dr hab. Barbara Kędzierska prof. UP Kraków, 06.12.2016 Instytut Nauk o Wychowaniu Uniwersytet Pedagogiczny w Krakowie ul. Ingardena 4, 30-060 Kraków Recenzja rozprawy doktorskiej mgr Makhmetova Aigerim Amanowna pt.: Zastosowanie technologii komputerowych w nauce geografii uczniów szkół specjalnych przygotowanej na Wydziale Nauk Pedagogicznych Akademii Pedagogiki Specjalnej im. Marii Grzegorzewskiej w Warszawie pod naukowym kierunkiem prof. APS dra hab. Jana Łaszczyka Zmiany, jakie coraz szybciej zachodzą we współczesnym społeczeństwie uwarunkowane są rosnącym wciąż tempem rozwoju technologii informacyjnokomunikacyjnych a zwłaszcza Internetu, który zrewolucjonizował dwa najważniejsze procesy społeczne komunikowanie i dostęp do informacji, umożliwiając tym samym globalizację proces multiplikujący się na wszystkie obszary aktywności człowieka. Najbardziej charakterystyczną jego cechą jest autonomia, która musi być jednak w pełni zintegrowana z odpowiedzialnością, jeśli chcemy uniknąć zagrożeń jakie niesie ze sobą rzeczywistość wirtualna i maksymalnie zwiększyć wartość dodaną hipertekstowego przekazu informacji. W sposób szczególny ważne jest zatem, by nowe i nowe nowe media były właściwie wykorzystywane w procesie edukacji, wspierając transparentnie realizację celów dydaktycznych na wszystkich poziomach kształcenia. Zwłaszcza, że swoją specyfiką są one w stanie wesprzeć w procesie uczenia się osoby o specjalnych potrzebach, wpisując się tym samym w realizację założeń polityki integracji społecznej i zapobiegania wykluczeniu. W nurt trwającej w sposób ciągły dyskusji dotyczącej zakresu i sposobów transparentnej i efektywnej obecności narzędzi informacyjno-komunikacyjnych w szkolnym procesie kształcenia wpisuje się praca doktorska pani mgr Makhmetova Aigerim Amanowna przygotowana pod naukowym kierunkiem prof. APS dra hab. Jana Łaszczyka. Problematyka badawcza podjęta przez Autorkę odnosi się metod i zakresu wykorzystania technologii komputerowych w podnoszeniu efektywności procesu nauczania geografii w szkołach specjalnych Kazachstanu. Celem badań Doktorantka uczyniła analizę zakresu wykorzystania 1
technologii komputerowych w podnoszeniu efektywności procesu nauczania geografii w szkołach specjalnych. Przedmiotem badań były uwarunkowania dydaktycznego procesu nauczania geografii w szkołach dla uczniów o specjalnych potrzebach edukacyjnych. Autorka sformułowała hipotezę badawczą zakładając, że proces nauczania geografii dzieci z wadami słuchu stanie się bardziej efektywny, jeżeli tradycyjne metody i środki dydaktyczne zostaną zintegrowane z technologiami komputerowymi uwzględniającymi specyfikę treści przedmiotowych i psychologiczno-pedagogiczne cechy uczniów na danym etapie rozwoju. W realizacji przyjętego celu Autorka uwzględniła: analizę teoretyczną społecznych, psychologiczno-pedagogicznych i dydaktycznometodycznych aspektów zagadnienia, przeprowadzoną na podstawie prawidłowo dobranej literatury przedmiotu i odpowiednich aktów prawnych, badania empiryczne, których celem określonym w rozdziale Badanie poziomu ukształtowania wiedzy geograficznej u dzieci słabosłyszących w wieku szkolnym (na przykładzie obszarów przyrodniczych Kazachstanu, s. 56) było poznanie zakresu wiedzy geograficznej uczniów, analiza warunków do nauki geografii (formy, środki, metody i techniki) oraz technicznych środków nauczania. Działania te są w pełni uzasadnione, wynikając logicznie z przyjętego celu dysertacji. Niezwykle ważne jest już samo podjęcie takiej problematyki, która w zintegrowanym z technologią świecie daje szansę na wypracowanie skutecznych założeń procesu kształcenia umożliwiającego indywidualizację w kształtowaniu oczekiwanych na rynku pracy kompetencji osób o specjalnych potrzebach. Przedstawiona do recenzji rozprawa doktorska obejmuje 161 stron, z czego tekst zajmuje 147 a spis literatury cytowanej 14 stron (174 pozycje). Autorka nie wskazała żadnych źródeł internetowych ani nie dołączyła żadnych załączników. Tabel jest 20, diagramów słupkowych 2 a rysunków 21. Praca składa się ze streszczenia w języku polskim i angielskim, spisu treści, wstępu (str. 7 11), trzech, podzielonych na podrozdziały, rozdziałów: (I) Problem wykorzystania technologii komputerowych w procesie nauczania w szkołach ogólnokształcących i specjalnych (korekcyjnych) (str. 20 55), (II) Badanie poziomu ukształtowania wiedzy geograficznej u dzieci słabosłyszących w wieku szkolnym (na przykładzie obszarów przyrodniczych Kazachstanu) (str. 56 86), 2
