382 Probl Hig Epidemiol 2014, 95(2): 382-388 Analiza wiedzy żywieniowej dotyczącej zawartości białka w produktach bogatoskrobiowych w grupie chorych na przewlekłą chorobę nerek Analysis of nutritional knowledge on the quantity of protein in starchy products in a group of individuals with chronic kidney disease Dominika Głąbska 1/, Dariusz Włodarek 1/, Jadwiga Rojek-Trębicka 2/ 1/ Zakład Dietetyki, Katedra Dietetyki, Wydział Nauk o Żywieniu Człowieka i Konsumpcji, Szkoła Główna Gospodarstwa Wiejskiego w Warszawie 2/ Poradnia Nefrologiczna, Samodzielny Publiczny Centralny Szpital Kliniczny w Warszawie Wprowadzenie. W okresie przeddializacyjnym przewlekłej choroby nerek, u stosujących dietę niskobiałkową, białko pochodzenia zwierzęcego powinno stanowić ponad 50% białka diety. W związku z tym, istnieje konieczność zmniejszenia spożycia białka pochodzenia roślinnego. Cel badań. Analiza wiedzy żywieniowej dotyczącej zawartości białka w produktach zbożowych i ziemniakach, w grupie chorych na przewlekłą chorobę nerek. Materiał i metody. W badaniu uczestniczyło 39 kobiet i 31 mężczyzn w 3 5 stadium przewlekłej choroby nerek (29-80 lat) 23 osoby z prawidłową i 47 z nadmierną masą ciała; 9 osób z cukrzycą. Test wiedzy żywieniowej obejmował pytania dotyczące zawartości białka w 59 produktach roślinnych typowych i niskobiałkowych (m.in. mąki, pieczywo, ciasta, ciasteczka, makarony, kasze, ryż, płatki zbożowe, ziemniaki). Uczestnicy określali zawartości białka jako śladową (do 1,5 g), małą (1,5-4 g), średnią do dużej (4-10 g) lub bardzo dużą (10-16 g/100 g produktu). Analizę statystyczną przeprowadzono z zastosowaniem testu t-studenta i Manna- Whitneya (p 0,05). Wyniki. Zawartość białka w większości produktów niskobiałkowych była przez badanych prawidłowo określana. Badani niedoszacowywali zawartość białka w chlebie chrupkim, chrupkach kukurydzianych, kaszach gryczanej i jaglanej, makaronie bezjajecznym i dwujajecznym, płatkach kukurydzianych, müsli, otrębach oraz płatkach jęczmiennych i owsianych, a przeszacowywali w ciastach i ciasteczkach niskobiałkowych oraz kaszy pęczak. Mężczyźni przeciętnie przeszacowywali zawartości białka w 24% badanych produktów, podczas gdy kobiety w 17% (p=0,0243). Wnioski. W grupie osób z przewlekłą chorobą nerek w okresie przeddializacyjnym stwierdzono niewystarczający poziom wiedzy żywieniowej dotyczącej zawartości białka w produktach roślinnych. Stwierdzono konieczność prowadzenia szkoleń pacjentów z zakresu praktycznego zastosowania diety niskobiałkowej, w tym zawartości białka w produktach spożywczych. Introduction. During the predialysis treatment, in a low protein diet, at least 50% of protein should be of animal origin. As a result, there is a necessity of plant protein restriction. Aim. To analyze nutritional knowledge associated with the quantity of protein in cereal products and potatoes in a group of individuals with chronic kidney disease. Material & Methods. 39 female and 31 male individuals in 3-5 stage of chronic kidney disease were qualified for the study. 