TERAPIA METODĄ TOMATISA OPIS METODY Celem niniejszej publikacji jest bliższe zapoznanie koleżanek i kolegów nauczycieli z terapią metodą Tomatisa, którą zajmuję się od przeszło roku. W związku z projektem Ministerstwa Edukacji i Nauki, współfinansowanym ze środków Unii Europejskiej, do dwustu placówek w całej Polsce - głównie szkół specjalnych i z oddziałami integracyjnymi - trafił kosztowny (wartości ponad 200 tys. zł) sprzęt do terapii metodą Tomatisa. Znalazł się on także w Zespole Szkół Specjalnych Nr 28 w Częstochowie, gdzie do niedawna prowadziłam terapię logopedyczną. Jest to jedyna placówka w Częstochowie posiadająca tę aparaturę. Warunkiem otrzymania sprzętu przez wybrane szkoły było odbycie szkolenia. Prowadzone ono było przez Instytut Fizjologii i Patologii Słuchu w Warszawie, który wespół z firmą Young Digital Poland oraz Ogólnopolską Fundacją Edukacji Komputerowej wdraża metodę Tomatisa w ramach umowy z Ministerstwem Edukacji i Nauki. Szkolenie odbyłam na przełomie listopada i grudnia 2005r. Instalacja sprzętu miała miejsce w styczniu 2006r., a od lutego zajęłam się terapią. Zgromadziłam już nieco doświadczeń i całkiem sporą dokumentację w postaci ok. 130 badań diagnostycznych i kontrolnych u 26 dzieci. Informacje o efektach terapii chciałabym jednak poprzedzić uwagami teoretycznymi o metodzie Tomatisa, bo choć wzmianek na temat metody pojawia się w Internecie coraz więcej, to wiele z nich jest zbyt pobieżnych, wyrywkowych lub niejasnych. 1. Na czym polega metoda Tomatisa Profesor Alfred Tomatis {1920-2001) był francuskim otolaryngologiem. Od lat 40-tych XXw. prowadził badania nad funkcją narządu słuchu. Szczególnie interesowała go zależność między sposobem słyszenia a jakością głosu. Na podstawie swych badań sformułował trzy zasady, znane dziś jako trzy prawa Tomatisa, o następującej treści. 1. W głosie nie pojawiają się te częstotliwości, których nie słyszy ucho. 2. Jeśli stworzymy narządowi słuchu możliwość usłyszenia brakujących częstotliwości, to w głosie pojawią się one automatycznie. 3. Systematyczny trening słuchowy pozwala na trwałą modyfikację głosu. Efekt zmiany jakości głosu pod wpływem zmiany sposobu słyszenia nazwany został efektem Tomatisa. Prowadząc dalsze badania, Tomatis odkrył, że przy pomocy odpowiedniego treningu słuchowego można skutecznie eliminować nie tylko zaburzenia głosu, ale szereg innych zaburzeń, zarówno w sferze somatycznej, jak emocjonalnej i językowej, jeśli zaburzenia te są spowodowane zaburzeniami słuchania (czyli tzw. uwagi słuchowej) oraz zaburzeniami lateralizacji słuchowej. Mowa tu o słuchaniu, a nie słyszeniu, więc warto, być może, przypomnieć różnice: słyszenie - to proces fizjologiczny, bierny, zależny od stanu obwodowej części narządu słuchu, słuchanie - to proces psychiczny, aktywny, to umiejętność świadomego odbierania bodźców słuchowych (umiejętność ich analizowania, selekcji) zależna w głównej mierze od funkcjonowania ośrodkowych struktur układu słuchowego oraz przepływu informacji między różnymi ośrodkami w mózgu.
