Teoretyczne aspekty diagnozowania rozwoju i sprawności fizycznej Opracowanie: mgr Marcin W. Rosiński 1.1. Diagnoza auksologiczna w wychowaniu fizycznym Auksologia jest dyscypliną, która powstała na początku XX wieku. Jako pierwszy sformułowania tego użył P. Godin w 1903 roku w swojej pracy pod tytułem Poszukiwania antropometryczne nad wzrastaniem poszczególnych części ciała. Termin ten pojawił się także w dziele Metoda auksologiczna, w pozycji tej Godin zdefiniował jedno z najważniejszych pojęć w auksologii, mianowicie pojecie wieku biologicznego. Diagnozowanie auksologiczne ma na celu przede wszystkim: wczesne działania interwencyjne, badanie dzieci z grup ryzyka zawodowego, środowiskowego, ekologicznego, w badaniach przesiewowych (diagnoza wstępna) dokonywanie bilansu zdrowia (tzw. pogłębiona diagnoza auksologiczna), pełni ważną funkcje w medycznych działaniach interwencyjnych (auksologia kliniczna). Celem diagnostyki auksologicznej w ogólniejszym znaczeniu jest monitorowanie rozwoju, który ma określić prawidłowości przebiegu procesów rozwojowych i ocenę adaptacji rozwijającego się ustroju do warunków środowiska, w którym żyje i funkcjonuje. Znając przebieg procesów rozwojowych dzieci i młodzieży, a także prawa rządzące i czynniki wpływające na te procesy, współczesna medycyna jest w stanie roztoczyć racjonalną opiekę nad dziećmi i młodzieżą. Aktualnie istnieje tendencja do łączenia auksologii z nową filozofia zdrowia i problematyką edukacyjną. Podkreśla się potrzebę znajomości tej problematyki wśród personelu medycznego, co jest zupełnie zrozumiałe; a także wśród pedagogów zajmujących się wychowaniem zdrowotnym i wychowaniem fizycznym, w zakresie promocji zdrowia. Wyniki badań diagnostycznych uznaje się za niezbędne nie tylko do oceny poziomu rozwoju i stanu zdrowia, ale dla poradnictwa sportowego, zawodowego i do prognozowania 1. W procesie dydaktyczno wychowawczym, nauczyciel wychowania fizycznego celowo kieruje swoimi poczynaniami, które polegają na racjonalnym doborze środków i metod oraz na adekwatnym stosowaniu obciążeń do rozwoju psychofizycznego wychowanków. Indukuje to konieczność stałego monitorowania rozwoju fizycznego oraz sprawności fizycznej uczniów 2. Diagnoza stawiana przez nauczyciela wychowania fizycznego jest szczególną odmianą diagnozy pedagogicznej. W wychowaniu fizycznym diagnoza jest wielopoziomowym procesem obejmującym sferę: medyczną, psychologiczną, socjologiczną, prawną, obejmującą właściwą organizację procesu dydaktyczno wychowawczego. Diagnoza ta ma także dać wiedzę niezbędną do zorganizowania oddziaływań o charakterze wyrównawczym, zgodnie z podstawą programową, w ramach zajęć szkolnych. 1 W. Dutkiewicz, Diagnoza i ewaluacja w wychowaniu fizycznym, Kielce 2004, s. 25/26 2 L. Denisiuk, H. Milicerowa; Rozwój sprawności motorycznej dzieci i młodzieży w wieku szkolnym, Warszawa 1969, s.7
Ze względu na znaczne dysproporcje w rozwoju psychofizycznym uczniów stosować należy diagnozę rozszerzoną, która obejmuje rozwój w aspekcie genetycznym i środowiskowym. Aby proces wychowania fizycznego był efektywny i prawidłowo zorganizowany, diagnozujący powinien znać stan zdrowia uczniów, ich sprawność fizyczną, uzdolnienia wrodzone, środowisko w jakim żyją, rozwój fizyczny, budowę i postawę ciała, a także stopień odżywienia. Efektem diagnozowania w wychowaniu fizycznym jest informacja zwrotna dla nauczyciela o dysharmoniach rozwojowych. Informacja ta ma z kolei inspirować do poszukiwania sposobów postępowania z uczniami, których zdiagnozowany rozwój fizyczny i motoryczny odbiega od przewidzianych