Wywiad żywieniowy przez internet jako element promocji zdrowego stylu życia

378 Probl Hig Epidemiol 2008, 89(3): 378-382 Wywiad żywieniowy przez internet jako element promocji zdrowego stylu życia Dietary recall via internet as an element of healthy life style promotion AGNIESZKA PAC, RENATA MAJEWSKA, ELŻBIETA SOCHACKA-TATARA, JUSTYNA STEFANIAK Katedra Epidemiologii i Medycyny Zapobiegawczej, Uniwersytet Jagielloński, Collegium Medium, Kraków Prawidłowe żywienie jest jednym z najważniejszych czynników, które odgrywają rolę w zapobieganiu chorobom przewlekłym. Bardzo ważnym zadaniem, w aspekcie zapobiegania, jest więc dostarczenie informacji jak powinno wyglądać prawidłowe żywienie. Nawet najbardziej dogłębna wiedza nie jest jednak warunkiem wystarczającym do zmiany nawyków żywieniowych a przede wszystkim do kontynuowania rozpoczętych działań. Oprócz informacji bardzo ważna jest również możliwość zweryfikowania czy rzeczywiście nasze wysiłki przynoszą pozytywne rezultaty. Wychodząc na przeciw tym potrzebom stworzono ogólniedostępną stronę www.zywienie.cm-uj.krakow.pl, gdzie użytkownik może odnaleźć użyteczne informacje o żywieniu, zaleceniach żywieniowych, produktach bogatych w poszczególne składniki odżywcze. Dodatkowo na stronie tej została umieszczona aplikacja, która pozwala na samodzielne oszacowanie, czy indywidualna dieta odpowiada zaleceniom żywieniowym. Oszacowanie składu racji pokarmowej odbywa się w oparciu o dane żywieniowe obejmujące ostatnie 24-godz. Aby dodatkowo zwiększyć wiarygodność samodzielnego oszacowania wielkości porcji dołączono kolorowe fotografie produktów i potraw jadanych najczęściej. W każdej chwili respondent może dodać lub usunąć z listy dowolny produkt a na końcowym etapie poproszony jest o kolejne sprawdzenie pełnej listy produktów i potraw aby upewnić się, że żaden produkt nie został pominięty. Po wprowadzeniu danych respondent otrzymuje możliwość sprawdzenia podaży energii oraz najważniejszych makro- i mikroskładników. Ponieważ pojedynczy wywiad żywieniowy nie odzwierciedla zwyczajów żywieniowych, po zalogowaniu, respondent może wprowadzić dane żywieniowe dla kolejnych dni co pozwala na wyliczenie średniej podaży dla kilku niezależnych dni. Możliwość samodzielnego sprawdzenia jakie rezultaty dają działania podejmowane dla uzyskania zmiany zwyczajów żywieniowych, którą daje przygotowany portal może stać się bardzo użytecznym narzędziem w podejmowaniu działań profilaktycznych. Evidence shows nutrition to play very important role in prevention of chronic diseases. So very important is to show to the general population how the good nutrition patterns look like and to give them possibility to check if they personally fulfill dietary recommendations. So we put effort to create the web page when each individual can find information about good nutrition and to give possibility of self-assessment of the diet. We created the web page www.zywienie.cm-uj.krakow.pl which has open access where people can find useful information about nutrition and diet, dietary advice and, in addition, they can check if their own dietary habits fulfill dietary recommendations. Assessment of dietary intake is based on self-administered 24h dietary recall. Respondent is given detailed information how to perform the self-recall. To ensure the proper selfassessment of portion size