Tak więc zaburzenia uwagi słuchowej (słuchania) to przede wszystkim zaburzenia analizy i percepcji dźwięku przy zachowanej jego recepcji, czyli odbiorze fizjologicznym, a więc przy zachowanym jego słyszeniu. Uwaga słuchowa - owo słuchanie - kształtuje się przez całe życie i może podlegać treningowi. Metoda Tomatisa jest właśnie metodą takiego treningu słuchowego, przy pomocy którego eliminujemy zaburzenia uwagi słuchowej i lateralizacji słuchowej. W metodzie tej osiągamy stymulację pewnych ośrodków mózgu na drodze stymulacji słuchowej, do której wykorzystuje się elektroniczne ucho - urządzenie dające możliwość wielorakiego przetwarzania dźwięku, stosownie do potrzeb programu naprawczego zaplanowanego w oparciu o diagnozę. Metoda Tomatisa stosowana jest na świecie od czterdziestu lat. W Polsce wdrażana jest od 1998r. przez dwa współpracujące ośrodki: Instytut Fizjologii i Patologii Słuchu w Warszawie oraz Zakład Logopedii i Językoznawstwa Stosowanego przy UMCS w Lublinie. 2. Komu może pomóc terapia metodą Tomatisa Metoda Tomatisa stosowana jest w pracy z dziećmi wykazującymi: - zaburzenia mowy, - zaburzenia głosu, - dysleksję, - autyzm, - zespół ADHD, - problemy szkolne. Metodę wykorzystuje się również m.in. w walce ze stresem i w nauce języków obcych. Z badań Tomatisa wynika, że przyczyną wielu spośród wymienionych zaburzeń (przyczyną współwystępującą, a czasami jedyną) mogą być zaburzenia uwagi słuchowej i lateralizacji słuchowej. Te zaś - przy pomocy opracowanej przez niego metody - można skutecznie usuwać, a przynajmniej minimalizować. Przeciwwskazaniem do stosowania terapii metodą Tomatisa jest epilepsja, intensywna farmakoterapia (zwłaszcza lekami psychotropowymi), choroby psychiczne, depresja, czy uporczywe, niezdiagnozowane bóle głowy. W tych i innych wątpliwych przypadkach decyzja należy do lekarza prowadzącego dziecko i do rodziców. Podstawą do zakwalifikowania dziecka na terapię metodą Tomatisa jest występowanie u niego objawów zaburzenia uwagi słuchowej potwierdzonych wynikami badania. Warto więc wiedzieć, jakie są przyczyny i objawy zaburzenia uwagi słuchowej. Przyczynami zaburzeń uwagi słuchowej mogą być: powikłania w okresie ciąży i w okresie okołoporodowym, opóźnienie rozwoju psychoruchowego, opóźnienie rozwoju mowy, nawracające zapalenia uszu, adopcja, wczesne oddzielenie od matki, rozłąka z rodzicami, wszelkie traumatyczne przeżycia, wszelkie urazy emocjonalne na każdym etapie rozwoju. Objawy zaburzeń uwagi słuchowej podzielić można na kilka grup: 1. objawy związane ze słuchaniem receptywnym, czyli ze słuchaniem tego, co dociera z zewnątrz:
- nadwrażliwość na dźwięki, - zaburzenia koncentracji, - mylenie podobnie brzmiących słów, - błędna interpretacja pytań i poleceń, - konieczność częstego powtarzania poleceń i nieumiejętność spełniania poleceń wieloczłonowych; 2. objawy związane ze słuchaniem ekspresyjnym, dotyczącym w głównej mierze słuchowej kontroli własnych wypowiedzi: - monotonne wypowiedzi, - problemy z płynnością i wyrazistością wypowiedzi, - ubogie słownictwo, nadużywanie stereotypów, - mylenie liter lub odwracanie ich kolejności, - słabe rozumienie tekstu czytanego, - problemy z czytaniem na głos, - problemy z głoskowaniem, - nieumiejętność czystego śpiewania; 3. objawy zaburzeń uwagi słuchowej i lateralizacji słuchowej w obrębie funkcji motorycznych: - brak poczucia rytmu, - niewyraźne pismo, - mylenie strony prawej i lewej, - problemy z organizacją i struktura ruchu, - mieszana dominacja; 4. objawy w zakresie poziomu energii: - trudności z porannym wstawaniem, - męczliwość, - poczucie przytłoczenia, - uleganie przygnębieniu, - bierność lub nadaktywność; 5. objawy w zakresie postaw społecznych: - mała