ASPEKTY POPRAWY SYTUACJI KONKURENCYJNEJ NA RYN- KU OWOCÓW I WARZYW Jadvyga Ramanauskienė, Vytautas Vaznonis Litewski Uniwersytet Rolniczy Wstęp Sytuację w rolnictwie litewskim można uznać za paradoksalną do tej pory nie ma ani jednej prawnie uznanej organizacji lub grupy producentów rolnych. Podobna sytuacja jest i w innych krajach bałtyckich. Rozproszenie rolnictwa wzbudza uzasadnione obawy o zdolności jego przystosowania w przyszłości do szybko zmieniających się warunków rynkowych. Powstaje pytanie, jakie są przyczyny takiego stanu rzeczy i jakie działania muszą być podjęte dla przyśpieszenia rozwoju grup i organizacji producentów. Do odzyskania niepodległości Litwy cała produkcja rolnicza, wytwarzana w sektorze państwowym była rozdzielana scentralizowanie, nie było konkurencji. Co prawda, w gospodarstwach państwowych produkowano stosunkowo niewielką część produkcji ogrodnictwa, większa część produkcji owoców i warzyw przypadała na gospodarstwa przyzagrodowe i była sprzedawana na miejscowych bazarach. Przygotowanie handlowe owoców i warzyw było minimalne. Po przejściu do gospodarki rynkowej sytuacja radykalnie się zmieniła. Import owoców i warzyw tworzy wielką konkurencję w stosunku do produkcji krajowej. W ostatnich latach bardzo duży wpływ na rynek owoców i warzyw wywiera rozwój sieci handlu detalicznego, zmiany potrzeb konsumentów i wielkości popytu. Mimo wszystko, powszechnie przyznaje się, że ogrodnictwo litewskie ma szereg przewag komparatywnych i dobre perspektywy rozwoju, jednak producenci owoców i warzyw coraz częściej zderzają się z problemami, które nie są w stanie rozwiązać w pojedynkę. Celem tego opracowania jest określenie sytuacji konkurencyjnej na rynku owoców i warzyw oraz sformułowanie wniosków, których uwzględnienie mogłoby stymulować jej poprawę. Obiektem badań jest rynek owoców i warzyw. W trakcie badań analizowano sytuację na rynku owoców i warzyw, wykorzystując mikroekonomiczną teorię struktur rynkowych. Rynek owoców i warzyw, organizacja rynku, organizacje producentów. Wyniki badań Rolnicy nowych krajów UE znajdują się w gorszej sytuacji konkurencyjnej w porównaniu z rolnikami Europy Zachodniej nie tylko na poziomie modernizacji produkcji, ale także w pozycji przetargowej, wynikającej z niskiego poziomu ich zorganizowania. Wspólna Polityka Rolna UE przewiduje mechanizmy wsparcia zorganizowanej działalności rolników, szczególnie w sektorze ogrodnictwa (rys.), 87
jak też dodatkowe wsparcie dla tych krajów, w których wspólna działalność rolników na rynku nie jest rozwinięta. Rys. Wsparcie finansowe UE dla sektora owoców i warzyw niektórych krajów mld. EUR (Vaisių..., 2007) Korzystne warunki klimatyczne, pozwalające produkować z niewielkim użyciem pestycydów, rosnąca konsumpcja owoców i warzyw, utrzymująca się skłonność konsumentów do nabywania owoców i warzyw produkcji krajowej zachęca producentów owoców i warzyw do utrzymania i powiększania posiadanego udziału w rynku. Ponieważ spółdzielczość w rolnictwie litewskim jest słabo rozwinięta, podaż owoców i warzyw zasadniczo kształtują pojedyncze gospodarstwa. W warzywnictwie przeważają niewielkie gospodarstwa, 99,6 proc. gospodarstw uprawia warzywa na powierzchni mniejszej niż 1 ha i praktycznie nie uczestniczą w kształtowaniu podaży, bowiem produkują na własne potrzeby i tylko nadwyżki produkcji sprzedają na bazarach. Z pozostałych gospodarstw większość stanowią gospodarstwa, produkujące warzywa na powierzchni 1 3 ha. Liczba dużych wyspecjalizowanych gospodarstw jest niewielka i nawet zmniejsza się (Results..., 2006), lecz ich udział w ogólnej powierzchni upraw