(Republika Grecka) Podstawowe informacje o państwie Grecja jest republiką, stolicą kraju są Ateny. Powierzchnia Grecji wynosi 131 957 km 2, liczba mieszkańców wynosi - 11,2 mln. Językiem urzędowym jest język grecki. Grecja graniczy z: Albanią, Macedonią, Bułgarią i Turcją. Grecja ma dostęp do czterech mórz: Morza Egejskiego, Morza Kreteńskiego na wschodzie, Morza Jońskiego na zachodzie oraz Morza Śródziemnego od południa. Grecja przystąpiła do Unii Europejskiej 1 stycznia 1981 r. Flaga Godło Waluta Grecja przyjęła walutę euro 1 stycznia 2002 r. Hymn Imnos eis tin Eleftherian ("Hymn do Wolności") jest hymnem Grecji, a także, od roku 1960, hymnem Cypru. 1
2
Sztuka Grecji Twórczość artystyczna starożytnych Greków, która rozwijała się na Półwyspie Bałkańskim, wyspach Morza Egejskiego, w zachodniej części Azji Mniejszej, południowej Italii, na Sycylii oraz wybrzeżach Morza Śródziemnego i Czarnego, jest swoistym fenomenem kulturowym. Ze względu na jej wielki wpływ na sztukę starożytną i nowożytną, odegrała ogromną rolę w kształtowaniu się całej sztuki europejskiej, stanowiąc korzenie sztuki wszystkich krajów. Za początek sztuki greckiej uważa się sztukę egejską epoki brązu (3000 1100 p.n.e.), której zabytki pochodzą z wysp greckich: Cyklad (marmurowe figurki idoli z III tysiąclecia p.n.e.) i Krety (pałace w Knossos, Fajstos i Malii, zdobione freskami, malowidła na sarkofagu z Aja Triada, Mykeny, skarbiec Atreusza ceramika, np. wazy z Kamares). Na kontynencie największy rozkwit architektury nastąpił 1400-1200 p.n.e. (cytadele i pałace Mykeny, Pylon, Tyryns). Konstruowano groby kopułowe i szybowe; rozwijała się również rzeźba (relief z Lwiej Bramy w Mykenach), odkryto cenne obiekty złotnictwa (maski władców mykeńskich). W okresie archaicznym (XI- VI w. p.n.e.) powstały różne style malarstwa wazowego od ceramiki malowanej we wzory geometryczne, poprzez style orientalizujące aż do waz czarnofigurowych, potem czerwonofigurowych. W architekturze ustalił się typ monumentalnej świątyni (uważanej, zgodnie z wierzeniami Greków, za dom bóstwa), którą wznoszono na planie prostokąta, początkowo z drewna, później z kamienia. Wykształciły się podstawowe typy świątyń oraz porządki architektoniczne surowy Pałac w Knossos Ateny - Skarbiec Ateńczyków i monumentalny dorycki (świątynia w Pestum) oraz lżejszy i ozdobniejszy joński (skarbiec Syfnijczyków w Delfach). Budowle były zdobione reliefami, dla tego okresu charakterystyczne są statyczne posągi dziewcząt (kory) i nagich chłopców (kurosi). W okresie klasycznym (V-IV w. p.n.e.) rozwinęła się rzeźba wolno stojąca, ukazująca ruch (Dyskobol Myrona), także odlewana w brązie (Auriga delficki). Za rządów Peryklesa (druga połowa V w. p.n.e.) Ateny stały się głównym ośrodkiem sztuki. Na Akropolu ateńskim zbudowano wspaniałe świątynie, których dekoracją kierował najsłynniejszy rzeźbiarz tych czasów Fidiasz; działali tu wybitni architekci 3
(Iktinos, Kallikrates i Mnesikles). W rzeźbie Poliklet opracował kanon postaci ludzkiej (Doryforos), wykształcił się tzw. styl mokrych szat (Nike zawiązująca sandał). W IV w. powstawały liczne budowle użyteczności publicznej (teatry, stadiony), w Halikarnasie wzniesiono monumentalny grobowiec króla Mauzolosa uznany za jeden z cudów świata starożytnego. Do najwybitniejszych rzeźbiarzy należeli: Praksyteles, Skopas i Lizyp twórca nowego kanonu w rzeźbie. W malarstwie (które znamy tylko z opisów) tworzyli Zeuksis i Apelles. Sztuka okresu hellenistycznego (323-30 r. p.n.e.) bardziej zróżnicowana tematycznie i formalnie stała się też bardziej laicka i uniwersalna. Nastąpił rozkwit urbanistyki, budownictwa mieszkalnego i użytkowego (latania morska na wyspie Faros). Powszechnie stosowano porządek joński, rzadziej koryncki. Ważnymi ośrodkami sztuki stały się wyspa Rodos, Aleksandria i Pergamon (słynny ołtarz Zeusa). W rzeźbie pojawił się patos i ekspresja (Gal zabijający żonę) i dynamizm (Grupa Laokoona, Nike z Samotraki), rozwinął się portret i tematyka rodzajowa (także w