sta ci wdzięcz no ści pa cjen ta De li kat ność ma te rii, ja ką jest wdzięcz ność pa cjen ta i spo so by jej oka zy - wa nia wraz z po sta wa mi, ja kie przy jąć mo że le karz wo bec pa cjen ta, wy - ma ga od le ka rza roz po zna nia emo cji i in ten cji pa cjen ta. Po zwo li mu to wła ści wie zin ter pre to wać ro dzaj wdzięcz no ści i wła ści wie za re ago wać na spo sób jej oka zy wa nia. Z. Sza war ski [3] wy mie nia dwa ro dza je wdzięcz no ści. Wdzięcz ność po zor na pa cjent, mi mo że le karz wy peł nił swo je obo - wiąz ki uczci wie i su mien nie, jest prze świad czo ny, iż po wi nien do ce nić le ka rza to kel ner ski mo del wdzięcz no ści. Pa cjent nie ma po czu cia wdzięcz no ści, ale spo łecz ne re gu ły na rzu ca ją mu sche ma ty za cho wań, któ re po wi nien wy ra żać w kon tak cie z le ka rzem. By wa, że le karz upo - mi na się o ta ką wdzięcz ność. Oba przy pad ki sprzy ja ją ko rup cji. Wdzięcz ność wła ści wa le karz bez in te re sow nie czy ni znacz nie wię cej niż wy peł nia nie swo je go obo wiąz ku za wo do we go. Pa cjent ro zu mie i do - ce nia te dzia ła nia, za któ re pra gnie wy ra zić wdzięcz ność. Jest ona od -
58 CZĘŚĆ I AKSJOLOGICZNE ASPEKTY RELACJI LEKARZ PACJENT po wie dzią na głę bo ką re la cję z pa cjen tem i wy jąt ko we po stę po wa nie le ka rza, któ re pa cjent przyj mu je ja ko do bro (ko rzyść zdro wot na, do bro mo ral ne). Pa cjen ta wdzięcz ne go bar dzo ła two roz po znać: jest uf ny, uśmiech nię - ty, wpa trzo ny w le ka rza, ra du ją cy się z je go obec no ści, wy ra ża ją cy po - chwa ły pod ad re sem le ka rza, po dzię ko wa nia, de kla ru ją cy swo ją go to wość do uczy nie nia cze go kol wiek dla le ka rza, uprzed mio ta wia ją cy swo ją wdzięcz ność w po da run kach. Nie któ re po sta ci wy ra ża nej wdzięcz no ści bu dzą jed nak mo ral ne wąt - pli wo ści. Pa cjen ci unie sie ni do brem, ja kim zo sta li ob da ro wa ni przez le ka - rza, pra gną się mu od wza jem nić, spła cić za cią gnię ty dług wdzięcz no ści; nie za wsze jed nak wbrew swo im in ten cjom czy nią to w spo sób wła - ści wy. Skłon ni są ob da ro wać le ka rza dro gi mi pre zen ta mi, usłu ga mi, al ko - ho lem, a na wet pie niędz mi. Je śli pa cjent po sta na wia od wdzię czyć się le - ka rzo wi za po mo cą pie nię dzy, to moż na przy jąć, iż pła ce nie jest do wo dem je dy nie na to, że pa cjent nie chce wcho dzić w mo ral nie in tym ną re la cję wdzięcz no ści; «do wód wdzięcz no ści» oka zu je się ra czej «do wo dem nie - wdzięcz no ści», spo so bem na wy ku pie nie się od mo ral ne go obo wiąz ku wdzięcz no ści [10]. Isto ta re la cji le ka rza z pa cjen ta zwią za na ze świad cze niem cho re mu do - bra po le ga na tym, że to pa cjent mo że być wdzięcz ny le ka rzo wi, ale ni - gdy na od wrót. Je śli le karz jest wdzięcz ny pa cjen to wi (w kon tek ście do - wo du wdzięcz no ści), wte dy nad uży wa swo je go sta no wi ska dla ko rzy ści oso bi stych, prze kra cza jąc w ten spo sób nor my mo ral ne i praw ne [11]. Sy - tu acja