rośnie. Nieco odmienna sytuacja jest w produkcji owoców. W odróżnieniu od sektora warzywnictwa wielkie gospodarstwa mają znaczny udział w ogólnej powierzchni. W 2004 r. były 23 gospodarstwa, zajmujące się sadownictwem na powierzchni większej niż 50 ha, a ich udział w uprawach wynosił 31,7 proc. (nie licząc gospodarstw, uprawiających owoce na powierzchni mniejszej niż 1 ha). Znaczny udział mają sady o powierzchni 10 50 ha odpowiadające wielkością europejskim standardom sadów przemysłowych (Kviklys, 2006). Dość korzystna struktura obszarowa sadownictwa jest silną stroną litewskiego sadownictwa. Jak pokazują przytoczone dane, podaż owoców i warzyw jest bardzo rozproszona, bowiem przeważają drobne gospodarstwa. W sadownictwie jest większy udział dużych producentów. Istnienie dużej liczby producentów pozwala twierdzić, że doskonale wzajemnie konkurują, choć każdy oddzielnie nie jest w stanie dos- 88
tarczyć na rynek wymaganej ilości odpowiadającej standardom produkcji w danym asortymencie. Drobni producenci oddzielnie troszczą się o sprzedaż swojej produkcji. Przy realizacji swojej produkcji spotykają się z różnymi trudnościami i dyskryminacją ze strony odbiorców produkcji, co można by przezwyciężyć za pośrednictwem grupowej działalności. Popyt na owoce i warzywa w kraju rośnie wraz ze wzrostem realnych dochodów oraz zmianami w modelu odżywiania nastawionym na zdrową żywność. System dystrybucji owoców i warzyw na Litwie ukształtował się w wyniku żywiołowego rozwoju. Nie istnieją zorganizowane formy dystrybucji produkcji, co decyduje, że rynek nie jest przejrzysty. Odbiorcy produkcji mają możliwość dyktowania swoich warunków. Na rynku działa duża ilość przedsiębiorstw handlu hurtowego, jednak wyjątkową siłę na rynku owoców i warzyw mają wielkie sieci handlowe. Na Litwie, jak i w innych krajach mają one coraz większy udział w handlu detalicznym. Na pięć największych sieci przypada 66 proc. ogólnego obrotu handlu detalicznego (Didieji..., 2007). W przyszłości jest prognozowany dalszy wzrost znaczenia największych sieci handlowych. Producenci coraz silniej odczuwają nacisk sieci handlowych na sektor ogrodnictwa. Konkurując między sobą producenci zniżają ceny skupu owoców i warzyw. Analiza umów handlowych pomiędzy producentami i sieciami detalicznymi pokazuje dyskryminacyjny charakter stosunków. Sprzedawca jest zobowiązany nie rozgłaszać żadnej informacji o nabywcy oraz musi płacić za usługi logistyczne. Dla sprzedawcy są przewidziane kary za najmniejsze naruszenie niemal każdego punktu umowy, tymczasem zobowiązania nabywcy są minimalne i często bardzo nieokreślone. Żadne sankcje za możliwe niewykonanie zobowiązań przez nabywcę nie są przewidziane, z wyjątkiem opóźnienia opłaty. Analiza kształtowania podaży i popytu owoców i warzyw pozwala stwierdzić, że producenci, realizując swoją produkcję oddzielnie, rozpraszają podaż, tymczasem popyt jest coraz bardziej koncentrowany. Świadczy to o niedoskonałości konkurencji na rynku. Producenci działają w sytuacji zbliżonej do konkurencji doskonałej, a ze strony popytu mamy sytuację oligopsonistyczną. Na rynku działa kilka nabywców, mających dużą siłę rynkową. Jak zauważa M. Lemanowicz (Lemanowicz, 2005), cechą rynku rolnego jest asymetryczność podaży i popytu. W tym układzie producenci rolni są partnerami najsłabszymi. Między nabywcami możliwe są porozumienia typu monopsonistycznego lub zmowy cenowe. Badanie kształtowania podaży i popytu w sektorze owoców i warzyw doprowadza do wniosku, że niezbędna jest koncentracja podaży, która jest możliwa za pomocą grupowej działalności rolników. Pozwala ona wzmacniać siłę rynkową producentów, uformować racjonalne związki z innymi uczestnikami rynku, tworząc zorganizowany rynek. W zasadzie taka sytuacja korzystna byłaby dla wielkich centrów handlowych, bowiem gwarantowałaby stałe dostawy produkcji jednakowej jakości, różnorodny asortyment, potrzebną ilość produkcji. Choć duża część rolników już pojmuje, że tylko wspólnie działając mogą oprzeć się dyktatowi nabywców, jak również dostawcom środków produkcji i 89
