ROZWÓJ SPOŁECZNY DZIECI W MŁODSZYM WIEKU SZKOLNYM Uwagi ogólne, terminologiczne Rozwój społeczny polega na zdobywaniu dojrzałości do współżycia w społeczeństwie. Dziecko wraz z wiekiem uczy się pewnych reguł postępowania oraz zwyczajów panujących w grupie, do której przynależy. Dotyczy to każdej grupy wiekowej, a szczególnego znaczenia nabiera w momencie rozpoczynania przez dziecko nauki szkolnej. Okres ten (między siódmym a jedenastym rokiem życia) dawna psychologia nazywała trzecim dzieciństwem, obecnie określa się go jako młodszy wiek szkolny. Jest to okres intensywnego rozwoju fizycznego, umysłowego i społecznego jednostki. Najbardziej intensywny rozwój obejmuje teraz procesy intelektualne, co powiązane jest oczywiście, z rozpoczęciem nauki szkolnej, stanowiącej potężny stymulator rozwoju umysłowego. Drugą właściwością szczególnie charakterystyczną dla młodszego wieku szkolnego, jest ogromna aktywność dziecka. Przejawia się ona w upodobaniu do zabaw i gier ruchowych, do zajęć o charakterze sportowym, obejmuje także wiele innych form i rodzajów działania. Trzecim zjawiskiem charakterystycznym dla tego okresu jest pierwszoplanowe znaczenie nauki szkolnej w życiu dziecka, jej wpływ na całość jego sytuacji i na wszystkie procesy rozwoju. Włączenie się w nowe środowisko, różniące się znacznie od rodziny ma zasadniczy wpływ na rozwój społeczny dziecka. Zjawiska rozwoju społecznego pozostają w ścisłych współzależnościach z rozwojem uczuciowym. Dziecko od urodzenia jest istotą społeczną, chociaż nie od razu można nazwać je partnerem społecznym, bo dopiero w toku jego ogólnego rozwoju kształtuje się jego zdolność do nawiązywania kontaktów z innymi ludźmi i wchodzenia z nimi w interakcje (M.Żebrowska, 1976). Współcześnie, zwłaszcza w psychologii społecznej dąży się do określenia specyficznych właściwości rozwoju społecznego. Zdaniem F.F.Powersa można go zdefiniować jako stopniowe doskonalenie się jednostki poprzez ukierunkowaną aktywność
w pojmowaniu społecznego dziedzictwa i formowaniu elastycznych wzorców zachowania stosunkowo zgodnych z tym dziedzictwem (M.Żebrowska, 1976). L.Wołoszynowa uważa, że pojęciem tym określa się szereg zmian, jakie dokonują się w osobowości jednostki, powodując to, że staje się ona zdolna do konstruktywnego uczestnictwa i działalności społeczeństwa. Tego dziecko uczy się i do tego przygotowuje, stając się członkiem różnych grup społecznych w kolejnych okresach swojego życia (L.Wołoszynowa 1976). Szkoła odgrywa doniosłą rolę w młodszym wieku szkolnym. Uczestnicząc w lekcjach i zajęciach pozalekcyjnych, w tym też w trakcie pobytu na świetlicy szkolnej, dziecko wzbogaca posiadany zasób umiejętności i wiadomości, oraz nawiązuje liczne kontakty społeczne zarówno z nauczycielami jak i rówieśnikami (Z.Skorny, 1976). Opisując rozwój społeczny dzieci w młodszym wieku szkolnym Z.Skorny stwierdza, że jednym z czynników wyznaczających przebieg procesów socjalizacji są postawy prospołeczne występujące w domu rodzinnym. Ważną rolę odgrywa prawidłowa postawa rodziców w stosunku do szkoły i nauczycieli. Niekorzystnie na proces socjalizacji dziecka wpływa postawa wzajemnej wrogości występująca między rodzicami i innymi członkami rodziny oraz egoizm przejawiający się w trosce o jak najlepsze zaspokojenie potrzeb rodziny przy równoczesnym braku zrozumienia dla potrzeb innych ludzi. Ujemny wpływ na rozwój społeczny dziecka wywiera izolacja przejawiająca się w unikaniu kontaktów rodzinnych i towarzyskich, wskutek czego dziecko czuje się onieśmielone (Z.Skorny, 1976). Młodszy wiek szkolny zawiera już pierwsze przejawy autonomii moralnej. Jak stwierdza L.Wołoszynowa, przeobrażenia w postawach i ocenach społeczno-moralnych dzieci w młodszym wieku szkolnym należą do zjawisk charakterologicznych i na poziomie tego wieku zaczynają coraz wyraźniej określać indywidualne oblicze poszczególnych jednostek. Rozwój społeczny dziecka to zdobywanie dojrzałości do współżycia w społeczeństwie. Jest to proces uczenia się, dostosowywania do wzorów grup społecznych, obyczajów i tradycji oraz poznawania i współdziałania. Prowadzi on do nowych sposobów zachowania, nowych zainteresowań i wyboru nowych przyjaciół (E.Hurlock, 1960). Człowiek pełne uspołecznienie osiąga w wieku dojrzałym. W młodej istocie, na drodze do pełnego uspołecznienia, dokonuje się wiele przemian osobowości, które polegają na akceptacji coraz liczniejszych i bardziej złożonych wymagań otoczenia społecznego. Rozwój społeczny przygotowuje jednostkę do pełnienia różnych ról społecznych, przez które
