Metoda Tomatisa. Historia metody Tomatisa

Transkrypt

1 Metoda Tomatisa Historia metody Tomatisa Profesor Alfred Tomatis ( ) był francuskim otolaryngologiem, neurologiem i foniatrą, synem znanego śpiewaka operowego. Prowadził badania nad związkiem pomiędzy słuchem, głosem, mową i językiem. W latach 40-tych XX wieku Tomatis zaczął zajmować się zagadnieniem zawodowych uszkodzeń słuchu. Wykonując badania audiometryczne u pracowników fabryki amunicji stwierdził, że u wielu z nich występuje pohałasowe uszkodzenie słuchu. Uwagę Tomatisa zwrócił fakt, że os oby te często zgłaszały problemy z głosem. Jak wspomniano, Tomatis był synem śpiewaka operowego i stąd jako otolaryngolog, często leczył również kolegów swego ojca, śpiewaków operowych, którzy zgłaszali się do niego z problemami głoso wymi. Tomatis skojarzył te dwa fakty i u śpiewaków operowych również zaczął wykonywać badanie słuchu. Ku swemu zaskoczeniu stwierdził, że u wielu z nich występowały uszkodzenia słuchu bardzo podobne do tych, które stwierdzał u robotników fabryki. Tomatis u ważał, że uszkodzenie słuchu u śpiewaków było spowodowane długim przebywaniem w otoczeniu o znacznym natężeniu dźwięku, wytwarzanym również przez samych śpiewaków. Na podstawie swych obserwacji Tomatis wysnuł wniosek, że zarówno u pracowników fabryki, jak i śpiewaków operowych bezpośrednią przyczyną zaburzeń głosu był niedosłuch. Osoby z uszkodzonym słuchem ni były bowiem w stanie dobrze kontrolować swój głos. Tomatis zauważył, że u śpiewaków operowych uszkodzenie słuchu obejmowało głównie częstotliwości wyższe niż 2000 Hz a wykonując badania akustyczne ich głosu zauważył, że był on ubogi w częstotliwości wyższe niż 2000 Hz. Tomatis skonstruował więć urządzenie, które pozwalało na wybiórcze zwiększenie natężenia brakujących częstotliwośći, tak aby śpiewak mógł je słyszeć podczas śpiewu. Zaobserwował, że używanie go powodowało natychmiastową poprawę jakości głosu śpiewaka i równocześnie pojawianie się brakujących częśtotliwośći w j ego głosie. W oparciu o swoje obserwacje Tomatis sformułował prawo, zwane pierwszym prawem Tomatisa, które brzmi: głos zawiera jedynie te częstotliwości, które jest w stanie odebrać nasz narząd słuchu. Z pierwszego prawa Tomatisa wynika drugie prawo: modyfikacja sposobu słuchania prowadzi do zmian w głosie. A zastosowanie treningu słuchowego pozwalającego słyszeć brakujące częstotliwości prowadzi do trwałej modyfikacji głosu trzecie prawo Tomatisa. Efekt zmiany jakości głosu pod wpływem zmiany sposobu słyszenia nazwany został efektem Tomatisa i oficjalnie potwierdzony przez francuską Akademię Nauk w 1957r.