usług wspólna działalność rozwija się słabo. Analiza danych o ważniejszych podmiotach gospodarczych, utworzonych przez producentów owoców i warzyw pokazuje, że najwięcej członków ma spółdzielnia Avuoga. Utworzona w 2000 r., zrzesza 67 członków, produkujących owoce jagodowe na powierzchni 200 ha. Druga pod względem ilości członków jest spółdzielnia Juodoji uoga, utworzona w 2002 r. Zrzesza 53 członków, produkujących owoce jagodowe na powierzchni 600 ha. Spółdzielnie Juodasis serbentas i Šilauogė mają po 42 członków. Każda z nich produkuje owoce jagodowe na powierzchni odpowiednio 450 i 310 ha, a utworzone zostały odpowiednio w 2001 i 2000 r. (Kviklys, 2006). Jak widać z powyższych danych, najbardziej zorganizowani są producenci owoców jagodowych, jednak skala produkcji istniejących spółdzielni nie jest wielka. Pożyteczne byłoby połączenie tych spółdzielni w jedną lub utworzenie ich zrzeszenia. Najmniej członków ma Zrzeszenie Cieplarni oraz Zrzeszenie Plantatorów Warzyw, ale ich członkami są producenci, mający dość dużą skalę produkcji. Zrzeszenie Cieplarni działa od 1995 r., ma 9 członków są to największe przedsiębiorstwa zajmujące się cieplarnianą produkcją, głównie ogórków i pomidorów. Do Zrzeszenia Plantatorów Warzyw należy większość dużych gospodarstw, zajmujących się produkcją warzyw i ziemniaków (24 członków). Utworzono je w 1998 r. Trzeba jednak zaznaczyć, że zrzeszenia nie zajmują się wspólną sprzedażą produkcji członków. Głównym ich zadaniem jest reprezentowanie interesów producentów w instytucjach rządowych. Członkowie tych zrzeszeń najczęściej twardo konkurują na rynku, tylko w oddzielnych wypadkach Zrzeszenie Plantatorów Warzyw próbuje prowadzić wspólną politykę cenową. Choć zainteresowanie producentów owoców i warzyw zespołowymi formami działania zaczyna wzrastać, stopień samoorganizacji pozostaje na niskim poziomie, co nie przyczynia się do koncentracji podaży. Istniejące spółdzielnie są niewielkie. Nie zawsze działają na zasadach spółdzielczości, zaś członkowie często dużą część produkcji sprzedają poza spółdzielnią. W warunkach Litwy rozwój zespołowych form gospodarowania napotyka na istotne bariery psychologiczne. W mentalności rolników dość głęboko jest zakorzeniony indywidualizm, słaba wiara w korzyść i możliwości zespołowej działalności oraz niechęć do wspólnych długofalowych działań. Dość bolesne przejście do gospodarki rynkowej ukształtowało widzenie w innym rolniku nie partnera, lecz rywala. Idea spółdzielczości była bardzo silnie skompromitowana przez długie lata gospodarki państwowej. Propagowanie zespołowej działalności często jest przyjmowane jako nawoływanie powrotu do kołchozów. Przełamywanie barier psychologicznych będzie wymagać istotnej zmiany mentalności rolników. Ważną przeszkodą jest małe zrozumienie zasad spółdzielczej działalności. Motywacja tworzenia spółdzielni najczęściej jest mierzona nie korzyściami, wynikającymi ze wspólnej działalności, lecz wielkością potencjalnego wsparcia finansowego albo potencjalnych ulg. Bardzo wyraźny jest brak wzajemnego zaufania rolników. Taka sytuacja często powoduje tworzenie fikcyjnych spółdzielni, 90