ta ka jest prze ja wem ko rup cji. Dla te go le karz nie mo że przyj mo wać dro gich pre zen tów, ta kich, któ rych przy ję cie jest uzy ska niem do dat ko we - go do cho du 1 ; nie mo że rów nież przyj mo wać al ko ho lu 2. Nie po wi nien też pu blicz nie przyj mo wać od pa cjen tów cze go kol wiek, co in nym pa cjen tom mo gło by su ge ro wać, że po win ni uczy nić to sa mo. Dar mo że ob ra zić le - ka rza, mo że go upo ko rzyć. Le karz mu si za tem chro nić swój pro fe sjo nal - ny wi ze ru nek i nie po wi nien po stę po wać tak, aby cho rzy mo gli mieć po - dej rze nie, że nie za cho wu je on obiek ty wi zmu le kar skie go jest to ochro - 1 Kodeks etyki lekarskiej jednoznacznie mówi w art. 68: Jeżeli z zatrudnienia lekarza wynika, że winien on spełniać swe obowiązki wobec powierzonych jego opiece chorych bez świadczeń finansowych z ich strony, to nie może żądać od tych chorych wynagrodzenia w jakiejkolwiek formie ani też uzależniać leczenia od uzyskania materialnych korzyści. 2 Zgodnie z zaleceniami Naczelnej Izby Lekarskiej lekarz nie może przyjmować alkoholu od pacjentów, nie może również przechowywać go w miejscu pracy, ponieważ taka sytuacja sprzyja nadmiernemu spożywaniu alkoholu.
59 na au to no mii kli nicz nej, war to ści, któ ra jest naj cen niej szą war to ścią za wo - do wą le ka rza. Gdy pa cjent wy ra ża wdzięcz ność w po sta ci rze czo wej, le karz po wi nien pa mię tać, że: mu si jed no znacz nie od ma wiać pie nię dzy; mu si od ma wiać rów nież tzw. do wo dów wdzięcz no ści przed roz po czę ciem le cze nia; po wi nien w przyj mo wa niu po da run ków ja ko wy ra zów wdzięcz - no ści kie ro wać się roz sąd ną mia rą; nie po wi nien ich przyj mo wać pu blicz nie, je śli nie mo gą być przez in nych pa cjen tów zi den ty fi ko wa ne; nie mo że przyj mo wać al ko ho lu; od ma wia jąc do wo dów wdzięcz no ści, po wi nien za dbać o to, aby nie ura zić pa cjen ta lub je go ro dzi ny. W sy tu acji, gdy pa cjent (ro dzi na) po dej mu je pró bę wrę cze nia pie nię dzy bądź po da run ku o du żej war to ści, na le ży po roz ma wiać i prze ko nać, że ro zu mie wdzięcz ną po sta wę pa cjen ta (ro dzi ny) i że nie są ko niecz ne jej do wo dy rze czo we; nie mo że być to dar, za któ ry le karz ma być wdzięcz ny pa cjen to wi. JAROSŁAW BARAŃSKI WDZIĘCZNOŚĆ PACJENTA Na le ży jed nak uwzględ nić to, że re la cja le ka rza z pa cjen tem nie prze bie - ga ja ko abs trak cyj na for ma spo łecz ne go kon tak tu, w któ rej miesz czą się sfor ma li zo wa ne ro le spo łecz ne: czas trwa nia tej re la cji, po stę po wa nie le - ka rza wo bec pa cjen ta, tak że wo bec je go ro dzi ny, więź emo cjo nal na, by - wa przy ja ciel skie sto sun ki, od sła nia ją zróż ni co wa ne po sta ci tej re la cji. Le karz po wi nien tak że pa mię tać, iż w pew nych aspek tach do świad cza - nia cho ro by prze ży wa nie wdzięcz no ści przez pa cjen ta, z du żym po czu - ciem nie za leż no ści i w za awan so wa nym sta dium cho ro by, mo że być dla nie go emo cjo nal nie ob cią