we included the color photographs of foods commonly eaten in Poland. At each time point respondent can add or remove any item from his list of eaten items and at the final step he has to check once again if all foods or drinks were included. After entering the data respondent has possibility to look at his intake of energy and macro- and micronutrients. Because one day intake doesn t reflect the dietary habits respondents are allowed to enter they dietary recall for more than one day and to check average intake for any number of days. The observation of this web page showed that people are more interested in activities when they can see the personal output. Then, such platform can be very useful in promotion of healthy dietary habits. Keywords: nutrition, Internet, health promotion Słowa kluczowe: żywienie, Internet, promocja zdrowia Probl Hig Epidemiol 2008, 89(3): 378-382 www.phie.pl Nadesłano: 25.09.2008 Zakwalifikowano do druku: 28.09.2008 Adres do korespondencji / Address for correspondence Agnieszka Pac Katedra Epidemiologii i Medycyny Zapobiegawczej UJ CM ul. Kopernika 7A, 31-034 Kraków, tel. 012 423 10 03 fax 012 422 87 95, e-mail: agnieszka.pac@uj.edu.pl Praca wygłoszona na II Konferencji EPISTATKAT Środowisko Geny Zdrowie na Śląskim Uniwersytecie Medycznym w Katowicach w dniach 25-26 września 2008 r. Wprowadzenie Żywienie człowieka jest jednym z najważniejszych elementów środowiska zewnętrznego wpływających na zdrowie człowieka. Badania naukowe wskazują, że zarówno częstość spożycia poszczególnych produktów spożywczych, jak i skład jakościowy posiłków (podaż energii, białka, tłuszczu, węglowodanów, witamin czy

Pac A i wsp. Wywiad żywieniowy przez internet jako element promocji zdrowego stylu życia 379 składników mineralnych) oraz częstość i wielkość spożywanych posiłków mają wpływ na zdrowie człowieka [1-13]. Niekorzystne konsekwencje zdrowotne obejmują między innymi nieprawidłowy rozwój fizyczny i psychiczny, zwiększenie podatności na choroby, zły ogólny stan zdrowia, zmniejszenie wydajności organizmu oraz przedwczesne zgony [1 13]. W następstwie wadliwego odżywiania zwiększa się częstość występowania nadwagi i otyłości w populacji, wzrasta zapadalność na choroby takie jak: miażdżyca, nadciśnienie tętnicze, cukrzyca, osteoporoza, próchnica zębów, schorzenia przewodu pokarmowego a także nowotwory [1-3, 5-7, 11, 12]. Prawidłowe żywienie jest warunkiem utrzymania dobrego stanu zdrowia w każdym okresie życia człowieka. Wpływa ono na prawidłowy rozwój organizmu, a w okresie choroby zwiększa ogólną odporność organizmu i przyczynia się do normalizacji zachwianych procesów metabolicznych [4, 6, 7, 9-11]. Nieprawidłowości w dziedzinie żywienia uznawane są za czynniki ryzyka większości niezakaźnych chorób przewlekłych, które są przyczyną znaczącej liczby zgonów w krajach rozwiniętych. Zapobieganie chorobom cywilizacyjnym i promowanie zdrowego stylu życia, a w szczególności prawidłowego zaspokajania potrzeb żywieniowych organizmu, staje się jednym z priorytetów działań podejmowanych przez instytucje państwowe [12, 13]. Zarówno poprzedni jak i obecnie obowiązujący Narodowy Program Zdrowia jako jeden z nadrzędnych celów wyznacza Poprawę sposobu żywienia ludności i jakości zdrowotnej żywności [12]. Realizacja tego celu wymaga, oprócz innych działań, określenia sytuacji w zakresie