których celem jest nie świadczenie usług swoim członkom, lecz wykorzystanie przeznaczonych dla rozwoju spółdzielczości środków publicznych. Instytucje doradztwa rolniczego swoją pomoc w sferze spółdzielczości ograniczają pomocą w przygotowaniu statutu i rejestracji spółdzielni. Nie są przeprowadzane szkolenia zasad spółdzielczej działalności, przygotowania uregulowań wewnętrznych spółdzielni, organizacyjnych i psychologicznych aspektów działania w grupie. Brakuje ludzi, zdecydowanych brać nie siebie rolę lidera, a często i umiejętności pełnienia tej funkcji. Nie istnieje żaden system szkolenia liderów zespołowego gospodarowania. W kraju jest bardzo mało dobrych przykładów zespołowego gospodarowania w rolnictwie, a w sektorze owoców i warzyw praktycznie takich przykładów nie ma. Komisja Europejska przywiązuje dużą wagę do rozwoju spółdzielczości. W tej sytuacji nieadekwatna jest pozycja Ministerstwa Rolnictwa Litwy, które do Planu Rozwoju Obszarów Wiejskich na lata 2007 2013 nie włączyło działania Finansowe wsparcie grup producentów rolnych. Tymczasem w Polsce uznane grupy producentów wspierane są od 2000 r. W 2006 r. były zarejestrowane 152 grupy producentów rolnych, otrzymujące finansowe wsparcie (Zaremba, 2007). Fachowcy holenderscy zaznaczają, że postępujące tendencje silnej orientacji na rynek, wdrażanie innowacji, orientacji na eksport, koncentracji będzie miało miejsce w ogrodnictwie w najbliższych latach. Dlatego producenci Litwy, chcąc zachować swoją część rynku, powinni współdziałać (Klaassen, 2007). Na dzień dzisiejszy uzgadniają statut spółdzielni i zamierzają uzyskać status organizacji producentów członkowie Zrzeszenia Cieplarni. Możliwość założenia grupy uzgadniają również członkowie Zrzeszenia Plantatorów Warzyw. Głównymi przeszkodami do porozumienia w tych wypadkach jest wzajemna nieufność oraz brak wiedzy o zasadach zespołowej działalności. Na Litwie notujemy ciekawą tendencję do tworzenia spółdzielni bardziej skłonni są więksisi producenci, a właściciele mniejszych gospodarstw są pasywni. Przyczyną może być nie tylko brak środków finansowych dla wspólnych działań, lecz i mniejszy dostęp do informacji, szkoleń, brak wiedzy (Ramanauskienė, 2007). Zmiana mentalności rolników jest trudnym zadaniem. Potrzebna jest zmiana polityki państwa w dziedzinie rozwoju integracji poziomej w rolnictwie i tworzeniu zespołowych form gospodarowania. Priorytetowe znaczenie ma konsekwentne i cierpliwe podnoszenie wiedzy producentów w zakresie nowych form gospodarowania oraz korzyści, jakie płyną z działań zespołowych. Szkolenia powinny pomóc zrozumieć specyfikę zespołowej działalności oraz zasady spółdzielczości rolnej. Wnioski 1. Ponieważ spółdzielczość w rolnictwie litewskim jest słabo rozwinięta, podaż owoców i warzyw zasadniczo kształtują pojedyncze gospodarstwa. Podaż owoców i warzyw jest bardzo rozproszona, bowiem przeważają drobne gospodarstwa, tylko w sadownictwie jest większy udział dużych producentów. Produ- 91
cenci działają w sytuacji zbliżonej do konkurencji doskonałej, a ze strony popytu mamy sytuację oligopsonistyczną. 2. Istniejące spółdzielnie producentów owoców i warzyw są niewielkie, a zrzeszenia producentów nie zajmują się wspólną sprzedażą produkcji. Głównym ich zadaniem jest reprezentowanie interesów producentów w instytucjach rządowych. 3. Choć zainteresowanie producentów owoców i warzyw zespołowymi formami działania zaczyna wzrastać, stopień samoorganizacji pozostaje na niskim poziomie i mało przyczynia się do koncentracji podaży. 