2 Rola narządu słuchu Myśląc o uchu zazwyczaj kojarzymy je ze zdolnością do słyszenia. Jest to oczywiście jego podstawowa funkcja, choć Tomatis zwraca naszą uwagę na to, że istotne funkcje ucha wykraczają daleko poza zwykłe słyszenie. Ogromnie ważna rola, jaką spełnia ucho, to rola nadzorcza i przekaźnikowa. Część ucha wewnętr znego - przewód słuchowy funkcjonuje jako swoisty kontroler zmysłu równowagi, koordynacji ruchowej oraz napięcia mięśniowego. To właśnie od niego zależy prawidłowy rozwój zmysłu orientacji przestrzennej. Przewód słuchowy jest równocześnie kanałem transmisyjnym dla wszystkich informacji pochodzących ze zmysłów. Razem ze ślimakiem czyli częścią ucha wewnętrznego, która odpowiada za analizowanie napływających dźwięków i pośrednio za rozwój językowy, przewód słuchowy służy jako punkt przekaźnikowy - informacje dźwiękowe pochodzące z zewnątrz transmitowane są dalej, do centralnego układu nerwowego pobudzając w szczególności korę mózgową. Wszystkie informacje odbierane za pomocą naszych zmysłów (dotyku, wzroku, słuchu) są interpretowane poprzez układ składający się z przewodu słuchowego i ślimaka. Nasz narząd słuchu pozwala jednak przede wszystkim na komunikowanie się z otoczeniem i to, co słyszymy, wpływa na kształtowanie się naszego głosu, mo wy i języka (np. dziecko niesłyszące nie jest w stanie samodzielnie nauczyć się mówić jest odcięte od świata dźwięków i jego komunikacja ze światem jest w ten sposób ograniczona). Okazuje się, że sposób działania narządu słuchu ma również wpływ na przyswajanie sobie umiejętności czytania, pisania, a nawet na postawę ciała, koordynację ruchów i stany emocjonalne. Tomatis uważał ponadto, iż ucho ludzkie jest pewnego rodzaju dynamem dostarczającym energii naszemu mózgowi. Tomatis uważał, iż szczeg ólnie korzystne dla naszego organizmu są dźwięki o wysokiej częstotliwości które pobudzają nasz umysł, podczas gdy te o niskiej częstotliwości mają skutek wręcz odwrotny. Z tego względu dźwięki o wysokiej częstotliwości często określane są mianem dźwięków pobudzających, a dźwiękom o niskiej częstotliwości przypisuje się wywoływanie efektu zmęczenia wprawiają one kanały półkoliste przewodu słuchowe w ruch, który jeśli jest kontynuowany, może prowadzić do stanu wyczerpania. Efekt taki najlepiej można z aobserwować u ludzi słuchających rocka lub rapu. Natomiast muzyka klasyczna, np. muzyka Mozarta, Bacha, chorały gregoriańskie wywołuje zupełnie odmienne zachowanie. Tomatis zauważył, że gdy nasz mózg jest dobrze naładowany, to koncentracja, organizacja, zapamiętywanie, nauka, nawet przez dłuższy okres czasu, przychodzą prawie bez wysiłku. Dobrze naładowany mózg nie cierpi na brak energii aby tworzyć, marzyć, inicjować zmiany. Zarówno dzieci jak i dorośli z "dobrym uchem", posiadają energię słuchową i rzadko cierpią na poczucie spadku energii lub depresje. Z drugiej strony, dzieci określane jako nadpobudliwe, muszą być w nieustannym ruchu ponieważ poprzez pobudzenie czynności przewodu słuchowego poszukują

3 okazji aby naładować swój mózg. Ludzie, którzy mają problemy z ładowaniem mózgu napotykają na poważne trudności w przystosowaniu się do wielu wyzwań jakie stawia nam nieustannie zmieniająca się rzeczywistość. Uwaga słuchowa, czyli czym różni się słyszenie od słuchania Prowadząc dalsze badania, Tomatis zauważył, że słyszenie nie jest jednoznaczne ze słuchaniem. Słyszenie jest procesem biernym i zależy od stanu naszego narządu słuchu. Jeżeli narząd słuchu jest uszkodzony, możemy mieć problemy ze słyszeniem pewnych dźwięków. Najczęściej stosowanym badaniem, które pozwala określić stan słuchu u pacjenta, jest badanie audiometryczne. Słuchanie (uwaga słuchowa) jest procesem aktywnym. W uproszczeniu można powiedzieć, iż jest to umiejętność