malarstwie, ceramika malowana została zastąpiona reliefową z dekoracją wyciskaną z form). Popularne były niewielkie figurki terakotowe z Tanagry. W czasach rzymskich (I- IV w. n.e.) sztuka grecka była coraz bardziej anonimowa i mniej oryginalna. W okresie wczesnochrześcijańskim i bizantyńskim rozwijała się nadal większość miast greckich, powstawały nowe ośrodki związane z miejscami kultu chrześcijańskiego. Antyczne świątynie zamieniono na kościoły, nowe budowle sakralne wznoszono na planie bazylikowym (V-VI w.), zdobiono ich wnętrza dekoracją mozaikową. Po okresie zmniejszonej aktywności, w VII VIII w., rozkwit sztuki greckiej przypada na IX-XV w. i wiąże się ściśle z kulturą bizantyńską. Budowano kościoły krzyżowo-kopułowe lub na planie ośmiobocznym zwieńczone kopułą (Hosios Lucas, Dafni). W XIII-XV w. w wielu ośrodkach (np. na Rodos i Krecie) powstawały budowle gotyckie, wznoszone przez krzyżowców i Wenecjan. Rozwijało się malarstwo książkowe (szkoła macedońska i kreteńska). W XVI- XVII w. na Krecie i wyspach jońskich zaznaczyły się wpływy włoskiego renesansu. Za panowania tureckiego sztuka rozwijająca się głównie na górze Athos i w Meteorze stosowała ściśle wzorce bizantyńskie. W XIX w. nastąpiło ponowne ożywienie w związku z odzyskaniem przez Grecję niepodległości. Próbowano przełamać tradycje bizantyńskie. Zakładano szkoły artystyczne (na Korfu, w Atenach). Początkowo zaznaczył się silny wpływ sztuki niemieckiej, a zwłaszcza środowiska monachijskiego. Rozwinęło się malarstwo rodzajowe, portretowe, historyczne i pejzażowe. W architekturze panował neoklasycyzm (rozbudowa Aten przy udziale L. von Klenze). Od początku XX w. rozwój sztuki greckiej przebiega równolegle z procesami kształtowania się nowoczesnej sztuki europejskiej, przy czym wielu artystów świadomie nawiązuje do sztuki rodzimej (F. Kondokhu, S. Wasiliu, J. Tsaruchis). W rzeźbie wyróżnili się A. Aperjis i I. Spiteris. Twórcy współczesnej architektury łączą nowoczesne technologie z tradycyjnymi formami (K. Laskaris, P. Wasiliadhis, K. Dhoksiadhis). 4
Wynalazki: pompa wodna, globus. Kuchnia Mało który kraj na świecie może poszczycić się kuchnią o wielowiekowej tradycji. Wiele greckich dań ma korzenie w czasach antycznych i przetrwało wieki w niemal niezmienionej formie. I choć rozwój cywilizacyjny usprawnił pozyskiwanie żywności, kuchnia grecka pozostaje prosta i wiejska, nadal używa się świeżych miejscowych produktów i wciąż największym szacunkiem cieszą się dania tradycyjne. Tak samo, jak tysiące lat temu, tak i dziś drzewa oliwne i winnice są najbardziej charakterystycznym elementem greckiego krajobrazu. Z drzew oliwnych pozyskuje się doskonałą oliwę, najchętniej używany w Grecji tłuszcz; winnice dostarczają wina, które często używane jest też do gotowania. Na skalistej greckiej ziemi zawsze brakowało żyznych pastwisk, na których można by wypasać wielkie stada bydła. W takich warunkach lepiej dają sobie radę owce i kozy, stąd też baranina i kozina są tradycyjnie najpopularniejszym w Grecji mięsem (mleko tych zwierząt przerabia się na jogurty i sery, z których feta osiągnęła światową sławę). Mięso marynuje się w oliwie, winie i ziołach (wśród przypraw często spotyka się cynamon), dzięki czemu nabiera aromatu i lepiej się przechowuje w gorącym klimacie (dzisiaj często jada się wieprzowinę, przygotowaną w podobny sposób). Zamarynowane mięso piecze się na ruszcie (np. w postaci szaszłyków souvlaki) lub długo dusi w garnku, z dodatkiem warzyw, roślin strączkowych i wina (kleftiko, stifado, fasolada). Mięsa mielonego używa się najczęściej w zapiekankach (musaka, pastitsio) lub robi z niego opiekane na grillu kotleciki (keftedes). Od święta piecze się na rożnie całe jagnię, przyprawione czosnkiem i majerankiem. Otoczeni wodami Morza Śródziemnego Grecy chętnie jedzą ryby i owoce morza i te produkty przyrządzają najprościej jak można, np.: przyprawione ziołami, czosnkiem i cytryną ryby opieka się na ruszcie, krewetki dusi się w sosie pomidorowym, a ośmiornicę gotuje w winie, oliwie i ziołach. W gorącym klimacie wspaniale rosną warzywa i owoce. Pomidory, bakłażany, papryka, czosnek i cebula, a także zioła - oregano, tymianek, koperek i koper włoski - obecne są w każdym daniu. 5