tolerancja na frustrację, - brak wiary w siebie, nieśmiałość, - tendencja do wycofywania się, - drażliwość, - niedojrzałość, - brak motywacji do nauki i pracy, - negatywne nastawienie do nauki i pracy. Jak widać, obszar zależny od tego, jak słyszymy - jest bardzo rozległy. Ale też zakres funkcji narządu słuchu jest bardzo szeroki. Jego funkcje to: - odbiór i percepcja bodźców akustycznych, - regulacja równowagi ciała przez ocenę siły ciężkości, - dynamizacja aktywności mózgu. Z tej ostatniej, niespecyficznej funkcji narządu słuchu, rzadko zdajemy sobie sprawę, a jest to funkcja niezwykle ważna, gdyż układ słuchowy jest najpoważniejszym dostarczycielem energii do mózgu i powoduje znacznie większą stymulację kory mózgowej niż którykolwiek
z pozostałych zmysłów. Szczególnie energetyzujące są dźwięki o wysokich częstotliwościach. Energia, jaką ze sobą niosą, jest znacznie wyższa niż energia zużywana na ich przewodzenie i przetwarzanie. Jest ona pokarmem dla mózgu - utrzymuje go w stanie pobudzenia, w stanie aktywności. Wracając do metody Tomatisa - w terapii tą metodą możemy eliminować zaburzenia w zakresie wszystkich funkcji narządu słuchu, o których była wcześniej mowa, oczywiście pod warunkiem, że nie występują ograniczenia w postaci organicznych uszkodzeń mózgu lub narządu słuchu. Jednak nawet w przypadku poważnego niedosłuchu, mimo że nie podniesiemy progów słyszenia, mamy możliwość poprawy choćby jakości słuchania, co jest niezwykle ważne w kształtowaniu się głosu, mowy, komunikacji językowej, w przyswajaniu sobie umiejętności czytania i pisania, a ma też niebagatelny wpływ na postawę ciała, koordynację ruchów, stany emocjonalne i poziom aktywności życiowej. 3. Badania diagnostyczne kwalifikujące do terapii Objawy zaburzeń uwagi słuchowej są tak różnorodne, jest ich tak wiele i dotyczą tak rozległego obszaru, że samo stwierdzenie ich występowania u dziecka wyłącznie na podstawie obserwacji nie wystarcza do tego, by podjąć terapię. Przyczyny niektórych objawów mogą być zupełnie inne. Weryfikujemy to przy pomocy badania. Jeśli u dziecka stwierdzamy objawy (omówione w p. 2.) i badanie potwierdzi występowanie u niego zaburzeń uwagi słuchowej bądź zaburzeń lateralizacji słuchowej, wówczas zastosowanie terapii metodą Tomatisa będzie zasadne i pożądane. Badania diagnostyczne obejmują: wywiad, test uwagi słuchowej, test lateralizacji słuchowej oraz inne testy i diagnozy zależnie od potrzeb (testy lateralizacji ręki, nogi, oka; badanie audiometryczne słuchu, badanie foniatryczne, opinia logopedyczna, ocena pedagogiczna, ocena psychologiczna i inne). Terapię stosować można wyłącznie za zgodą rodziców. Do przeprowadzenia testu uwagi słuchowej służy odpowiednio skalibrowany w tym celu audiometr. Przy jego pomocy bada się: - uwagę słuchową zewnętrzną (drogą powietrzną; osobno ucho lewe i prawe), - uwagę słuchową wewnętrzną (drogą kostną; osobno ucho lewe i prawe), - umiejętność lokalizacji dźwięku (zarówno drogą powietrzną jak i kostną; za każdym razem osobno dla ucha prawego i lewego), - umiejętność dyskryminacji wysokości dźwięków (drogą powietrzną; osobno dla ucha prawego i lewego). Przy pomocy audiometru badamy również lateralizację słuchową. Wyniki badań nanosi się na siatkę diagramu pokazującego zależności między natężeniem i częstotliwością (tj. wysokością) dźwięku. W ten sposób wykreśla się krzywe powietrzne i kostne dla ucha lewego i prawego, zaznaczając częstotliwości, w których wystąpiły błędy lokalizacji i dyskryminacji, czyli różnicowania wysokości dźwięku. Diagnoza i programowanie terapii oparte są na interpretacji otrzymanych diagramów. Wynikają one z analizy: - przebiegu krzywych (ich kształtu i dynamiki oraz tego, w których strefach i jak odbiegają od normy), - wzajemnego układu krzywych: powietrznej i kostnej w każdym uchu, - relacji w przebiegu tych krzywych między uchem prawym i lewym (tzn. stopnia harmonii ich przebiegów),