spożycia żywności oraz oszacowania przeciętnej podaży poszczególnych składników odżywczych w diecie jak również podjęcia działań zmierzających do wprowadzenia w życie zasad prawidłowego żywienia. Telewizja, radio, kolorowe czasopisma, reklamy oraz, coraz bardziej popularny Internet, bombardują społeczeństwo informacjami co należy jeść i jakie produkty należy wybierać, aby żyć zdrowo i w pełni wykorzystywać swoje możliwości. Informacje te bywają przekazywane jednostronnie, a często nie są całkowicie rzetelne [11]. W erze powszechnego dostępu do Internetu i jego zasobów staje się on coraz powszechniej wykorzystywanym źródłem informacji. Istnieje zatem możliwość wykorzystania tego narzędzia do celów promocji zdrowego stylu życia. Bardzo ważnym zadaniem, w aspekcie promocji zdrowia oraz zapobiegania, jest dostarczenie informacji jak powinno wyglądać prawidłowe żywienie. Jednak nawet najbardziej dogłębna wiedza nie jest warunkiem wystarczającym do zmiany nawyków żywieniowych a przede wszystkim do kontynuowania rozpoczętych działań. Oprócz informacji bardzo ważna jest również możliwość zweryfikowania czy rzeczywiście nasze wysiłki przynoszą pozytywne rezultaty. Celem niniejszej pracy jest przedstawienie ogólnodostępnej platformy internetowej pozwalającej na indywidualną ocenę realizacji zaleceń w dziedzinie prawidłowego żywienia i jednocześnie kontrolowanie realizacji tych zaleceń przez poszczególne jednostki w czasie. Strona WWW Portal internetowy poświęcony wpływowi żywienia na zdrowie populacji i jednostek został stworzony jako ogólnodostępna strona www.zywienie. cm-uj.krakow.pl. Osoby odwiedzające tę stronę mogą tam znaleźć informacje dotyczące wpływu żywienia na zdrowie, zasad prawidłowego żywienia oraz informacje na temat produktów bogatych w poszczególne składniki odżywcze. Dodatkowo każdy użytkownik może praktycznie sprawdzić w jakim zakresie realizuje zalecenia żywieniowe. Wpisując skład racji pokarmowej (spożytej w okresie 24-godz.) zwrotnie uzyska dane dotyczące składu tej racji pokarmowej, tzn. podaży energii oraz wybranych składników pokarmowych oraz porównanie aktualnej ich podaży z obowiązującymi dla populacji polskiej normami [18]. Dzięki temu możliwe jest nie tylko zdobywanie wiedzy na temat prawidłowego żywienia, ale również weryfikacja praktycznego zastosowania tej wiedzy. Aplikacja Program żywieniowy 24 godz. Jedną z integralnych części portalu jest aplikacja pozwalająca na oszacowanie składu racji pokarmowej oparta na zasadach działania programu komputerowego NutriDay [19, 20] opracowanego w Katedrze Epidemiologii i Medycyny Zapobiegawczej UJ CM (ryc. 1). Aplikacja internetowa pozwalająca na wprowadzenie danych o pokarmach i napojach spożytych w ciągu 24 godz przygotowana została w formie kilku formu- Ryc. 1. Strona główna portalu www.zywienie.cm-uj.krakow.pl Fig. 1. Main page of www.zywienie.cm-uj.krakow.pl