rozumie się zespół zachowań oczekiwanych od jednostki, która działa w określonej grupie w ramach przyjętych przez tę grupę norm (L.Wołoszynowa, 1976). Warunki rozwoju społecznego dziecka Zachowania dzieci wobec innych osób są zróżnicowane. Jedne dzieci łatwo ulegają presji grupy rówieśniczej, inne zachowują większą niezależność, część dzieci chętnie pomaga innym, a u innych zaznacza się bierność, albo nawet antyspołeczne tendencje. Mają na to wpływ różne czynniki takie jak kultura stosunków międzyludzkich w układach społecznych: państwo i naród, kultura wychowawcza środowiska rodzinnego, materialne strony życia rodziny. O tempie i kierunku społecznego rozwoju dziecka decydują dwa zasadnicze czynniki: jego inteligencja, oraz system wartości, obowiązujący w domu rodzinnym i mniej lub bardziej świadomie przekazywany mu (J.Roszkiewicz, 1983). Inteligencja dziecka określa przede wszystkim tempo, w jakim może ono poznawać i rozumieć prawidłowość stosunków międzyludzkich. Im wyższy poziom rozwoju umysłowego dziecka, tym lepsze podstawy nabywania nowych społecznych umiejętności (J.Roszkiewicz, 1983). Takie dziecko szybciej nauczy się spoglądania na sytuacje społeczne oczami innych ludzi. Inteligencja ma wpływ na dojrzewanie wewnętrznych mechanizmów zachowań społecznych, ale nie decyduje o tym, czy i w jakim stopniu w zachowaniu dziecka uwzględnione są wartości społeczne. O tym decydują głównie warunki życia rodzinnego. Dom rodzinny jest pierwszym środowiskiem w którym dziecko przebywa. Przez układ swoich stosunków, poziom i atmosferę, jaką reprezentuje, opiekę, jakiej udziela dziecku on decyduje o stopniu i poziomie uspołecznienia dziecka. W dużym stopniu, stosunek dziecka do szkoły, nauczycieli, jego samopoczucie wśród rówieśników zależą od cech osobowości, od postaw i warunków obcowania z ludźmi, zaszczepionych dziecku przez dom rodzinny. Autorytet rodziców w oczach dzieci wstępujących do szkoły jest bardzo duży. Rodzice dziecka w młodszym wieku szkolnym muszą być przygotowani na to, że w pewnym okresie z ich własnym autorytetem zacznie konkurować autorytet grupy rówieśniczej. Obok środowiska rodzinnego na uspołecznienie dziecka oddziaływają szkoła i nauczyciel. Szkoła przekazuje, zaszczepia społeczne i moralne normy postępowania, ideały, kształtuje światopogląd, postawy i przekonania. W ten sposób przygotowuje młodych ludzi do współżycia i współdziałania w społeczeństwie. W oczach dziecka autorytet nauczyciela jest bardzo duży i na terenie szkoły zaczyna przerastać autorytet rodziców. Sam fakt pobierania nauki w szkole nie uspołecznia uczniów w sposób należyty. W tym celu muszą
być podjęte specjalne zabiegi np: stawiania dziecku określonych wymagań w dziedzinie współżycia społecznego, wysuwanie konkretnych zadań w tym zakresie, dostarczanie mu różnych doświadczeń społecznych w kontaktach z wychowawcami, z kolegami w klasie i innych grupach rówieśniczych (L.Wołoszynowa, 1976). Dla rozwoju psychicznego dziecka cenne jest wzrastanie w grupę rówieśniczą. Doniosłe znaczenie odgrywają tu grupy formalne i nieformalne. Podstawową grupę formalną stanowi klasa szkolna, ale może nią być też kółko zainteresowań, zespół uczniowski powołany przez nauczyciela do spełniania jakichś zadań, grupa dzieci uczestniczących w zajęciach na świetlicy. Tego typu grupa jest grupą sterowaną, i w niej dziecko pod kierunkiem opiekuna uczy się zasad społecznego współżycia. Ważne jest, aby