świadomego odbierania bodźców dźwiękow ych i czerpania z nich informacji czyli filtrowania i przetwarzania. Sprawnie przetwarzanie danych sensorycznych eliminuje zbędne bodźce, co umożliwia koncentrację bez poczucia natłoku informatycznego. O ile słyszenie jest funkcją, która zależy od stanu narządu słuchu, słuchanie jest umiejętnością, która rozwija się przez całe życie człowieka. Okazuje się, że nawet osoby ze słuchem absolutnym stwierdzonym w badaniu audiometrycznym mogą mieć problemy ze słuchaniem. Osoby z zaburzeniami uwagi słuchowej wydają się czasem puszczać informacje mimo uszu trzeba im np. kilkakrotnie powtarzać pytania lub polecenia. Osoby takie są zwykle podejrzewane o niedosłuch. Często jednak ich narząd słuchu nie jest uszkodzony. Zaburzona jest u nich natomias t uwaga słuchowa. Źródło zaburzeń uwagi słuchowej może leżeć już we wczesnym dzieciństwie. Powstaniu tego typu zaburzeń mogą sprzyjać np. częste lub przewlekłe zapalenia uszu (gdy dziecko przez jakiś czas jest częściowo odcięte od pewnej ilości dźwięków ot oczenia). Ważną przyczyną zaburzeń uwagi słuchowej mogą być silne przeżycia emocjonalne, np. śmierć rodzica, adopcja, pobyt w szpitalu itp. Tomatis uważał, że w pewnym sensie uwaga słuchowa jest chęcią do komunikowania się jednostki z otaczającym światem, otwarciem się na świat. Objawy mogące sugerować istnienie u danej osoby zaburzeń uwagi słuchowej: zaburzenia koncentracji uwagi, nadwrażliwość na dźwięki, błędna interpretacja pytań, mylenie podobnie brzmiących słów, konieczność powtarzania poleceń, monotonny głos, ubogie słownictwo, trudności z czytaniem i pisaniem, niemuzykalność, słaba koordynacja ruchowa i słabe umiejętności sportowe, niewyraźne pismo, mylenie strony lewej i prawej, męczliwość, nadaktywność, tendencje depresyjne, nadwrażliwość emocjon alna, brak wiary w siebie, nieśmiałość, drażliwość, wycofywanie się. Trening uwagi słuchowej, w formie opracowanej przez Tomatisa, ma na celu wyćwiczenie i usprawnienie zdolności słuchania w sposób efektywny i zorganizowany.

4 Lateralizacja słuchowa? Okazuje się, że ważną rolę w procesie słuchania odgrywa tzw. lateralizacja słuchowa. Każdy z nas preferuje posługiwanie się jedną z rąk (najczęściej prawą). Taka preferencja istnieje również dla nogi, oka, a także ucha, ch oć w tym ostatnim przypadku jest to proces najczęściej nieuświadamiany przez nas. Okazuje się jednak, że prawe ucho słucha w nieco inny sposób niż ucho lewe. Wynika to z faktu, że prawa i lewa półkula naszego mózgu zawiadują innymi umiejętnościami. Lewa półkula nazywana jest racjonalną. W niej u zdecydowanej większości osób znajdują się ośrodki mowy, tak więc rozmawiając z kimś i odpowiadając na jego pytania uaktywniamy naszą lewą półkulę. Prawa półkula jest zwana emocjonalną i niewerbalną. Odpowiada za uj mowanie pojęć całościowo, wyobraźnię przestrzenną, percepcję muzyki oraz, co bardzo ważne, za procesy emocjonalne. Obie półkule są ze sobą połączone i współpracują ze sobą tworząc pewien obraz rzeczywistości i pozwalając nam reagować we właściwy sposób. Według Tomatisa prawidłową, fizjologiczną lateralizacją jest lateralizacja prawouszna. O ile osoby prawouszne odbierają przede wszystkim treść wypowiedzi (co jest korzystne podczas komunikowania się), to osoba lewouszna w pierwszej chwili zupełnie nieświado mie zwraca uwagę na zabarwienie emocjonalne wypowiedzi. Tomatis uważał, że ten emocjonalny filtr może wpływać niekorzystnie na jakość komunikacji. Powszechnie znane jest zjawisko wpływu (najczęściej negatywnego) emocji na nasilenie zaburzeń głosu i mowy (n p. nasilenie jąkania lub zaburzenia głosu w stresującej sytuacji). Tomatis uważał, że lewouszność może predysponować do wystąpienia rożnego rodzaju zaburzeń głosu i mowy. Co to