(III) System pracy z wykorzystaniem technologii informacyjnej na lekcjach geografii w szkole specjalnej (str. 87 143), wniosków (146 147) oraz bibliografii (148 161). Praca rozpoczyna się oświadczeniem autorskim i streszczeniem a kończy bibliografią. We Wstępie Doktorantka uzasadnia wybór swojego tematu omówieniem ekonomicznopolitycznych uwarunkowań kazachstańskiego społeczeństwa, jak również konsekwencjami gwałtownego rozwoju technologii informacyjno-komunikacyjnych (a zwłaszcza Internetu). W sposób szczególny zwraca uwagę na rosnącą w ostatnich latach w Kazachstanie liczbę dzieci z oznakami różnego rodzaju niepełnosprawności oraz konieczność edukacyjnego wsparcia polityki włączania i społeczno-zawodowego aktywizowania osób dysfunkcyjnych. Ze względu na coraz bardziej zaawansowane możliwości technologicznego wsparcia człowieka w jego działaniach, integracja nowoczesnych narzędzi informacyjnokomunikacyjnych w aktywizacji edukacyjno-zawodowej osób niepełnosprawnych jest dzisiaj koniecznością. W dalszej części określony został cel i przedmiot badań, hipoteza badawcza, organizacja oraz teoretyczna i empiryczna wartość badań, wnioski uzyskane z analizy ich wyników oraz możliwości wykorzystania rezultatów badawczych w kazachstańskim systemie edukacji formalnej i poza-formalnej. We Wstępie określona została również struktura pracy uwzględniająca załączniki, które jednakże nie zostały dołączone. W pierwszym rozdziale mgr Makhmetova Aigerim Amanowna odnosząc się do prawidłowo dobranej literatury przedmiotu definiuje techniczne środki dydaktyczne poddając je klasyfikacji według kryteriów odpowiadających uwarunkowaniom procesu poznawczodydaktycznego. Autorka omawia historię ich rozwoju oraz zakres i uwarunkowania wykorzystania technologii komputerowych w pedagogice specjalnej, zwłaszcza w odniesieniu do nauczania geografii uczniów z dysfunkcjonalnością słuchu. Wnioski sformułowane w podsumowaniu pierwszego rozdziału wskazują wyraźnie na wyjątkową rolę nauczania geografii, która bardziej niż inne przedmioty daje możliwości korekcji umysłowych i psychicznych wad rozwojowych uczniów w specjalnych instytucjach edukacyjnych. Możliwości geograficznych programów symulacyjnych, wariantowej wizualizacji obiektów i zjawisk przyrody oraz multikodowy przekaz informacji angażujący różne zmysły uczniów w szkole specjalnej sprawiają, że multimedialne wsparcie nauczania geografii staje się w tym kontekście koniecznością uwarunkowaną właściwie określonymi założeniami pedagogicznometodycznymi. 3
W rozdziale drugim Autorka zawarła opis założeń cel i metody organizacji oraz zebrane w tabelach wyniki eksperymentu diagnostycznego wraz z ich analizą. Szkoda jednakże, że do pracy nie zostało dołączone narzędzie badawcze a dokładniejszy opis kolejnych etapów przeprowadzonego badania eksperymentalnego został przedstawiony we Wstępie na str. 16 zamiast w podrozdziale prezentującym założenia badawcze (str. 56 63). Wnioski wynikające z analizy wyników badania eksperymentalnego wskazują wyraźnie, że trudności uczniów dysfunkcyjnych słuchowo w uczeniu się geografii w zakresie analizy, syntezy, systematyzacji, rozumieniu czy ustalaniu związków przyczynowo-skutkowych, mogą być skutecznie redukowane poprzez wspieranie stosowanych najczęściej metod słownopoglądowych multimedialnymi środkami dydaktycznymi uaktywniającymi multi-zmysłowy odbiór przekazu dydaktycznego. Ze względu na stosunkowo duże zróżnicowanie procesu poznawczego uczniów dysfunkcyjnych, trudnością w tym zakresie pozostaje brak indywidualizujących proces uczenia się multimedialnych systemów dydaktycznych. W rozdziale trzecim, podobnie zresztą jak w rozdziale drugim, zwraca uwagę liczba mnoga narracji, prowokująca pytanie o liczbę autorów dysertacji. Zakładając uchybienie językowe wynikające z trudności Doktorantki w posługiwaniu się naukowo-literackim językiem polskim, przedmiotem oceny pozostaje merytoryczna wartość tekstu. W pierwszym podrozdziale, odwołując się do teorii i badań naukowców, Autorka przedstawiła założenia determinujące opracowanie eksperymentalnej metody nauczania słabosłyszących uczniów geografii z wykorzystaniem technologii komputerowych, opracowane na podstawie wniosków wynikających z analizy wyników diagnostycznej części eksperymentu zaprezentowanej we wcześniejszych rozdziałach. Umiejętne zintegrowanie tych założeń ze środkami multimedialnymi dostosowanymi do specjalnych potrzeb edukacyjnych uczniów słabosłyszących, pozwoliło na opracowanie dedykowanego środowiska uczenia się, stanowiącego narzędzie ostatniej części eksperymentu. Zgodnie z przyjętą hipotezą badawczą, końcowa analiza wyników eksperymentu potwierdziła zdecydowanie bezpośrednią zależność pomiędzy wzrostem efektywności procesu uczenia się geografii przez uczniów dysfunkcyjnych słuchowo a technologiami komputerowymi wykorzystanymi transparentnie podczas lekcji w sposób całkowicie podporządkowany celom dydaktycznym i specjalnym potrzebom uczniów. 4