- obszaru zaburzonej dyskryminacji i błędów w lokalizacji dźwięków. 4. Jak działa elektroniczne ucho w terapii metodą Tomatisa Terapia metodą Tomatisa to trening słuchowy, w którym poprzez specjalne oddziaływanie na narząd słuchu modyfikujemy trwale sposób słyszenia, a tym samym działamy pobudzająco na różne obszary kory mózgowej, przygotowując mózg do nowego, pożądanego rodzaju aktywności. Trening słuchowy w tej terapii polega na systematycznym odsłuchiwaniu zaplanowanego stosownie do diagnozy programu muzycznego. Do dyspozycji mamy 50 płyt CD z odpowiednim materiałem dźwiękowym, wykorzystującym głównie muzykę instrumentalną aczerpniętą z utworów Mozarta i muzykę wokalną z chorałów gregoriańskich; jest też trochę walców i muzyki hymnowej. W większości jest to materiał wstępnie przetworzony; tzn. np. wstępnie przefiltrowany, wzbogacony w pewne pasma częstotliwości lub skondensowany. Dalszej obróbki materiału muzycznego dokonujemy - zgodnie z potrzebami zaplanowanej terapii - przy pomocy tzw. elektronicznego ucha. Jest ono połączone ze wzmacniaczem, odtwarzaczem CD i rozgałęziaczem posiadającym 3 listwy, do których można podłączyć 12 par słuchawek. Są to słuchawki, przez które sygnał dźwiękowy można podawać wyłącznie drogą powietrzną lub wyłącznie drogą kostną albo obiema jednocześnie, zmieniając przy tym dowolnie natężenie dźwięku na którejś z tych dróg lub w dowolnym uchu. Elektroniczne ucho sprzężone jest z komputerem. Program komputerowy pozwala ustawić parametry stosownie do potrzeb wynikających z diagnozy. Można tu manipulować takimi funkcjami, jak: bramkowanie, wyprzedzenie, opóźnienie, balans i filtrowanie górnoprzepustowe. Elektroniczne ucho umożliwia ćwiczenie mechanizmów akomodacyjnych ucha środkowego, co pozwala narządowi słuchu otworzyć się na pewne, dotąd niedostępne zakresy częstotliwości. Mikrogimnastyce mięśni ucha środkowego (napinacza błony bębenkowej i mięśnia strzemiączkowego) służy funkcja opóźniania i wyprzedzania - obie możliwe są dzięki tzw. bramkowaniu. Wzmacniacz wyposażony jest w bramkę elektroniczną z jednym wejściem elektronicznym dla dźwięku i dwoma obiegami elektronicznymi na wyjściu, co daje możliwość niejako rozdzielenia dźwięku na składowe ciemne (niskie częstotliwości) i jasne (wysokie częstotliwości) i przepuszczania ich osobno jednym i drugim kanałem. Przy niskich częstotliwościach błona bębenkowa osiąga stan relaksacji (jest minimalnie napięta), zaś wysokie częstotliwości powodują jej napinanie. Czas otwierania się bramki, umożliwiającej przejście sygnału z jednego do drugiego kanału, można wydłużać. Wydłużając ten czas, czyli opóźniając przejście sygnału z kanału pierwszego do drugiego, wydłużamy tym samym okres naturalnej latencji, tj. czas niezbędny na przygotowanie się ucha do słuchania. Maksymalne opóźnienie, możliwe tu do uzyskania, wynosi 250 milisekund. Inną, ważną funkcją urządzenia służącą również mikrogimnastyce mięśni ucha środkowego - jest funkcja wyprzedzenia. Wyprzedzenie to wcześniejsze dojście dźwięku do ucha wewnętrznego drogą kostną, zanim dotrze on tam drogą powietrzną. Dźwięk, odebrany wcześniej drogą kostną, zostaje w uchu wewnętrznym poddany wstępnej analizie, co powoduje lepszą adaptację napięcia błony bębenkowej, co z kolei ma wpływ na lepsze przewodzenie dźwięków drogą powietrzną. Maksymalny czas wyprzedzenia wynosi 2,5 sek. (minimalny 250 milisekund). Czas ten w elektronicznym uchu praktycznie uzyskuje się przez opóźnienie podawania dźwięku drogą powietrzną w stosunku do drogi kostnej przy przechodzeniu dźwięku z kanału do kanału przez wspomnianą wcześniej elektroniczną