4. Tworzenie organizacji i grup producentów owoców i warzyw pozwoliłoby polepszyć sytuację konkurencyjną w tym sektorze. Głównymi przeszkodami rozwoju zespołowych form gospodarowania jest brak wzajemnego zaufania i niedostatek wiedzy. 5. Głównymi sposobami aktywizacji rozwoju organizacji grup producentów jest konsekwentna polityka państwa, reorganizacja poradnictwa rolniczego, podnoszenie wiedzy producentów o korzyściach, wynikających ze wspólnych działań i specyfice zespołowej działalności oraz zasadach spółdzielczości rolnej. Wykaz piśmiennictwa 1. Didieji prekybos centrai atsirieks dar daugiau rinkos: http://www.tureta.lt/?lt =1115642192 [2007]. 2. Klaassen, A. (2007). Implementation of CMO-regulations in the Netherlands // Challenges for co-operative farming in a market economy: management theory and studies for rural business and infrastructure development. Nr. 2 (9). Kherson: Аilant. 3. Kviklys, D. (2006). Lietuvos ir Latvijos sodininkystės verslo studija. Babtai: Lietuvos sodininkystės ir daržininkystės institutas. 4. Lemanowicz, M. (2005). Organizacje i grupy producentów szansą na poprawę konkurencyjności polskiego rolnictwa. Warszawa: SGGW. 5. Ramanauskienė, J., Vaznonis, V. (2007). Uwarunkowania rozwoju organizacji i grup producentów owoców i warzyw na Litwie // Grupy producentów w wybranych gałęziach produkcji rolnej. Monografija. Nr. 90. Siedlce: Akademia Podlaska. 6. Results of the farm structure survey 2005 in Lithuania. (2006). Vilnius: Statistics Lithuania. 7. Vaisių ir daržovių gamintojų organizacijų veiksmų programų rengimo, vertinimo ir vykdymo kontrolės metodologija. 2007 m. tarpinė ataskaita / LR ŽŪM Nr. 8. 8. Zaremba, W. (2007). Współdziałanie w rolnictwie uwarunkowania i formy // Spółdzielcze formy gospodarowania tradycja i współczesność. Monografija. Nr. 88. Siedlce: Akademia Podlaska. 92
KONKURENCINĖS SITUACIJOS VAISIŲ IR DARŽOVIŲ RINKOJE TOBULINIMO ASPEKTAI Jadvyga Ramanauskienė, Vytautas Vaznonis Lietuvos žemės ūkio universitetas Santrauka Kadangi kooperacija Lietuvos žemės ūkyje menkai išplėtota, vaisių ir daržovių pasiūlą formuoja atskiri ūkiai. Gamintojai veikia situacijoje, artimoje tobulajai konkurencijai, tuo tarpu paklausa yra oligopsonijos pobūdžio, nes rinkoje veikia keli pirkėjai, turintys didelę rinkos galią. Konkurencinei situacijai vaisių ir daržovių rinkoje pagerinti reikalinga pasiūlos koncentracija, kurią galima pasiekti, kuriant ES reikalavimus atitinkančias gamintojų grupes ir gamintojų organizacijas. Remiantis vaisių ir daržovių rinkos būklės ir raidos tendencijų bei žemės ūkio organizuotos veiklos barjerų analize, pasiūlytos priemonės aktyvinti šį procesą. Vaisių ir daržovių rinka, rinkos organizavimas, gamintojų organizacijos. ASPECTS OF PERFECTION OF A COMPETITIVE SITUATION IN THE FRUIT AND VEGETABLES MARKET Jadvyga Ramanauskienė, Vytautas Vaznonis Lithuanian University of Agriculture Summary As cooperation in an agriculture of Lithuania is poorly developed, separate facilities form the offer of fruit and vegetables, producers operate in the situation close to a perfect competition, in the meantime demand has character of oligopsony as in the market operate some buyers having greater market force. Concentration of the offer is necessary, which is possible to reach by creation of producer groups and organizations for improvement of a competitive situation in the fruit and vegetables market. On the basis of the analysis of a condition and tendencies of the development of fruit and vegetables market and also the analysis of barriers of the organized agricultural activity measures for activisation of this process are offered. Fruits and vegetables market, market organisation, producer organisations. 93