jest Metoda Tomatisa? W literaturze przedmiotu metoda ta znana jest również j ako trening uwagi słuchowej, stymulacja słuchowa lub trening audio -psycho-lingwistyczny. Profesor Tomatis opracował metodę usprawniania czynnego słuchania. Oznacza to, że u osób, u których stwierdza się zaburzenia uwagi słuchowej i lateralizacji słuchowej, istnieje możliwość ich poprawienia poprzez wyćwiczenie ucha. W metodzie tej osiągamy stymulację pewnych ośrodków mózgu na drodze stymulacji słuchowej, stosownie do potrzeb programu naprawczego zaplanowanego w oparciu o diagnozę. Metoda Tomatisa jest metodą wspierającą. Terapia ta polega na indywidualnie dobranych ćwiczeniach usprawniających uwagę słuchową. Ćwiczenia polegają na słuchaniu odpowiednio przygotowanego materiału dźwiękowego o określonej częstotliwości przez urządzenie zwane elektronicznym uchem, które jest modelem ucha ludzkiego, gdzie poprzez specjalne słuchawki

5 podaje się pacjentowi dźwięki drogą powietrzną oraz kostną. Metoda Tomatisa stosowana jest na świecie od czterdziestu lat. W Polsce wdrażana jest od 1998r. przez dwa współpracujące ośrodki: Instytut Fizjologii i Patologii Słuchu w Warszawie oraz Zakład Logopedii i Językoznawstwa Stosowanego przy UMCS w Lublinie. Komu może pomóc terapia metodą Tomatisa? Metoda Tomatisa stosowana jest w pracy z dziećmi wyka zującymi: - zaburzenia mowy, - dysleksję, - autyzm, - zespół ADHD, - problemy szkolne. Z badań Tomatisa wynika, że przyczyną wielu spośród wymienionych zaburzeń (przyczyną współwystępującą, a czasami jedyną) mogą być zaburzenia uwagi słuchowej i lateralizacji słuchowej. Te zaś - przy pomocy opracowanej przez niego metody - można skutecznie usuwać, a przynajmniej minimalizować. Przeciwwskazaniem do stosowania terapii metodą Tomatisa jest epilepsja, intensywna farmakoterapia (zwłaszcza lekami psychotropowym i), schorzenia uszu (np. zapalenia z wyciekami, perforacje błony bębenkowej, operacje uszne),choroby psychiczne, depresja, czy uporczywe, niezdiagnozowane bóle głowy (wirowania, nudności, wymioty). W tych i innych wątpliwych przypadkach decyzja należy do lekarza prowadzącego dziecko i do rodziców. Podstawą do zakwalifikowania dziecka na terapię metodą Tomatisa jest występowanie u niego objawów zaburzenia uwagi słuchowej potwierdzonych wynikami badania. Badania diagnostyczne kwalifikujące do terapii. Jeśli u dziecka stwierdzamy objawy zaburzeń uwagi słuchowej i badanie potwierdzi występowanie u niego tych zaburzeń bądź zaburzeń lateralizacji słuchowej, wówczas zastosowanie terapii metodą Tomatisa będzie zasadne i pożądane. Badania diagnostyczne obejm ują: wywiad, test uwagi słuchowej, test lateralizacji słuchowej oraz inne testy i diagnozy zależnie od potrzeb (testy lateralizacji ręki, nogi, oka; badanie audiometryczne słuchu, badanie foniatryczne, opinia logopedyczna, ocena pedagogiczna, ocena psychol ogiczna, i inne). Terapię stosować można wyłącznie za zgodą rodziców. Do przeprowadzenia testu uwagi słuchowej służy odpowiednio skalibrowany w tym

6 celu audiometr. Przy jego pomocy bada się: - uwagę słuchową zewnętrzną (drogą powietrzną; osobno ucho lewe i prawe), - uwagę słuchową wewnętrzną (drogą kostną; osobno ucho lewe i prawe), - umiejętność lokalizacji dźwięku (zarówno drogą powietrzną jak i kostną; za każdym razem osobno dla ucha prawego i lewego), - umiejętność dyskryminacji wysokości dźwięków (dro gą powietrzną; osobno dla ucha prawego i lewego). Przy pomocy audiometru badamy również lateralizację słuchową. Wyniki badań nanosi się na siatkę diagramu pokazującego zależności między natężeniem i częstotliwością (tj. wysokością) dźwięku. W ten sposób wykreśla się krzywe powietrzne i kostne dla ucha lewego i prawego, zaznaczając częstotliwości, w których wystąpiły