380 Probl Hig Epidemiol 2008, 89(3): 378-382 larzy, które w zależności od potrzeb użytkownika pozwalają na sprawne poruszanie się użytkownika w tej aplikacji. Schemat działania tej aplikacji przedstawia rycina 2. Ryc. 2. Schemat wprowadzania danych żywieniowych Fig. 2. Schema of filling up nutritional data Osoba chcąca sprawdzić skład racji pokarmowej może wprowadzić dane poprzez wejście jednokrotne lub stworzyć własny profil poprzez zalogowanie się do systemu (za pomocą loginu i hasła) co pozwala na wprowadzenie racji pokarmowych pochodzących z różnych dni. Daje to możliwość ich porównywania i śledzenia zmian w sposobie żywienia respondenta. Respondent wprowadza rację pokarmową poprzez wybór odpowiedniego posiłku (śniadanie, drugie śniadanie, obiad, podwieczorek, kolacja oraz dojadanie). Następnie, aby ułatwić respondentom wybór spożytych produktów podzielono je na grupy: pieczywo, napoje, mleko i przetwory mleczne, napoje, sery, wędliny, zupy, dania mięsne, dania jarskie, itp. Przy czym, zwłaszcza potrawy, mogą zostać zaliczone do więcej niż jednej grupy np. pierogi z mięsem zostały zakwalifikowane do grupy potraw mącznych i jednocześnie można je odnaleźć w kategorii potrawy z mięsem. Po wyborze odpowiedniej grupy respondent dokonuje wyboru odpowiedniego produktu/potrawy po czym musi jeszcze określić masę spożytej porcji. Aby ułatwić oszacowanie masy spożytego produktu na stronie (po wybraniu odpowiedniej grupy produktów lub konkretnego produktu) zamieszczono zdjęcia przykładowych wielkości porcji wraz z określeniem ich masy w gramach. Dzięki temu respondent może łatwiej podjąć decyzję jaką masę produktu w rzeczywistości spożył. Postępując w ten sposób respondent może wprowadzić do formularza wszystkie spożyte produkty/napoje/potrawy przy czym wszystkie wpisane do tej pory produkty są przez cały czas widoczne i w dowolnej chwili można poprawić dostrzeżone nieprawidłowości. Po wpisaniu wszystkich produktów i wszystkich posiłków respondent jeszcze raz może przeglądnąć pełną już listę wpisanych produktów i również na tym etapie może ją poprawić lub uzupełnić. Po ostatecznym zaakceptowaniu pełnej listy respondent proszony jest o podanie (a w przypadku logowania się zweryfikowanie) danych niezbędnych do określenia stopnia realizacji norm żywieniowych w odniesieniu do energii i wybranych składników pokarmowych tj. płci, wieku, masy ciała i wzrostu oraz poziomu aktywności fizycznej. Wyniki oszacowania składu racji pokarmowej przesyłane są pocztą elektroniczną w formie pliku PDF (ryc. 3) na podany przez respondenta adres, a w przypadku zarejestrowanych użytkowników istnieje możliwość przejrzenia tych wyników po zalogowaniu się do systemu na stronie www. Zalogowanie się daje również możliwość porównywania składu racji pokarmowych z różnych dni oraz ich porównywanie czy przejrzenie tzw. racji uśrednionej tzn. podaży energii i składników pokarmowych oszacowanych na podstawie dowolnej liczby wywiadów żywieniowych co pozwala na bardziej wiarygodną ocenę sposobu żywienia niż jednokrotny wywiad (ryc. 3 i 4). W przypadku energii oraz składników, dla których opracowano normy spożycia program podaje również procent realizacji normy [4, 6, 7, 10, 18]. Raport opatrzony jest informacją, że jest on opracowany na podstawie danych pochodzących tylko z jednego dnia i odchylenia od norm nie świadczą o stosowaniu nieprawidłowej diety, dopiero kilkakrotny wywiad pozwala na wyciąganie wniosków. Raport generowany przez program zawiera informacje dotyczące dziennej podaży (ryc. 3): energii białka (zwierzęcego i roślinnego) węglowodanów błonnika tłuszczów witamin (A, E, B1, B2, PP, C) składników mineralnych (sód, potas, fosfor, wapń, żelazo). Użytkownicy portalu mogą przekazywać swoje uwagi i opinie dotyczące działania programu i strony www za pośrednictwem e-mail.