bramkę. Balans - kolejna ważna funkcja (ustawiana na rozgałęziaczu dla każdego dziecka osobno) - pozwala pracować nad lateralizacją słuchową, czyli nad stosownym do wyników badań wzmacnianiem prawouszności. Filtrowanie z kolei umożliwia pracę nad wybranymi zaburzonymi pasmami częstotliwości bez konieczności motorycznego oddziaływania na całe ciało, przez co uzyskuje się tzw. uwolnienie ciała. 5. Organizacja i przebieg terapii W terapii mogą równocześnie uczestniczyć dzieci z objawami całkowicie różnych i w różnym stopniu nasilonych zaburzeń czy deficytów. Można zastosować wobec nich ten sam program naprawczy pod warunkiem, że wyniki badań diagnostycznych wykazują wystarczające podobieństwo w charakterze zaburzeń ich uwagi słuchowej. Terapię rozpoczynamy najczęściej fazą mającą działanie relaksacyjne dla ciała i układu wegetatywnego. W tej fazie dążymy do poprawy uwagi słuchowej zewnętrznej (jeśli krzywe powietrzne - jedna lub obie - są obniżone w stosunku do normy) i do większego zrównoważenia w zakresie uwagi słuchowej między uchem prawym i lewym. Kolejna faza terapii dotyczy zwykle eliminowania zaburzeń uwagi słuchowej w strefie somatycznej, tzn. do 1000 Hz (jeśli takie występują). Stosuje się tu program, który prowadzi do regulacji funkcji błędnika i niweluje wynikające z zaburzenia uwagi słuchowej problemy z równowagą ciała, koordynacją ruchów i niepewnością w obrębie dużej motoryki (problemy te sygnalizuje w wynikach badań brak opadania krzywych lub ich przecinanie się w przedziale do 1000 Hz). Dalsza terapia służyć ma eliminowaniu zaburzeń w strefie związanej z emocjami i poziomem energii (powyżej 3000 Hz) oraz otwarciu dyskryminacji wysokości dźwięków (jeśli jest zamknięta), zwłaszcza w strefie słuchu mownego (1000-3000 Hz). Pracujemy też cały czas nad wykształceniem lub wzmocnieniem prawouszności. To stadium terapii zmierza do stworzenia warunków do lepszej wymiany informacji w obu półkulach mózgu i poprawy jakości ich przetwarzania (co sprzyja sprawniejszej - bo szybszej i bardziej adekwatnej - reakcji na świat zewnętrzny). Terapia metodą Tomatisa jest długotrwała. Jeśli zaburzenia uwagi słuchowej występują we wszystkich 3 strefach (somatycznej, językowej i emocjonalnej), a do tego są kłopoty z lateralizacją oraz lokalizacją i dyskryminacją dźwięków - to terapia, w najlepszym razie, trwać może cały rok i to pod warunkiem, że każda sesja treningu słuchowego przyniesie zadowalające rezultaty, co sprawdzamy w kolejnych badaniach. Każda sesja treningu trwa 10 dni (tj. 2 tygodnie, wyłączając soboty i niedziele). W ciągu tych 10 dni dziecko korzysta codziennie z elektronicznego ucha przez 2 godz. zegarowe bez przerwy. Po każdej takiej sesji jest miesięczna przerwa, a na pewnym etapie terapii przerwa ta trwa 3-6 miesięcy. Systematyczny i długotrwały trening słuchowy potrzebny jest do tego, by mózg mógł się przestawić i uznać nową sytuację za coś stałego, za kanał, z którego można korzystać w sposób ciągły. Przerwy w terapii - to czas na stabilizację uruchomionych dla mózgu możliwości Większość sesji treningu słuchowego - to pasywna faza terapii: dzieci mogą spać, mogą wykonywać niektóre nienarzucone czynności: rysowanie, malowanie, lepienie, układanie klocków czy puzzli itp. - ale nie: pisanie, liczenie, czytanie).aktywną fazą terapii jest dopiero końcowy etap usuwania zaburzeń uwagi słuchowej w strefie językowej (1-3 khz). Aktywność dzieci w tej fazie terapii polega na powtarzaniu (głosek, sylab, wyrazów, zdań), czytaniu, odpowiadaniu na pytania - przy czym zarówno dzieci, jak i terapeuta porozumiewają się mówiąc do mikrofonu, a słyszą się