normami wskaźników. W ocenie i wykrywaniu zaburzeń w rozwoju ważną rolę odgrywają badania screeningowe. Pozwalają one na wczesne wyselekcjonowanie uczniów, u których rozwój przebiega w sposób nieprawidłowy oraz wdrożenie działań korygujących te zaburzenia. W celu dokonania trafnej selekcji musimy posługiwać się właściwymi kryteriami diagnostycznymi. Są one niezbędne przy ocenie i kontroli nie tylko stanu, ale i w określaniu postępów w kontekście efektywności w realizacji programów nauczania. Z zagadnieniami sprawności fizycznej wiąże się rozwój społeczny i psychiczny dziecka. Prawidłowy rozwój motoryczny wpływa bowiem na akceptacje społeczną dziecka. Uczniowie, którzy mogą sprostać oczekiwaniom społecznym wykazują lepsze przystosowanie psychiczne. Dzieci, które zauważają jak ważną rolę odgrywa sprawność fizyczna w życiu grupowym i jaki status można dzięki niej osiągnąć w grupie, mają dużą motywacje do podnoszenia swojej sprawności. Skuteczność stawianych diagnoz może być oceniana według stopnia, w jakim służą one podnoszeniu jakości pracy nauczyciela, a skupienie na uczniu, w nowej reformie programowej, i jego rozwoju podnosi rangę samej procedury diagnostycznej. Właściwe wykorzystanie wyników uzyskanych w trakcie procesu diagnozowania mogą być czynnikiem wzmacniającym motywację uczniów do zainteresowania swoimi wynikami, a co za tym idzie swoim zdrowiem. Zagadnienie to staje się szczególnie istotne w świetle przeprowadzanych reform organizacyjnych i programowych, co pociąga za sobą konieczność stosowania nowatorskich działań nauczycieli związanych z nowymi podstawami programowymi i standardami kompetencji ucznia w każdym z 5 etapów edukacyjnych. Diagnoza edukacyjna jest także istotnym czynnikiem oceniającym efekty pracy nauczyciela wychowania fizycznego 3. 1.2. Kryteria stosowane do oceny rozwoju uczniów Stosuje się kilka metod do oszacowania stopnia zaawansowania w rozwoju, w oparciu o różne elementy budowy. Wspólną zasadą tych metod jest odniesienie oceny do standardów, opracowanych według zmienności rozwojowej danej cechy w zależności od wieku dzieci. Rozbieżność między wiekiem metrykalnym, a tak zwanym wiekiem biologicznym powiększa się wyraźnie w okresie dojrzewania płciowego. Daleko idące zmiany w ustroju dziecka zachodzą w krótkim czasie. Wszystkie funkcje ustroju zwiększają swoje parametry, a szczyty wzrastania wykazują dużą prawidłowość. Jednak wiek występowania 3 W. Dutkiewicz, Diagnoza i ewaluacja w wychowaniu fizycznym, Kielce 2004, s. 27-31
poszczególnych etapów jest zróżnicowany. Dopiero porównanie poziomu cechy danego dziecka z normą pozwala określić wiek biologiczny dziecka 4. Poniżej zaprezentowano najczęściej stosowane metody do oceny rozwoju dzieci. 1.2.1.Kryterium morfologiczne (biologiczne) Ze względu na dostępność instrumentów koniecznych do dokonania pomiarów antropometrycznych wysokość ciała, masa ciała oraz jego obwody są zawsze punktem wyjściowym w ocenie wieku rozwojowego uczniów. Wiek morfologiczny określany jest na podstawie taki cech jak wysokość (długość) i masa (ciężar) oraz ich wzajemnych proporcji. Rozwój tych cech jest dobrze poznany i wyraźnie zróżnicowany w poszczególnych etapach ontogenezy człowieka. Oceny rozwoju biologicznego dokonuje się na podstawie obrazu genotypowego i porównuje się go z układem odniesienia przewidzianym dla danej kategorii wiekowej i płci. W tym celu opracowywane są auksogramy i nomogramy, które w prosty sposób pozwalają porównać dane w celu określenia wieku morfologicznego dziecka 5. 