23 of them were characterized by proper body mass, 47 overweight/ obesity, while 9 individuals were diabetic. Test of nutritional knowledge consisted of questions about 59 plant products typical and low-protein (flour, bakery products, cakes, cookies, pasta, grits, rice, cereals, potatoes). The participants were determining protein content as trace (<1,5 g), small (1,5-4 g), medium to large (4-10 g), very large (10-16 g/100 g of product). The statistical analysis was conducted using t-student and Mann-Whitney test. Results. The quantity of protein in most of the analyzed low-protein products was properly assessed by the participants. The quantity of protein in crisp bread, corn crunches, buckwheat and millet groats, noegg and double-egg pasta, muesli, bran, corn, barley and oat flakes was undervalued, while in peeled barley groats, low-protein cakes and cookies overvalued. The men on the average overvalued the protein quantity in 24% of products, while the women in 17% (p=0.0243). Conclusion. Nutritional knowledge associated with quantity of protein in plant products in a group of predialysis individuals with chronic kidney disease was insufficient. The necessity of nutritional education associated with practical application of low-protein diet was indicated. Key words: nutritional knowledge, chronic kidney disease, protein, cereal products, bakery products, potatoes Słowa kluczowe: wiedza żywieniowa, przewlekła choroba nerek, białko, produkty zbożowe, pieczywo, ziemniaki Probl Hig Epidemiol 2014, 95(2): 382-388 www.phie.pl Nadesłano: 02.10.2013 Zakwalifikowano do druku: 21.04.2014 Adres do korespondencji / Address for correspondence dr inż. Dominika Głąbska Zakład Dietetyki, Katedra Dietetyki, Wydział Nauk o Żywieniu Człowieka i Konsumpcji, SGGW w Warszawie ul. Nowoursynowska 159c, 02-776 Warszawa tel. 22 5937126, faks 22 5937018, e-mail: dominika_glabska@sggw.pl
Głąbska D i wsp. Analiza wiedzy żywieniowej dotyczącej zawartości białka w produktach bogatoskrobiowych... 383 Wstęp Przewlekła choroba nerek staje się obecnie coraz bardziej powszechnym problemem [1]. Stwierdza się ją u ponad 10% dorosłych, a w przypadku grup ryzyka: osób starszych, chorujących na nadciśnienie tętnicze, cukrzycę lub obciążonych rodzinnie przewlekłą chorobą nerek lub schorzeniami układu sercowo-naczyniowego, nawet u 30-50% [2-6]. W Polsce mikroalbuminuria i obniżony klirens kreatyniny, stanowiące wskaźniki uszkodzenia nerek, diagnozowane są odpowiednio u 12-18% i ponad 17% populacji [7, 8]. Ogólnie, szacuje się, że w populacji polskiej 4,5 miliona osób ma w różnym stopniu zaawansowaną przewlekłą chorobę nerek, spośród których 16 tysięcy osób jest dializowanych [9]. Jednym z elementów postępowania terapeutycznego w przewlekłej chorobie nerek w okresie przeddializacyjnym jest zastosowanie diety niskobiałkowej [10, 11]. Jej celem jest ograniczenie wytwarzania produktów przemiany azotowej w organizmie. Równocześnie, powinna być ona ukierunkowana na ograniczenie hiperfosfatemii, kwasicy metabolicznej, hiperkaliemii i innych zaburzeń elektrolitowych [12]. Zgodnie z zaleceniami, zmniejszeniu spożycia białka, w przypadku osób pozostających na diecie niskobiałkowej, towarzyszyć powinno zachowanie właściwych proporcji między białkiem pochodzenia zwierzęcego a pochodzenia roślinnego białko pochodzenia zwierzęcego powinno stanowić ponad 50% białka ogółem w diecie [12]. W związku z tym najwłaściwszym rozwiązaniem jest ograniczenie ilości spożywanego białka roślinnego. W produktach zbożowych zawartość białka jest bardzo zróżnicowana od poniżej 1,5 g w przypadku specjalnych produktów niskobiałkowych, do ponad 10g/100 g produktu w przypadku niektórych produktów bez ograniczonej zawartości białka [13, 14]. Sánchez i wsp. [15] badając możliwość wykorzystania produktów niskobiałkowych w diecie stwierdzili, że pozwalają one na znaczące i trwałe zmniejszenie spożycia białka oraz, że dieta zawierająca te produkty może być dobrze akceptowana przez pacjentów i wpływać na poprawę jakości ich życia. Dlatego też pacjenci z przewlekłą chorobą nerek powinni znać