nawzajem i siebie samych - przez słuchawki, czemu towarzyszy odpowiednio przetworzony materiałem muzycznym w tle. Bierne fazy terapii można organizować dla wielu dzieci jednocześnie (jeśli można wobec nich zastosować ten sam program naprawczy), zaś fazy aktywne - to indywidualna praca z dzieckiem. 6. Efekty terapii Jak wspomniałam na wstępie - terapię metodą Tomatisa w Zespole Szkół Specjalnych Nr 28 prowadzę od lutego 2006r.Początkowo korzystały z niej dwie czteroosobowe grupy dzieci. W bieżącym roku szkolnym od września prowadzę trzy liczniejsze grupy, a w kwietniu doszła jeszcze jedna. Ogółem do tej pory w treningu słuchowym uczestniczyło 26 dzieci, z czego 14 nie ukończyło jeszcze całego cyklu terapii. Swoje uwagi o terapii przedstawiam w formie odpowiedzi na najczęściej zadawane mi pytania przez zainteresowanych nauczycieli i terapeutów. a) Jakie dzieci korzystały z terapii? Dzieci, u których zaobserwowano objawy typowe dla zaburzenia uwagi słuchowej (omówione w p.2.), kierowane są do mnie na badania przez swych wychowawców. Po wykonaniu audiometrycznych testów uwagi słuchowej i lateralizacji słuchowej (omówionych w p.3.) kwalifikuję do terapii tylko te spośród skierowanych dzieci, u których wyniki badań potwierdzają obecność zaburzeń uwagi słuchowej. Objawy występujące u niezakwalifikowanych dzieci, choć analogiczne - są jednak skutkiem innych zaburzeń, których nie eliminuje metoda Tomatisa. Do tej pory z terapii korzystały dzieci, których rozwój w różnym stopniu odbiegał od normy: dzieci z upośledzeniem umysłowym w stopniu lekkim i umiarkowanym, w tym dzieci z zespołem Downa i z dziecięcym porażeniem mózgowym. Potwierdzone wynikami badań objawy zaburzeń uwagi słuchowej u tych dzieci były także zróżnicowane i wielorakie u każdego z nich. Były to m.in.: problemy z analizą i syntezą słuchową wyrazów, problemy z czytaniem i pisaniem, dyslalia, alalia ekspresywna, jąkanie, zaburzenia głosu (głos matowy i zacichający), różnie nasilone zaburzenia koncentracji uwagi, nadpobudliwość psychoruchowa, niski poziom aktywności ruchowej, zaburzenie orientacji przestrzennej, obniżony poziom koordynacji w obrębie dużej motoryki, brak poczucia rytmu, męczliwość, niedojrzałość i niestabilność emocjonalna, niski poziom motywacji i wiary w siebie z tendencją do wycofywania się lub do manifestowania postawy negatywistycznej. b) Jak organizowana była terapia grupowa dzieci, wobec tak zróżnicowanych zaburzeń? Przedstawione wyżej objawy zaburzeń uwagi słuchowej występujące u dzieci poddanych terapii były bardzo zróżnicowane. Jednakże grupy terapeutyczne tworzy się nie ze względu na jednorodność objawów, lecz ze względu na podobieństwo jakościowe zaburzeń uwagi słuchowej stwierdzonych w badaniu. Metoda Tomatisa służy bowiem eliminowaniu właśnie owych zaburzeń uwagi słuchowej, czyli przyczyn różnorodnych problemów dziecka w rozmaitych sferach: somatycznej, językowej, emocjonalnej bądź związanej z poziomem energii. Tak więc, jeśli np. w badaniu stwierdzimy obniżenie uwagi słuchowej zewnętrznej (krzywa
przewodnictwa powietrznego obniżona w stosunku do normy), a przy tym nieprawidłowy kształt lub nieharmonijny przebieg krzywych, to - w zależności od tego, w jakim paśmie częstotliwości występują owe nieprawidłowości - będzie to (najogólniej rzecz ujmując) sygnał: albo jakiegoś napięcia czy niepewności motorycznej lub problemów z równowagą ciała (pasmo do 1000 Hz), albo problemów z odbiorem i przetwarzaniem mowy lub kontrolą słuchową własnych wypowiedzi (ok. 1000 Hz - 3000 Hz), albo też problemów z równowagą emocjonalną bądź poziomem energii (ok. 3000 Hz - 8000 Hz). W tych przypadkach, niezależnie od rodzaju problemu, u każdego dziecka z