1.2.2. Kryterium wieku kostnego (anatomicznego lub szkieletowego) J. W. Pryor wykazał, że do oceny przemian rozwojowych dokładniejsza jest metoda określania stopnia zaawansowania w rozwoju układu kostnego. Wiek kostny określa się metodą radiologiczną, co w zasadzie wyklucza ten typ diagnozy w stosowaniu w warunkach szkolnych przez nauczycieli, ponadto ograniczenia też nakładają koszta stosowania sprzętu, konieczne fachowe przygotowanie oraz niebezpieczne napromieniowanie w czasie badania. Po dokonaniu prześwietlenia i uzyskany w ten sposób obraz pozwala na ocenę stopnia dojrzałości jąder kostnienia przez porównanie z adekwatnymi standaryzowanymi wzorcami. Na tej podstawie określa się wiek kostny 6. W różnych okresach rozwoju ontogenetycznego następują zmiany zarówno wielkości kości, jak i w ich ilości i układzie oraz budowie. Najszybszy rozwój układu kostnego obserwowany jest w 1 roku życia oraz w okresie dojrzewania. W momencie urodzenia dziewczęta wyprzedzają chłopców o tygodnie, w środkowym okresie wzrastania różnica ta sięga miesięcy, a okres pokwitaniowy pogłębia dysproporcję nawet do 2 lat. Wiek kostny starszy od kalendarzowego świadczy o przyspieszonym dojrzewaniu i odwrotnie młodszy wiek kostny świadczy o spowolnionym procesie dojrzewania 7. 1.2.3. Kryterium wieku zębowego Metoda ta została oparta o liczbę i wiek wyrzynania się kolejnych zębów. Oceny dokonuje się przez porównanie indywidualnych danych o liczbie lub wieku wyrżniętych zębów z odpowiednimi dla danej populacji normami i skonstruowanymi na ich podstawie siatkami centylowymi. 4 L. Denisiuk, H. Milicerowa, op. cit., s.10/11 5 Ibid., s. 52/53 6 W. Dutkiewicz, Diagnoza i ewaluacja w wychowaniu fizycznym, Kielce 2004, s. 54 7 N. Wolański, Metody kontroli i normy rozwoju dzieci i młodzieży, Warszawa 1975, s. 173,175,178
Wyrzynanie się uzębienia stałego było przedmiotem badań i stanowi miernik fizjologicznej dojrzałości organizmu obejmującej wiek od 6 do 13 lat. Obserwacja stanu zaawansowania wyrzynania się zębów mlecznych oraz stałych, oraz w pewnym zakresie, wielkości wymiarów czaszki pozwala u osobników młodocianych wyznaczyć wiek z dużą dokładnością 8. 1.2.4. Kryterium zaawansowania dojrzałości płciowej Podstawą oceny wieku fizjologicznego w tej metodzie są kryteria odnoszące się do rozwoju układu płciowego. Dotyczy to oceny stopnia zaawansowania rozwoju drugorzędowych cech płciowych: gruczołów piersiowych u dziewcząt, narządów płciowych u chłopców oraz owłosienia łonowego u obojga płci. Metoda ta jest stosowalna w pewnym okresie rozwoju, ograniczonym do fazy pokwitania. Jako narzędzie badawcze jest ono jednak przydatne, ponieważ pozwala oszacować rozwój w etapie, w którym zaczynają się zarysowywać największe dysproporcje międzyosobnicze w populacji 9. 1.3. Diagnozowanie sprawności fizycznej Właściwy dobór środków i metod do racjonalnego i metodycznego działania nauczyciela w zakresie wychowania fizycznego uzależniony jest od znajomości aktualnego stanu zdrowia, poziomu rozwoju fizycznego i motorycznego. Jest to niezmiernie istotne, ponieważ każdy uczeń ma indywidualny tor rozwojowy, w związku z czym organizator w zakresie wychowania fizycznego musi wiedzieć jak przebiega rozwój ucznia na tle jego rówieśników i obowiązujących norm. 1.4. Pomiar w wychowaniu fizycznym Pomiar w wychowaniu fizycznym stanowi przedmiot zainteresowania zarówno praktyków w tej dziedzinie nauczania, jak i teoretyków zajmujących się tą problematyką. Sprawdziany, mierniki i testy są zobiektywizowanym źródłem informacji składającym się na diagnozę poziomu rozwoju sprawności fizycznej oraz skuteczności oddziaływań dydaktyczno wychowawczych nauczyciela tym zakresie. Właściwie skonstruowane przez nauczyciela wychowania fizycznego zadania kontrolno oceniające powinny uwzględniać : wymierne wskaźniki osiągnięć w zakresie sprawności fizycznej, umiejętności oraz wiadomości, czynności, których wykonanie pozwoli ocenić postęp w nabywaniu sprawności, umiejętności i wiedzy uczniów oraz stosowanie wiadomości w praktycznym działaniu. 8 A. Malinowski, J. Strzałko [red.], Antropologia, Warszawa Poznań 1985, s. 45/46 9 Z. Drozdowski, Antropologia sportowa, Warszawa Poznań 1979, s. 31-33