Wśród wielu owoców szczególne miejsce zajmują cytryny, chętnie używane do przyprawiania wielu dań, w tym słynnej cytrynowej zupy awgolemono. Na początek posiłku Grecy jadają mezedes: małe porcje rozmaitych dań, takich jak pasta z cieciorki (humus), jogurt z ogórkiem (tzatziki), pasta z ikry dorsza (taramosalata), ryżowe gołąbki w liściach winorośli (dolmades), ciasto ze szpinakiem (spanakopita) lub piure ziemniaczano-czosnkowe (skordalia). Najpopularniejszym pieczywem są pszenne placki (pita), które często nadziewa się kawałkami grillowanego mięsa i sałatką. Na deser w Grecji zazwyczaj jada się owoce (a jest ich nieprzebrana ilość ), zachowując słodkości na niedzielny obiad i uroczyste okazje. Grecy mają długą tradycję wypiekania świątecznych ciast: na Wielkanoc pieką słodką chałkę tsoureki, ozdobioną malowanymi na czerwono jajkami; na Nowy Rok tradycyjnym ciastem jest okrągła vasilopita w której zapieczona jest moneta, a kto ją znajdzie, będzie miał w nowym roku szczęście; wypiekany na Boże Narodzenie chleb christopsomo pełen jest bakalii, a wierzch ma przyozdobiony wycinankami z ciasta. Warto zatem zajrzeć do Grecji w okresie świątecznym, zwłaszcza, że na ozdobnych ciastach słodycze greckie się nie kończą: na Boże Narodzenie można spróbować migdałowych ciasteczek z wodą różaną (kurabiedes) lub ciasteczek miodowo-orzechowych (melomakarona), a także słodkich ciast z orzechowym i migdałowym nadzieniem (baklawa i kataifi). Wśród licznych greckich dań, które zrobiły karierę międzynarodową, pierwsze miejsce zajmuje jogurtowy sos z ogórkiem - tzatziki. 6
Kalendarz świąt w Grecji 1 6 Epifania Nowy Rok (Trzech Króli) Styczeń Styczeń Apokries (karnawał) Styczeń/Luty Poniedziałek Wielkopostny Luty/Marzec 25 Dzień Niepodległości oraz Evangelismos Marzec wielkanoc Marzec/Kwiecień 23 Dzień Świętego Jerzego Kwiecień 1 Święto Pracy Maj 21 Agios Konstantinos kai Agia Eleni Maj Zielone Świątki Maj/Czerwiec 15 28 6 25 W. N.M.P. Dzień Ochi ( Nie ) Dzień Św. Mikołaja 26 Boże Narodzenie Boże Narodzenie Sierpień Październik Grudzień Grudzień Grudzień 1 stycznia: Nowy Rok. 6 stycznia: Epifania (Trzech Króli). Styczeń/ luty: Apokries (karnawał, w dużych miastach Grecji organizowane są parady i bale kostiumowe). Luty/ marzec: Poniedziałek Wielkopostny (pierwszy poniedziałek Wielkiego Postu). 25 marca: Dzień Niepodległości oraz Evangelismos (jedno z ważniejszych świąt w kościele prawosławnym). Marzec/ kwiecień: Święta Wielkanocne. 23 kwietnia: Dzień Świętego Jerzego. 1 maja: Międzynarodowe Święto Pracy. 21 maja: Agios Konstantinos kai Agia Eleni ( na cześć cesarza Konstantyna). Maj/ czerwiec: Zielone Świątki oraz Poniedziałek po Zielonych Świątkach. 15 sierpnia: Wniebowzięcie Najświętszej Maryi Panny. 28 października: Dzień Ochi ( Nie ) na pamiątkę 1940 roku, gdy na ultimatum. Mussoliniego, wzywającego Greków do poddania się, usłyszał odpowiedź odmowną. 6 grudnia: Dzień Św. Mikołaja. 25 i 26 grudnia: Boże Narodzenie. 7
Boże Narodzenie w Grecji W Grecji nie obchodzi się wigilii, ale prezenty oczywiście są, choć nie przynosi ich wcale Święty Mikołaj. Na świątecznym stole nie może zabraknąć christopsomo (chleb Chrystusa) - to duży, okrągły chleb z orzechami, kroi się go na mniejsze kawałki - jeden kawałek dla Boga, jeden dla domu, a pozostałe dla członków rodziny. Na świątecznym stole znajdziemy też kourambiedes, migdałowe ciasteczka posypane cukrem pudrem. Ale ponieważ nie samymi słodyczami żyje Grek, nie zabraknie także specjałów takich jak: pieczone jagnię, prosiak lub chociaż indyk nadziewany kasztanami i ryżem. Słowniczek grecki polski Cześć, nazywam się Niko. A ty? Helena. Skąd jesteś? Z Warszawy, a ty? Z Gdańska. Ile masz lat? Czternaście. Do widzenia. Cześć. Tak. Nie. Nie rozumiem. Kocham Cię. Dziękuję. Przepraszam. Poproszę o lody. 8