grupa formalna, do której dziecko należy, odkryła przed nim świat pożądanych społecznie wartości i uczyła ich osiągania. Zwykle bardziej atrakcyjne dla dziecka są grupy nieformalne. Siła ich przyciągania wywodzi się głównie stąd, że dzieci same tworzą prawa grupy, które mogą też zależnie od swojej woli zmieniać.,,bandy dziecięce tworzące własne wartości i obyczaje są dla dziecka światem który fascynuje stale nowymi wrażeniami i przygodami.,,bandy - to głównie domena chłopców, dziewczęta są bardziej skłonne do udziału w zajęciach formalnych. W młodszym wieku szkolnym grupa rówieśnicza ma dla dziecka bardzo duże znaczenie. Niekiedy uleganie presji rówieśników jest tak duże, że dziecko przestaje liczyć się z wpływami dorosłych, a nawet wszystkich osób z poza swojej grupy. Jest to niekorzystne dla jego rozwoju (J.Roszkiewicz, 1983). Zakres kontaktów społecznych u dzieci Dziecko w młodszym wieku szkolnym odkrywa, że jest członkiem społeczności dziecięcej. Odkrywanie kolegów następuje stopniowo. Początkowo pierwsze kontakty w klasie dziecko nawiązuje z najbliższym sąsiadem, współużytkownikiem ławki szkolnej. Nie można jeszcze mówić o więzach prawdziwie przyjacielskich. Te wczesne doświadczenia społeczne są podbudową dla późniejszych więzi rówieśniczych (J.Roszkiewicz, 1983). Wołoszynowa wyróżnia w rozwoju społecznym dzieci następujące etapy : a) okres przejściowy, przystosowania się do grupy trwający od 6-7 do 8-9 roku życia. Jest to okres,,grup przelotnych, mało licznych składających się z dwojga, trojga dzieci, przeważnie tej samej płci, które powstają spontanicznie w celach zabawy;
b) okres powstawania mniejszych paczek, czy większych band, wynikający z potrzeb obcowania i ścisłego współdziałania z rówieśnikami. W drugiej fazie młodszego wieku szkolnego, dziecko staje się pełnoprawnym i świadomym członkiem zespołu klasowego. Akceptuje jego reguły. Dla tego okresu życia typowy jest również rozwój uczuć, które mogą być często motywami dziecięcego działania. W tej fazie rozwoju dzieci uczą się współzawodnictwa, wzajemnej pomocy, zespołowego działania (L.Wołoszynowa, 1976). W rozwoju społecznym dziecka ważne miejsce zajmuje kształtowanie się mechanizmów psychicznych, które są źródłem zachowań podejmowanych dla dobra innych ludzi, zwanych zachowaniami prospołecznymi. U dzieci w młodszym wieku szkolnym nie są one jeszcze w pełni rozwinięte. Bardzo często jednak rozumieją cudze potrzeby, potrafią udzielać bezinteresownej pomocy osobie, która jej potrzebuje. W tym wieku, niektóre dzieci przejawiają zachowania typu altruistycznego, często jednak jest to altruizm warunkowy: wtedy, gdy nie musi poświęcać zbyt ważnych dla niego wartości, lub gdy sytuacja jest pozbawiona elementów rywalizacyjnych (J.Roszkiewicz, 1983). Kontakty społeczne w obrębie grupy rówieśniczej Jednym ze składników środowiska wychowawczego są grupy rówieśnicze, z którymi dziecko kontaktuje się od wczesnych lat życia. Wywierają one wpływ na współżycie społeczne. Grupy rówieśnicze są zjawiskiem występującym we wszystkich podstawowych fazach uspołecznienia dzieci i młodzieży, poczynając od wieku przedszkolnego, poprzez wiek szkoły podstawowej i średniej, aż do fazy starszej i młodzieży studiującej. Ich tworzenie jest zjawiskiem rozwojowym i w związku z tym, w zależności od wieku dzieci uczestniczących w grupach, zmienia się również ich charakter. Dzieci w wieku przedszkolnym nie tworzą trwałych grup, ich kontakty zabawowe są dość powierzchniowe, zmienne, dzieciom brak jeszcze umiejętności współdziałania. Bawią się one przeważnie obok siebie, rzadziej ze sobą. Są z reguły aspołeczne i egocentryczne. Wiek przedszkolny stanowi czas rozszerzania się interakcji z rówieśnikami. Okres ten pozwala na dokładniejsze przyjrzenie się procesom rozpatrywanym w ramach teorii uczenia się społecznego. Jednym z ważnych procesów jest modelowanie. Dzieci naśladują modele o podobnym, co one wieku. Zachowania rówieśników pełnią funkcję wzmocnień lub kar, wywołujących odpowiednio pozytywne lub negatywne reakcje. W każdej grupie