Pac A i wsp. Wywiad żywieniowy przez internet jako element promocji zdrowego stylu życia 381 łania programu zgodnie z sugestiami użytkowników portalu. Zadbano również o to, aby strona www.zywienie. cm-uj.krakow.pl rozpoznawana była przez ogólnie dostępne przeglądarki stron internetowych. Ryc. 3. Przykładowy raport z programu żywieniowego cz.1 podaż energii i składników pokarmowych Fig. 3. Example of report from nutritional web application part 1: energy and nutrients intakes Ryc. 4. Przykładowy raport z programu żywieniowego cz.2 rozkład energii ze względu na procentowy udział białka, tłuszczu i węglowodanów w całkowitej podaży energii oraz posiłki, z których pochodzi. Fig. 4. Example of report from nutritional web application part 2: percentage of protein, fat and carbohydrates in total energy and distribution of energy between meals Pilotowe sprawdzenie działania aplikacji W okresie listopad-grudzień 2007 aplikacja została poddana weryfikacji poprawności działania poprzez testowanie jej funkcji przez osoby niezwiązane z realizacją tego projektu ich opinie dotyczące zarówno wyglądu jak i zawartości strony www jak i działania programu wyrażane były zarówno w formie dyskusji jak i komentarzy wysyłanych do administratora strony za pośrednictwem e-mail. Wszystkie uwagi docierające do wykonawców projektu były dyskutowane podczas regularnych spotkań zespołu realizującego program a następnie wprowadzano modyfikacje i korekty dzia- Podsumowanie Internet, który staje się coraz bardziej dostępny, coraz częściej, zwłaszcza dla młodych ludzi, staje się jednym z głównych źródeł informacji. Z tego względu może stać się również bardzo użytecznym narzędziem w działaniach mających na celu promocję zdrowia czy zapobieganie występowaniu chorób. Pamiętać należy, że skuteczność takich działań, podejmowanych na szeroką skalę, zależy od bardzo wielu czynników, między innymi od tego jak szeroką grupę populacji te działania obejmą, jakich informacji dostarczą i w jaki sposób będą one przekazane oraz, w końcowej fazie, od tego czy osoby, które zdecydowały się podjąć działania będą chciały je kontynuować. Dlatego też bardzo ważne jest po pierwsze dostarczenie rzetelnych informacji a później umożliwienie osobom podejmującym te działania zweryfikowania ich poprawności. Portal internetowy www.zywienie.cm-uj.krakow.pl daje swoim użytkownikom możliwość uzyskania wiarygodnych informacji na temat żywienia. Umożliwia również każdemu z użytkowników weryfikację, czy realizowany prze niego sposób żywienia odpowiada zaleceniom specjalistów przez co daje możliwość sprawdzenia, czy zalecenia prawidłowego żywienia są realizowane przez konkretną jednostkę. Jeżeli użytkownik uzyska informację, że jego sposób żywienia znacząco odbiega od zaleceń może podjąć działania korygujące nieprawidłowe zachowania żywieniowe w czym również mogą pomóc informacje dostępne na stronie gdyż, np. w przypadku niedoborów pewnych składników odżywczych może znaleźć na niej informacje o produktach, które są bogatym źródłem danego składnika pokarmowego, co w rezultacie pomoże tak zaplanować przyszłe posiłki aby odpowiadały one określonym normom żywienia. Docelowo, zmieniając swoje nawyki, respondent może również zweryfikować, czy podjęte przez niego działania zmierzające w kierunku modyfikacji diety przynoszą pożądane rezultaty, co jest bardzo cenne w aspekcie kontynuowania podjętych zmian. Dlatego prezentowany portal internetowy może stać się użytecznym narzędziem wykorzystywanym do promocji prawidłowego sposobu odżywiania się, dzięki któremu można dotrzeć do dużej liczby potencjalnych odbiorców a jednocześnie poprzez informacje zwrotne utrwalać pozytywne zachowania. W przyszłości planowana jest weryfikacja na ile prezentowana platforma spełnia te założenia.