Chęć z korzystania z informacji o poziomie sprawności fizycznej, skłania do poszukiwania testów, które zawierałyby próby charakteryzujące podstawowe czynniki sprawności i pozwalałyby wyciągać konstruktywne wnioski na temat jej poziomu. Testy te spełniają swoją rolę nie tylko przy ocenie jakości procesu dydaktyczno wychowawczego, ale także dla potrzeb auksologii, pediatrii, psychiatrii dziecięcej oraz do badań populacyjnych 10. 1.5. Przegląd wybranych metod diagnozowania sprawności fizycznej Motoryczność człowieka jest złożonym zjawiskiem, a do jej poznania wykorzystuje się wiele rozmaitych technik, metod i narzędzi badawczych. Najczęściej używanym sposobem diagnozowania motoryczność ludzkiej są testy, których niewątpliwą zaleta jest prostota i dostępność. Są to standaryzowane i znormalizowane próby, umożliwiające wnioskowanie o przejawach motoryczności, co pociąga za sobą możliwość racjonalnego kierowania oraz kontrolowania procesu rozwoju i kształtowania sprawności motorycznej 11. Poniżej przedstawiono kilka testów, które są często wykorzystywane w praktyce szkolnej. Indeks sprawności fizycznej K. Zuchory wykonanie zaproponowanych prób w tym teście daje możliwość oceny poziomu cech motorycznych. Proponowane w indeksie próby są wykonalna dla każdego i w każdych warunkach, a służyć mają samokontroli i samoocenie. Ćwiczenia są wybrane spośród wielu testów sprawności fizycznej, niektóre zmodyfikowano by maksymalnie uprościć ich wykonanie. Dołączone do indeksu normy punktowe dla poszczególnych kategorii wiekowych, zsumowane dają ocenę sprawności fizycznej. Każde ćwiczenie punktowane jest w skali od 1-6. Indeks obejmuje następujące próby : próbę szybkości wykonuje się bieg sprinterski w miejscu w ciągu 10 s z jednoczesnym klaśnięciem pod uniesiona nogą. Sumuje się liczbę klaśnięć; próbę skoczności wykonuje się skok w dla z miejsca, uzyskana odległość mierzy się stopami; próbę siły ramion wykonuje się zwis wolny na drążku lub gałęzi (jednorącz lub oburącz), miarą siły ramion jest czas wytrzymania w odpowiedniej pozycji; próbę gibkości oceny dokonuje się na podstawie głębokości skłonu tułowia w przód; próbę wytrzymałości o wyniku tej próby decyduje czas biegu lub pokonany dystans. Bieg wykonuje się w tempie 120 kroków na minutę; próbę siły mięśni brzucha miarą siły jest tu czas wykonywania nożyc poziomych w pozycji leżąc na plecach 12. Założeniem indeksu jest taki układ zadań, który zagwarantuje wykonalność poszczególnych ćwiczeń na poziomie 80% całej populacji. Indeks ma sprzyjać podnoszeniu sprawności fizycznej, a normy są tak skonstruowane, aby w wyniku własnej pracy można było osiągnąć najwyższą ocenę 13. 10 W. Dutkiewicz, Diagnoza i ewaluacja w wychowaniu fizycznym, Kielce 2004, s.89 11 J. Raczek, Antropomotoryka, Warszawa 2010, s. 286 12 W. Osiński, Antropomotoryka, Poznań 2000, s. 176 13 W. Dutkiewicz, Diagnoza i ewaluacja w wychowaniu fizycznym, Kielce 2004, s. 112