przedszkolnej są jednostki atrakcyjne, a także dzieci pozostające na uboczu, często odrzucane przez pozostałych członków grupy. Dziecko okresu przedszkolnego, które w trzecim roku życia jest jeszcze egocentryczne i ledwo uporało się z odróżnieniem siebie od otoczenia przechodzi w następnych kilku latach głęboką ewolucję, staje się istotą na tyle społecznie dostosowaną do otoczenia, że zdolne jest do uczestnictwa we wspólnych zabawach i zajęciach, oraz przygotowane do włączenia się w najbliższej przyszłości w szerszą społeczność klasy szkolnej (M.Żebrowska, 1976). Jedną z najważniejszych zmian rozwojowych w stosunkach z rówieśnikami stanowi wzrost znaczenia grupy jako środowiska, w którym przebiegają interakcje. Wśród grup dziecięcych wyróżnić można grupy małe i duże (biorąc pod uwagę liczbę członków). Ze względu na strukturę grupy rozróżniamy grupy formalne i nieformalne. Przykładem grupy formalnej, czyli takiej, która jest usankcjonowana instytucjonalnie, posiada system kontroli oraz zadania będzie klasa szkolna czy grupa świetlicowa. Grupy nieformalne powstają spontanicznie, głównie według kryterium sympatii-antypatii. Młodszy wiek szkolny jest okresem powstawania takich nieformalnych grup. Początkowo w wieku 6-7 lat maja one charakter przelotny i funkcjonują przez krótki okres czasu, głównie dla działalności zabawowej. Pod koniec tego okresu, w wieku około 9 lat obserwuje się istotne zmiany. Grupy dziecięce nabierają wówczas bardziej stałego charakteru. Dzieci zaczynają formułować wobec siebie wymagania, kryterium oceny, oprócz cech zewnętrznych, staje też zachowanie jednostki wobec innych. Dziecko zaczyna być świadome oczekiwań wobec siebie i liczyć się z opinią rówieśników Dążność do grupowania się, potrzeba należenia do jakiegoś zespołu osiąga w wieku powyżej 9 lat swoje maksimum na przestrzeni całego życia ludzkiego (S.Baley, 1959). Przyczyną nasilenia się tendencji społecznych w okresie młodszego wieku szkolnego jest naturalna ekspansywność dzieci, przejawiająca się otwarciem na otaczający świat i na innych ludzi. Ten silny rozwój dążeń socjalizacyjnych w tym okresie życia związany jest z mechanizmami regulującymi zachowania społeczne dziecka. Duże znaczenie w życiu dziecka w młodszym wieku szkolnym zaczyna mieć grupa rówieśnicza. Jest ona dla swych członków źródłem określonych postaw i wartości. Dziecko zaspokaja też wśród grupy rówieśniczej coraz więcej potrzeb. Początkowo są to potrzeby dotyczące znalezienia atrakcyjnych partnerów do zabawy, potem pragnienia przeżyć w zbiorowym działaniu, a niekiedy dołącza do tego potrzeba bezpieczeństwa, którą daje przynależność do grupy. Im więcej i im ważniejsze potrzeby pragnie dziecko zaspokoić przez udział w grupie, tym staje się ona dla niego atrakcyjniejsza i silniej wpływa na kształtowanie
jego psychiki. Dziecko aktywnie uczestniczące w życiu grupy rówieśniczej szybko zauważa związek między zaspokojeniem swych potrzeb a stosunkiem grupy do niego wyrażającego się w pozytywnych reakcjach członków grupy, w popularności, jaką uzyskuje w grupie, w pozycji jednostki w grupie. Najczęściej zaspokajanymi przez grupy potrzebami są: potrzeba afiliacji, uznania i dominacji. Grupa rówieśnicza odgrywa, więc w procesie uspołecznienia niezastąpioną rolę. Brak codziennego, systematycznego kontaktu z rówieśnikami, młodszymi i starszymi dziećmi utrudnia prawidłowy rozwój społeczny dziecka. Opracowała mgr Małgorzata Bąk Literatura: Baley S.: Psychologia wychowawcza w zarysie. Warszawa 1959. Hurlock E.: Rozwój dzieci. PWN, Warszawa 1969. Mika S.: Psychologia społeczna. PWN Warszawa 1975. Roszkiewicz I.: Młodszy wiek szkolny. NK Warszawa 1983. Skorny Z.: Psychologia wychowawcza dla nauczycieli. WSiP warszawa 1976. Sowińska H.: Integracja w pracy z dziećmi w młodszym wieku szkolnym. Poznań 1993. Wołoszynowi L.: Rozwój społeczny. W: Żebrowska M(red): Psychologia rozwojowa dzieci i młodzieży. PWN warszawa 1976.