orientacyjną zawartość białka w spożywanych przez nich produktach roślinnych. Cel badań Analiza wiedzy żywieniowej dotyczącej zawartości białka w produktach zbożowych i ziemniakach, w grupie chorych na przewlekłą chorobę nerek. Materiał i metody Badanie przeprowadzono wśród uczestników szkolenia dietetycznego dotyczącego stosowania die- ty niskobiałkowej. W szkoleniu uczestniczyli leczeni zachowawczo pacjenci w 3-5 stadium przewlekłej choroby nerek, będący pod opieką Poradni Nefrologicznej przy Samodzielnym Publicznym Centralnym Szpitalu Klinicznym w Warszawie. W badaniu uczestniczyło 39 kobiet i 31 mężczyzn. Osoby uczestniczące w badaniu były w wieku od 29 do 80 lat. Wskaźnik masy ciała (BMI) u 23 osób mieścił się w zakresie wartości prawidłowych (18,5-25 kg/m 2 ), a u 47 osób wskazywał na nadmierną masą ciała (BMI 25 kg/m 2 ). Ponadto, w badanej grupie było 9 osób ze zdiagnozowaną cukrzycą typu 2. Uczestnicy szkolenia dietetycznego, przed rozpoczęciem spotkania edukacyjnego dotyczącego zagadnień zawartości białka roślinnego w produktach spożywczych i znaczenia produktów niskobiałkowych w diecie, zostali poproszeni o wypełnienie, w oparciu o swoją dotychczasową wiedzę, testu wiedzy żywieniowej. Należy zaznaczyć, że tematyką wcześniejszych spotkań, w których uczestniczyli pacjenci, była rola diety niskobiałkowej i białka zwierzęcego w postępowaniu żywieniowym u osób z przewlekłą chorobą nerek. Ocena ogólnej wiedzy żywieniowej badanych pacjentów związanej ze stosowaniem diety niskobiałkowej w przewlekłej chorobie nerek przeprowadzona przed rozpoczęciem cyklu szkoleń została opisana we wcześniejszej publikacji [16]. Test wiedzy żywieniowej obejmował pytania dotyczące zawartości białka w 59 produktach roślinnych, zarówno typowych, jak i niskobiałkowych (mąki typowe i niskobiałkowe, pieczywo typowe jasne, razowe, chrupkie, cukiernicze i niskobiałkowe, ciasta oraz ciasteczka typowe i niskobiałkowe, makarony typowe i niskobiałkowe, kasze, ryż, płatki zbożowe, müsli, otręby, chrupki kukurydziane oraz ziemniaki). W przypadku każdego produktu uczestnicy byli proszeni o określenie zawartości białka jako śladowa (do 1,5 g/100 g produktu), mała (1,5-4 g/100 g produktu), średnia do dużej (4-10 g/100 g produktu) lub bardzo duża (10-16 g/100 g produktu). Pacjenci mieli nieograniczony czas na wypełnienie testu. Ocenę prawidłowości odpowiedzi wykonano w oparciu o zawartość białka w produktach spożywczych podaną w tabelach składu i wartości odżywczej żywności [13, 14], a w przypadku produktów niskobiałkowych, które nie były w nich uwzględnione na podstawie informacji na opakowaniach. Podstawę analizy stanowiła częstość prawidłowego określania zawartości białka dla poszczególnych produktów. Dokonano analizy porównawczej częstości udzielania prawidłowych odpowiedzi oraz niedoszacowywania i przeszacowywania zawartości białka w podgrupach mężczyzn i kobiet, osób z prawidłową i nadmierną masą ciała oraz osób chorujących na cukrzycę i bez tej choroby. Analizę statystyczną z za-
384 Probl Hig Epidemiol 2014, 95(2): 382-388 stosowaniem testu Shapiro-Wilka, testu t-studenta i testu U Manna-Whitneya wykonano w programie Statgraphics Plus for Windows 4.0. Przy określaniu istotności różnic przyjęto poziom α=0,05. Wyniki W tabeli I zaprezentowano częstość niedoszacowywania, prawidłowego określania i przeszacowywania zawartości białka w badanych produktach spożywczych. Do produktów o najmniejszej zawartości białka, badani prawidłowo zaliczali większość produktów niskobiałkowych. Jedynie w przypadku ciast i ciasteczek niskobiałkowych, które