nieprawidłową, obniżoną krzywą przewodnictwa powietrznego trzeba zastosować program, mający na celu poprawę uwagi słuchowej na drodze powietrznej. W innych przypadkach, jeśli u pewnej grupy dzieci stwierdza się w badaniu np. nieumiejętność różnicowania wysokości dźwięków, to - znów w zależności od przedziału częstotliwości, w których dyskryminacja wysokości dźwięków jest zaburzona - może to być potwierdzeniem występujących u dzieci problemów z koordynacją słuchowo-ruchową lub koncentracją, problemów z rozumieniem i nadawaniem mowy (zwłaszcza w płaszczyźnie fonemowej i suprasegmentalnej) a także nieadekwatnych do bodźca reakcji emocjonalnych, wynikających z ogólnej dezorientacji i ograniczonego dostępu do informacji napływających drogą słuchową. I tu również - niezależnie od rodzaju problemów obserwowanych u dzieci - u każdego dziecka z zaburzoną dyskryminacją wysokości dźwięków trzeba zastosować trening słuchowy z programem eliminującym te zaburzenia. Postępując w ten sposób, ustala się na podstawie analizy wyników badań (omówiona w p.3), jakie programy naprawcze, w stosunku do których dzieci i w jakiej kolejności należy wprowadzać. Trening słuchowy odbywa się w kilkuosobowych grupach, w których dzieci odsłuchują odpowiednio dobrany materiał muzyczny przetwarzany stosowanie do programu, zaplanowanego dla danej grupy zgodnie z potrzebami wynikającymi z analizy podobieństwa ich wyników badań. Reasumując powtórzmy, że o doborze dzieci do poszczególnych grup nie decyduje obecność bądź brak normy intelektualnej ani stopień upośledzenia umysłowego i jego przyczyna, ani też rodzaj stwierdzonego deficytu rozwojowego. Decyduje wyłącznie podobieństwo stwierdzonych w wyniku badania zaburzeń uwagi słuchowej (i/lub lateralizacji słuchowej). Tak więc w obrębie tej samej grupy terapeutycznej znaleźć się może dziecko w normie intelektualnej razem z dzieckiem upośledzonym w stopniu umiarkowanym, dziecko z prawidłową mową razem z dzieckiem alalicznym czy afatycznym, dziecko nadpobudliwe psychoruchowo razem z apatycznym, nieśmiałym, zahamowanym emocjonalnie i opóźnionym w rozwoju motorycznym. Te różnice nie są w terapii istotne. Jedynym warunkiem przypisania dzieci do tej samej grupy terapeutycznej jest wystarczające podobieństwo wyników ich badań, wystarczające na tyle, by można było wobec nich zastosować ten sam program naprawczy. W trakcie postępującej terapii liczebność dzieci w poszczególnych grupach ulega zmianie. Jest to zależne od wyników kolejnych badań kontrolnych wykonywanych po każdej odbytej 10-dniowej sesji treningu i po przerwie, przed kolejną sesją. Badanie po zakończonej sesji służy sprawdzeniu, czy wystąpiły pożądane zmiany, które zamierzaliśmy osiągnąć, stosując dany program, zaś badanie wykonane po przerwie (a przed kolejną sesją treningu słuchowego) pokazuje, czy poprawa jest trwała, czy też nie. Analiza wyników kolejnych badań kontrolnych pozwala optymalnie planować dalszą terapię. Niektóre dzieci muszą powtórzyć odsłuchiwanie poprzedniego programu, inne mogą słuchać nowego programu, choć nie wszystkie tego samego. Stąd konieczność
przemieszczania się dzieci z grupy do grupy, co stanowi nie lada problem organizacyjny. c) Czy wyniki kontrolnych badań świadczą o skuteczności metody? U wszystkich (bez wyjątku) dzieci poddanych terapii po każdej sesji następowała wyraźna poprawa wyników badań, zwłaszcza w zakresie tych parametrów, których poprawę zakładał zastosowany w danej sesji program. Stopień tej poprawy u poszczególnych dzieci był oczywiście różny. Bywało i tak, że był on niewystarczający do tego, by można było przejść do nowego programu. Najczęściej do tej pory, bo u 12 spośród 26 dzieci, powtarzałam program mający na celu