ża ją ce. Jest to sy tu acja uświa do mie nia so bie przez cho re go wła snej bez rad no ści i za leż no ści od in nych: Prze ży wa nie wdzięcz no ści jest trud ne zwłasz cza w przy pad ku lu dzi, któ rzy chcą być sa mo wy star czal ni i dla któ rych wiel ką war tość sta no wi po czu cie wła snej nie za leż no ści. Te go ro dza ju po sta wa jest szcze gól nie stre su ją ca w sy tu - acji cho ro by, dla te go zwłasz cza u tych osób wy pra co wa nie po czu cia wdzięcz no ści to bar dzo waż ny krok w kie run ku zmniej sze nia do zna wa ne - go stre su za leż no ści od in nych [9]. Le karz po wi nien roz po znać rów nież tę sy tu ację, w któ rej pa cjent mo że od czu wać wdzięcz ność, lecz nie po tra fi jej oka zać: nie po tra fi do brać
60 CZĘŚĆ I AKSJOLOGICZNE ASPEKTY RELACJI LEKARZ PACJENT słów; przyj mu je nie od po wied nie for my za cho wa nia; sta ra się uprzed mio - to wić wdzięcz ność w pre zen cie, któ ry tak że mo że być nie wła ści wy. Szla - chet ność le ka rza nie po zwo li mu ani wy ko rzy stać pa cjen ta, ani go skrzyw - dzić. Acz kol wiek non sza lanc kim ge stem, od mo wą, któ rej nie uprze dzi ła szcze ra roz mo wa, moż na wy rzą dzić pa cjen to wi emo cjo nal ną krzyw dę. Od rzu ce nie da ru w ten spo sób po wo du je u pa cjen ta od czu cie, iż nie za - słu gu je on na to, aby wy ra zić swą wdzięcz ność. Ta ka po sta wa le ka rza od - bie ra na jest wte dy ja ko wy raz bra ku sza cun ku dla pa cjen ta. Od rzu co - na wdzięcz ność nie po głę bia dłu gu wdzięcz no ści, lecz ni we czy naj cen - niej sze war to ści, a przede wszyst kim war tość za ufa nia. Pi śmien nic two 1. Słow nik ję zy ka pol skie go, t. 2, PWN, War sza wa 2007. 2. Gard ner W., Lidz C., Gra ti tu de and co er cion be twe en phy si cians and pa tients, Psy chia tric An nals 2001, 31, 2, s. 125 129. 3. Sza war ski Z., Mą drość i sztu ka le cze nia, sło wo/ob raz te ry to ria, Gdańsk 2005, s. 296 312. 4. Fre drick sen B.L., Gra ti tu de, li ke others po si ti ve emo tions, [w:] R.A. Em mons, M.E. McCullouch, The Psy cho lo gy of Gra ti tu de, Oxford Uni ver si ty Press, Oxford 2004, s. 150. 5. Glan non W., Ross L.F., Are do ctor al tru istic?, J Med Ethics 2002, 28, s. 68. 6. Ba rań ski J., Pfan hau ser M., Wy bra ne etycz ne aspek ty wy pa le nia za wo do we go, El se vier Urban & Part ner, Wro cław 2012, s. 33. 7. Mi siu na B., Życz li wość ja ko po sta wa on tycz na, Ety ka 1995, 28, s. 41. 8. Smi lan sky S., Gra ti tu de, con tri bu tion and ethi cal the ory, [w:] J. Se glow, The Ethics of Al - tru ism, Frank Cass Pu bli shers, Lon don 2004, s. 38. 9. de Wal den -Ga łusz ko K., O no wych moż li wo ściach po mo cy cho rym w za awan so wa nym sta dium cho ro by w świe tle za ło żeń psy cho lo gii po zy tyw nej, Me dy cy na Pa lia tyw na 2011, 4, s. 199. 10. Hart man J., Bio ety ka dla le ka rzy, Wol ter Klu wer, War sza wa 2011, s. 82. 11. Mu sie lak M., Wy bra ne etycz ne aspek ty za rzą dza nia służ bą zdro wia w Pol sce, No wi ny Le - kar skie 2004, 73, 4, s. 314.