Międzynarodowy Test Sprawności Fizycznej - jest obecnie najpowszechniej stosowanym testem do oceny sprawności fizycznej dzieci i młodzieży, przede wszystkim ze względu na aktualne normy. Polskie normy opracowane zostały najpierw w 1993 roku i były aktualne do roku 2000. Obecnie na podstawie badań z roku 1999 kierowanych przez prof. Przewędę, opracowane zostały w 2002 roku normy, które obowiązywały do roku 2010 14. Sama idea skonstruowania testu zrodziła się na Kongresie odbywającym się w 1964 roku w Tokio, z okazji odbywających się tam Igrzysk Olimpijskich. Wówczas powołano Międzynarodowy Komitet ds. Standaryzacji Testów Sprawności Fizycznej. Prace Komitetu miały finał w 1971 roku na Kongresie odbywającym się w Oxfordzie, gdzie oddano do użytku baterię testów. Komitet zalecił stosowanie następujących prób dla osób w wieku 6 do 32 lat : bieg na 50m próba szybkości; skok w dal z miejsca próba mocy; bieg wytrzymałościowy na dystansach 600m, 800m, 1000m (uzależniony od płci i wieku badanego); pomiar dynamometryczny siły dłoni; próba siły rąk i barków podciąganie na drążku lub wytrzymanie w zwisie; bieg wahadłowy 4x10m z przenoszeniem klocków próba zwinności; skłony w przód z leżenia tyłem w czasie 30s próba siły mięśni brzucha; głębokość skłonu w przód próba gibkości. Zaproponowany instrument nie został wyposażony w międzynarodowe normy punktowe. W Polsce z inicjatywy Romana Trześniowskiego przeprowadzono w 1979 roku badania młodzieży polskiej. Efektem tych prac było skonstruowanie tak zwanej skali T dla chłopców dziewcząt w wieku od 4,5 do 19,5 lat. Obliczone wyniki średnie przeliczeniu na skalę T dają możliwość porównania wyników różnych prób, co ma bardzo duże znaczenie w diagnozowaniu, pozwala bowiem na wykreślenie profilu sprawności zarówno indywidualnie dla każdego ucznia, jak i dla całej grupy; pozwala to także na porównywanie różnych populacji badanych tym samym testem 15. Europejski Test Sprawności Fizycznej (Eurofit) jest to kolejna propozycja unifikacji w skali ponadnarodowej pomiaru sprawności fizycznej dzieci i młodzieży. Bateria tych testów jest stosowalna zarówno w warunkach szkolnego wychowania fizycznego, selekcji sportowej oraz badań naukowych. Test Eurofit obejmuje następujące próby : badanie wytrzymałości krążeniowo-oddechowej (wytrzymałościowy bieg wahadłowy i cykloergometryczny test PWC 170); postawa równoważna na jednej nodze; stukanie w krążki szybkość ruchów kończyny górnej; w siadzie skłon dosiężny w przód badanie gibkości; skok w dal z miejsca siła eksplozywna kończyn dolnych; siła dłoni badana dynamometrem siady z leżenia w ciągu 30s zwis na ramionach ugiętych bieg wahadłowy 10x5m 14 Ibid., s. 114/115 15 W. Osiński, Antropomotoryka, Poznań 2000, s. 175
Bardzo dużą rolę w popularyzacji Eurofitu w Polsce mieli prof. Grabowski oraz prof. Szopa. Dokonali oni przekładu instrukcji z oryginału na język polski w 1989 roku 16. Wymienić również należy, ze względów historycznych, próby których wartość diagnostyczna z upływem czasu uległa dewaluacji, ale które w swoim czasie były niezwykle nowatorskie. Należą do nich : Skala Metryczna do Badania Zdolności Ruchowych Dzieci i Młodzieży Oziereckiego, Miernik Mydlarskiego, Miernik Trześniowskiego, Test Denisiuka, Test Chromińskiego. Podsumowując, należy stwierdzić, że zarówno zaprezentowane powyżej jak i inne narzędzia badawcze, maja służyć postawieniu diagnozy o prawidłowościach przebiegu procesów rozwojowych i być użytecznymi w kreowaniu zachowań prozdrowotnych. Kontrola powinna ułatwiać projektowanie dalszej pracy nauczaniu kształtowania swojego ciała i dbałości o zdrowie 17. 16 H.Grabowski, J. Szopa; Eurofit, AWF Kraków 1991 17 W. Osiński, Antropomotoryka, Poznań 2000, s. 182