błędy lokalizacji i dyskryminacji, czyli różnicowania wysokości dźwięku. Diagnoza i programowanie terapii oparte są na interpretacji otrzym anych diagramów. Wynikają one z analizy: - przebiegu krzywych (ich kształtu i dynamiki oraz tego, w których strefach i jak odbiegają od normy), - wzajemnego układu krzywych: powietrznej i kostnej w każdym uchu, - relacji w przebiegu tych krzywych między uc hem prawym i lewym (tzn. stopnia harmonii ich przebiegów), - obszaru zaburzonej dyskryminacji i błędów w lokalizacji dźwięków. Jak działa elektroniczne ucho w terapii metodą Tomatisa? Terapia metodą Tomatisa to trening słuchowy, w którym poprzez specja lne oddziaływanie na narząd słuchu modyfikujemy trwale sposób słyszenia, a tym samym działamy pobudzająco na różne obszary kory mózgowej, przygotowując mózg do nowego, pożądanego rodzaju aktywności. Trening słuchowy w tej terapii polega na systematycznym odsłuchiwaniu zaplanowanego stosownie do diagnozy programu muzycznego. Do dyspozycji mamy 50 płyt CD z odpowiednim materiałem dźwiękowym, wykorzystującym głównie muzykę instrumentalną zaczerpniętą z utworów Mozarta i muzykę wokalną z chorałów gregoriańskich; jest też trochę walców i muzyki hymnowej. W większości jest to materiał wstępnie przetworzony; tzn. np. wstępnie przefiltrowany, wzbogacony w pewne pasma częstotliwości lub skondensowany. Dalszej obróbki materiału muzycznego dokonujemy - zgodnie z potrzebami zaplanowanej terapii - przy pomocy tzw. elektronicznego ucha. Jest ono połączone ze wzmacniaczem, odtwarzaczem CD i rozgałęziaczem posiadającym 3 listwy, do których można podłączyć 12 par słuchawek. Są to słuchawki, przez które sygnał dźwiękowy można podawać wyłącznie drogą

7 powietrzną lub wyłącznie drogą kostną albo obiema jednocześnie, zmieniając przy tym dowolnie natężenie dźwięku na którejś z tych dróg lub w dowolnym uchu. Elektroniczne ucho sprzężone jest z komputerem. Progra m komputerowy pozwala ustawić parametry stosownie do potrzeb wynikających z diagnozy. Można tu manipulować takimi funkcjami, jak: bramkowanie, wyprzedzenie, opóźnienie, balans i filtrowanie górnoprzepustowe. Elektroniczne ucho umożliwia ćwiczenie mechan izmów akomodacyjnych ucha środkowego, co pozwala narządowi słuchu otworzyć się na pewne, dotąd niedostępne zakresy częstotliwości. Mikrogimnastyce mięśni ucha środkowego (napinacza błony bębenkowej i mięśnia strzemiączkowego) służy funkcja opóźniania i wyprzedzania - obie możliwe są dzięki tzw. bramkowaniu. Wzmacniacz wyposażony jest w bramkę elektroniczną z jednym wejściem elektronicznym dla dźwięku i dwoma obiegami elektronicznymi na wyjściu, co daje możliwość niejako rozdzielenia dźwięku na składowe ci emne (niskie częstotliwości) i jasne (wysokie częstotliwości) i przepuszczania ich osobno jednym i drugim kanałem. Przy niskich częstotliwościach błona bębenkowa osiąga stan relaksacji (jest minimalnie napięta), zaś wysokie częstotliwości powodują jej napi nanie. Czas otwierania się bramki, umożliwiającej przejście sygnału z jednego do drugiego kanału, można wydłużać. Wydłużając ten czas, czyli opóźniając przejście sygnału z kanału pierwszego do drugiego, wydłużamy tym samym okres naturalnej latencji, tj. cz as niezbędny na przygotowanie się ucha do słuchania. Maksymalne opóźnienie, możliwe tu do uzyskania, wynosi 250 milisekund. Inną, ważną funkcją urządzenia służącą również mikrogimnastyce mięśni ucha środkowego - jest funkcja wyprzedzenia. Wyprzedzenie t o wcześniejsze dojście dźwięku do ucha wewnętrznego drogą kostną, zanim dotrze on tam drogą powietrzną. Dźwięk, odebrany wcześniej drogą kostną, zostaje w uchu wewnętrznym poddany wstępnej analizie, co powoduje lepszą adaptację napięcia błony bębenkowej, c o z kolei ma wpływ na lepsze przewodzenie dźwięków