podniesienie obniżonej uwagi słuchowej zewnętrznej. U siedmiorga z nich tuż po pierwszej sesji tego programu wyniki badań były zadawalające, lecz po wymaganej miesięcznej przerwie w terapii badania wykonane przez kolejną sesją wykazały ponowne obniżenie krzywych przewodnictwa powietrznego. Wprawdzie nie opadły one już do poziomu zarejestrowanego we wstępnym badaniu diagnostycznym, lecz program trzeba było powtórzyć. U trojga dzieci po powtórzeniu programu poprawa nadal nie osiągała wystarczającego poziomu. Skierowałam je na audiometryczne badania słuchu, które wykazały u całej trójki lekki niedosłuch. W tej sytuacji osiągnięcie lepszych wyników przez powtarzanie programu było niemożliwe i zastosowałam kolejny program regulujący inne zaburzenia. Pozostałe programy rzadko bywają powtarzane. Zdarzyło mi się jeszcze powtarzać z kilkorgiem dzieci jedynie program eliminowania zaburzeń dyskryminacji wysokich dźwięków, gdyż po pierwszym jego odsłuchaniu nie nastąpiło pełne otwarcie pola słuchu mownego (1000 Hz - 3000 Hz), co jest konieczne do zastosowania kolejnych programów regulujących uwagę słuchową w sferze językowej. Powtórzenie sesji usunęło ten problem. Skuteczność terapii jest bardzo wysoka. Dokumentacja - w postaci kolejnych wyników badań - jest oczywistym tego dowodem. d) Jakie zmiany nastąpiły u dzieci po przebytej terapii metodą Toamtisa? Poprawa, widoczna w wynikach badań, nie przekłada się natychmiast, ani też w sposób automatyczny i w całej rozciągłości na diametralną zmianę kondycji psychofizycznej dziecka. Mówię tu nie tylko o dzieciach upośledzonych umysłowo, czy z upośledzeniem sprzężonym, które były moimi pacjentami, ale również o dzieciach mieszczących się w normie intelektualnej, które w innych placówkach korzystają z terapii metodą Tomatisa ze względu na różne fragmentaryczne deficyty rozwojowe. Celem metody Tomatisa jest wyeliminowanie tych przyczyn ich problemów, które wynikają z zaburzonej uwagi słuchowej. I choć zaburzenia te są istotnym czynnikiem zakłócającym całą gamę procesów poznawczych, to przecież nie jedynym. Z drugiej jednak strony, nawet jeśli przyczyny jakiegoś problemu, z którym boryka się dziecko, są wielorakie i zaburzona uwaga słuchowa jest tylko jedną z wielu, to skorygowanie tego zaburzenia znaczy już bardzo wiele. Oznacza przecież otwarcie jednej z zamkniętych dotąd dróg radzenia sobie z problemem, co więcej - oznacza możliwość korzystania z tej drogi, jako drogi pośredniej, w celu kompensowania innych zaburzonych funkcji. Terapię metodą Tomatisa należy w większości przypadków traktować jako metodę wspomagającą. Otwiera ona nowe możliwości, lecz w pełnym ich wykorzystaniu muszą pomóc dziecku specjaliści: logopeda, pedagog, psycholog. Ich praca z dzieckiem po przebytej terapii metodą Tomatisa jest znacznie skuteczniejsza.
Rozmaite pozytywne efekty terapii zgłaszają nauczyciele i rodzice dzieci. Niektóre zmiany widoczne były już po pierwszych sesjach treningu słuchowego. Do najczęściej obserwowanych należą: lepszy kontakt wzrokowy w rozmowie, lepsze rozumienie poleceń i przekazywanych treści, potrzeba kontaktu werbalnego, większa gotowość do podejmowania nowych rodzajów działania, większa aktywność i zainteresowanie pracą na lekcjach i innych zajęciach, lepsza koncentracja i mniejsza męczliwość, mniej nieadekwatnych reakcji emocjonalnych, większa pewność siebie i otwarcie się na kontakt z innymi, lepsza koordynacja i precyzja ruchów w obrębie dużej motoryki, lepsza orientacja w przestrzeni. Te spostrzeżenia potwierdzają pozytywne efekty terapii stwierdzone wynikami badań i pozwalają mieć nadzieję, że metoda Tomatisa skutecznie wspomoże proces rewalidacji uczniów naszej szkoły. Autorka: Halina Olech