Generalnie, założenia metodologiczne są poprawne, chociaż wyraźnie brakuje podrozdziału zawierającego jednoznaczny i uporządkowany opis założeń metodologicznych uwzględniających również cel badań i problematykę badawczą. Pewną dezorientację wprowadza w tym zakresie bardzo rozbudowany Wstęp zawierający między innymi opis organizacji i poszczególnych etapów badań. Bibliografia stanowi właściwie dobrane źródło informacji dla analizy teoretycznej i empirycznej, choć dzisiaj, w społeczeństwie tak szybko globalizującym się we wszystkich właściwie obszarach aktywności społecznej, zdecydowanie brakuje międzynarodowych, a zwłaszcza polsko- i anglo-języcznych pozycji najnowszej literatury przedmiotu rozszerzających punkt odniesienia dla omawianych zagadnień czy cytacji. Nie uwzględnione zostały również źródła internetowe (Netografia) odnoszące się do najnowszych uwarunkowań problematyki podjętej w pracy a stanowiące dziś naturalne uzupełnienie źródeł bibliograficznych. Bibliografia znajduje się na stronach 148 161, podczas gdy zgodnie ze spisem treści na str. 9 powinna zaczynać się na str. 151. Praca nie zawiera również załączników, które zapowiedziane zostały przez Autorkę na str. 19. Chociaż niewątpliwie na uwagę zasługuje wysiłek Promotora i Autorki w zakresie uzyskania poprawności językowej, to w tekście pracy nie udało się, niestety, uniknąć potknięć i uchybień językowych. Struktura pracy byłaby zdecydowanie bardziej przejrzysta i czytelna, gdyby drugi rozdział zawierał jednoznacznie omówione metodologiczne założenia autorskich badań a w kolejnym rozdziale zawarta została analiza wyników przeprowadzonych badań odniesiona do wyników i analiz innych badaczy przywołanych w podrozdziałach teoretycznych. Stwierdzam jednak stanowczo, że przedstawiona do recenzji praca doktorska jest źródłem wielu wartościowych i zdecydowanie ważnych informacji dotyczących uwarunkowań skutecznego procesu dydaktycznego w zakresie nauczania geografii uczniów szkół specjalnych. Treści zawarte w poszczególnych rozdziałach potwierdzają wiedzę Doktorantki w zakresie podjętej problematyki, a wnioski wynikające z analizy wyników przeprowadzonych badań eksperymentalnych mogą się znacząco przyczynić do zwiększenia efektywności nauczania geografii uczniów szkół specjalnych nie tylko w Kazachstanie. 5
Pomimo sformułowanych wcześniej zastrzeżeń, rozprawę doktorską mgr Makhmetova Aigerim Amanowna oceniam pozytywnie. Zawiera ona nowe, oryginalne dane, dlatego wnioski oraz odpowiednio sformułowane i upowszechnione rekomendacje bazujące na wynikach przeprowadzonego eksperymentu stanowiłyby, moim zdaniem, cenną pomoc dla nauczycieli geografii w szkołach specjalnych i autorów programów kształcenia w tym zakresie. Praca została wykonana poprawnie pod względem merytorycznym, zawiera nowe, oryginalne wyniki, dowodzi bardzo dobrej znajomości wielokontekstowych uwarunkowań podjętej problematyki i rosyjsko-języcznej literatury przedmiotu. Jest również potwierdzeniem umiejętności Autorki w zakresie interpretacji oraz samodzielnego prowadzenia badań naukowych. Recenzowana rozprawa spełnia wymogi stawiane pracom doktorskim i odpowiada warunkom określonym w art. 13 ustawy z dnia 14 marca 2003r. o stopniach naukowych i tytule naukowym oraz o stopniach i tytule w zakresie sztuki (Dz. U. nr 65, poz. 595 z późn. zm.), która z mocy art. 33 ustawy z dnia 18 marca 2011r. o zmianie ustawy Prawo o szkolnictwie wyższym, ustawy o stopniach i tytule naukowym oraz o stopniach i tytule w zakresie sztuki oraz o zmianie niektórych innych ustaw (Dz. U. nr 84, poz. 455) ma zastosowanie do niniejszego przewodu. Wnoszę, zatem, do Rady Wydziału Nauk Pedagogicznych Akademii Pedagogiki Specjalnej im. Marii Grzegorzewskiej w Warszawie, o dopuszczenie mgr Makhmetova Aigerim Amanowna do kolejnych etapów przewodu doktorskiego. Barbara Kędzierska 6