drogą powietrzną. Maksymalny czas wyprzedzenia wynosi 2,5 sek. (minimalny 250 milisekund). Czas ten w elektronicznym uchu praktycznie uzyskuje się przez opóźnienie podawania dźwięku drogą powietrzną w stosunku do drogi kostnej przy przechodzeniu dźwięku z kanału do kanału przez wspomnianą wcześniej elektroniczną bramkę. Balans - kolejna ważna funkcja (ustawiana na rozgałęziaczu dla każdego dziecka osobno) - pozwala pracować nad lateraliz acją słuchową, czyli nad stosownym do wyników badań wzmacnianiem prawouszności. Filtrowanie z kolei umożliwia pracę nad wybranymi zaburzonymi pasmami częstotliwości bez konieczności motorycznego oddziaływania na całe ciało, przez co uzyskuje się tzw. uwol nienie ciała. Organizacja i przebieg terapii. Terapię rozpoczynamy najczęściej fazą mającą działanie relaksacyjne dla ciała i układu wegetatywnego. W tej fazie dążymy do poprawy uwagi słuchowej

8 zewnętrznej (jeśli krzywe powietrzne - jedna lub obie - są obniżone w stosunku do normy) i do większego zrównoważenia w zakresie uwagi słuchowej między uchem prawym i lewym. Kolejna faza terapii dotyczy zwykle eliminowania zaburzeń uwagi słuchowej w strefie somatycznej, tzn. do 1000 Hz (jeśli takie występują). Stosuje się tu program, który prowadzi do regulacji funkcji błędnika i niweluje wynikające z zaburzenia uwagi słuchowej problemy z równowagą ciała, koordynacją ruchów i niepewnością w obrębie dużej motoryki (probl emy te sygnalizuje w wynikach badań brak opadania krzywych lub ich przecinanie się w przedziale do 1000 Hz). Dalsza terapia służyć ma eliminowaniu zaburzeń w strefie związanej z emocjami i poziomem energii (powyżej 3000 Hz) oraz otwarciu dy skryminacji wysokości dźwięków (jeśli jest zamknięta), zwłaszcza w strefie słuchu mownego ( Hz). Pracujemy też cały czas nad wykształceniem lub wzmocnieniem prawouszności. To stadium terapii zmierza do stworzenia warunków do lepszej wymiany info rmacji w obu półkulach mózgu i poprawy jakości ich przetwarzania (co sprzyja sprawniejszej - bo szybszej i bardziej adekwatnej - reakcji na świat zewnętrzny). Terapia metodą Tomatisa jest długotrwała. Jeśli zaburzenia uwagi słuchowej występują we wszystkich 3 strefach (somatycznej, językowej i emocjonalnej), a do tego są kłopoty z lateralizacją oraz lokalizacją i dyskryminacją dźwięków - to terapia, w najlepszym razie, trwać może cały rok i to pod warunkiem, że każda sesja treningu słuchowego przyniesie za dowalające rezultaty, co sprawdzamy w kolejnych badaniach. Każda sesja treningu trwa 10 dni (tj. 2 tygodnie, wyłączając soboty i niedziele). W ciągu tych 10 dni dziecko korzysta codziennie z elektronicznego ucha przez 2 godz. zegarowe bez przerwy. Po ka żdej takiej sesji jest miesięczna przerwa, a na pewnym etapie terapii przerwa ta trwa 3-6 miesięcy. Systematyczny i długotrwały trening słuchowy potrzebny jest do tego, by mózg mógł się przestawić i uznać nową sytuację za coś stałego, za kanał, z którego można korzystać w sposób ciągły. Przerwy w terapii - to czas na stabilizację uruchomionych dla mózgu możliwości. Większość sesji treningu słuchowego - to pasywna faza terapii: dzieci mogą spać, mogą wykonywać niektóre nienarzucone czynności: rysowanie, ma lowanie, lepienie, układanie klocków czy puzzli itp. - ale nie: pisanie, liczenie, czytanie, jedzenie, picie. Aktywną fazą terapii jest dopiero końcowy etap usuwania zaburzeń uwagi słuchowej w strefie językowej (1-3 khz). Aktywność dzieci w tej fazie terap ii polega na powtarzaniu (głosek, sylab, wyrazów, zdań), czytaniu, odpowiadaniu na pytania - przy czym zarówno dzieci, jak i terapeuta porozumiewają się mówiąc do mikrofonu, a słyszą się nawzajem i siebie samych - przez słuchawki, czemu towarzyszy odpowiednio przetworzony materiałem muzycznym w tle.