382 Probl Hig Epidemiol 2008, 89(3): 378-382 Piśmiennictwo / References 1. Wojtyniak B, Goryński P. (red) Najważniejsze elementy sytuacji zdrowotnej w Polsce. Porównanie międzynarodowe. PZH Warszawa 2002. 2. Stan Zdrowia Ludności Polski w 2004 r. GUS, Warszawa 2006. 3. The World Health Report 2002. Reducing Risks, Promoting Healthy Life. WHO, Geneva, 2002. 4. Gawęcki J, Hryniewiecki L. (red) Żywienie człowieka. Podstawy nauki o żywieniu. PWN Warszawa 1998. 5. Gawęcki J, Mossor-Pietraszewska T. (red) Kompendium wiedzy o żywności, żywieniu i zdrowiu. PWN Warszawa 2004. 6. Hasik J, Gawęcki J. (red.) Żywienie człowieka zdrowego i chorego. PWN Warszawa 2000. 7. Wieczorek-Chełmińska Z. Zasady żywienia i dietetyka stosowana. Wyd Lek PZWL Warszawa 1992. 8. Willett W. Nutritional Epidemiology. Oxford University Press. New York-Oxford, 1998. 9. Ziemlański Ś, Panczenko-Kresowska B. Podstawowe zalecenia żywieniowe. IŻŻ Warszawa 1998. 10. Ziemiański Ś. Podstawy Prawidłowego żywienia człowieka. Zalecenia żywieniowe dla ludności w Polsce. Instytut Danone Warszawa 1998. 11. Biernat J. Żywienie, żywność a zdrowie. Wydawnictwo Astrum Wrocław 2001. 12. Goryński P, Wojtyniak B, Kuszewski K. (red) Monitoring oczekiwanych efektów realizacji Narodowego Programu Zdrowia 1996-2005. Ministerstwo Zdrowia Warszawa 2005. 13. Narodowy Program Zdrowotny na lata 2007-2015. Załacznik do Uchwały Nr 90/2007 Rady Ministrów z dnia 15 maja 2007r. http://www.mz.gov.pl/wwwfiles/ma_struktura/docs/ zal_urm_npz_90_15052007p.pdf 14. Szponar L, Sekuła W, Rychlik E, Ołtarzewski M, Figurska K. Badania indywidualnego spożycia żywności i stanu odżywienia w gospodarstwach domowych. IŻŻ Warszawa 2003. 15. Piórecka B, Międzobrodzka A. Ocena sposobu żywienia i stanu odżywienia osób starszych zamieszkałych w Krakowie. Now Lek 2002; 2002: 249-254. 16. Jeżewska-Zychowicz M. Preferencje i częstotliwość spożywania mleka i jego przetworów wśród młodzieży w wieku 13-15 lat i jej matek z uwzględnieniem środowiska zamieszkania. Żyw Człow 2004: 31(2): 99-112. 17. Gacek M, Fiedor M. Ilościowa i jakościowa ocena zbiorowego żywienia młodzieży w wieku 16-18 lat na wakacyjnym obozie sportowym. Rocz PZH 2005, 56(3): 253-258. 18. Ziemlański Ś. (red) Normy żywienia człowieka. Fizjologiczne podstawy. Wyd Lek PZWL Warszawa 2001. 19. Penar A. Ocena żywienia przy pomocy autorskiego programu komputerowego Nutri-Day. Probl Hig 2000; 69: 83-87. 20. Pac A. Wiarygodność danych żywieniowych uzyskanych od dzieci w wieku szkolnym. Praca doktorska. Uniwersytet Jagielloński Collegium Medium Kraków 2005. 21. Kunachowicz H, Nadolna I, Iwanow K, Przygoda B. Wartość odżywcza wybranych produktów spożywczych i typowych potraw. Wyd Lek PZWL Warszawa 2003. 22. Nadolna I, Przygoda B, Troszczyńska A, Kunachowicz H. Tabele wartości odżywczej produktów spożywczych. Witaminy. Prace IŻŻ-99. Instytut Żywności i Żywienia Warszawa 2000. 23. Kunachowicz H, Nadolna I, Przygoda B, Iwanow K.: Tabele wartości odżywczej produktów spożywczych. Prace IŻŻ-85. Instytut Żywności i Żywienia Warszawa 1998.