również należą do grupy produktów o śladowej zawartości białka, większość z nich zawyżała zawartość białka lub nie udzielała odpowiedzi na to pytanie. Podobną sytuację obserwowano w przypadku mąki ziemniaczanej i kukurydzianej. Zawartość białka w ziemniakach była oceniana prawidłowo przez niemal połowę badanych, jako mała. Równocześnie pozostałe osoby przeszacowywały lub niedoszacowywały jego zawartość w tym produkcie. Znaczna część pacjentów nie była w stanie prawidłowo określić ilości białka w produktach innych niż produkty niskobiałkowe. Najczęściej prawidłowo oceniana była ilość białka w takich produktach zbożowych jak: pieczywo jasne, pieczywo cukiernicze, ciasta i ciasteczka, mąka pszenna i makaron czterojajeczny. Badani zaniżali ilość białka w takich produktach jak: chleb chrupki, chrupki kukurydziane, makaron bezjajeczny i dwujajeczny, płatki kukurydziane oraz w prawie wszystkich produktach o bardzo dużej zawartości białka (kasza gryczana i jaglana, müsli z orzechami, otręby oraz płatki jęczmienne i owsiane). Przeszacowywanie zawartości białka było raczej rzadkie i dotyczyło w przypadku co trzeciego badanego kaszy pęczak i niektórych rodzajów pieczywa razowego (szczególnie chleba razowego z soją i słonecznikiem) i cukierniczego. Częściej niedoszacowywanie zawartości białka dotyczyło pieczywa razowego i ryżu brązowego (odpowiednio 47% i 44% badanych niedoszacowywało ją), niż pieczywa jasnego i ryżu białego (odpowiednio 40% i 31%). Częstość wskazywania prawidłowej zawartości białka w ocenianych produktach nie różniła się między mężczyznami i kobietami, jak również w podgrupach zależnych od BMI i występowania cukrzycy (tab. II). Również częstość niedoszacowywania zawartości białka nie różniła się w ocenianych podgrupach osób (tab. II). W tabeli II przedstawiono częstość przeszacowywania zawartości białka w badanych produktach spożywczych w podgrupach zależnych od płci, BMI i występowania cukrzycy. Stwierdzono istotne statystycznie różnice między mężczyznami a kobietami mężczyźni przeciętnie przeszacowywali zawartość białka w 24% badanych produktów, podczas gdy kobiety w 17% (p=0,0243). Różnic zależnych od BMI i występowania cukrzycy nie stwierdzono. Dyskusja Spożycie białka w typowej polskiej diecie, podobnie jak w dietach innych społeczeństw rozwiniętych, przekracza poziom zalecany i jest 1,5-2 razy większe niż jest to rekomendowane w normach żywienia [17]. Podobnie, w grupie osób z przewlekłą chorobą nerek stwierdza się częste przekraczanie zalecanego spożycia białka, które obserwowane jest u ponad połowy badanych [18, 19]. Może to wynikać z niskiego poziomu ich wiedzy co do zasad stosowania diety w tym schorzeniu [20]. Również w niniejszej grupie oceniono poziom wiedzy żywieniowej, co przedstawiono w opublikowanej wcześniej pracy, i stwierdzono, że 17-57% badanych chorych nie wiedziało jaka jest orientacyjna zawartość białka w poszczególnych grupach produktów spożywczych, a 31% nieprawidłowo oceniało rolę pieczywa niskobiałkowego w diecie, wskazując, że ich zdaniem nie musi być ono stosowane [16]. Znajomość zawartości białka w poszczególnych produktach jest istotnym elementem przestrzegania diety niskobiałkowej przez pacjentów z przewlekłą chorobą nerek. Pozwala to na prawidłowe konstruowanie przez nich diety, jednocześnie przyczyniając się do zmniejszenia ryzyka wystąpienia zarówno nadmiernej, jak i zbyt małej, w stosunku do potrzeb pacjenta, ilości białka w diecie. Brak takiej wiedzy może prowadzić do nieuzasadnionego unikania wybranych grup produktów, lub nadmiernego spożywania innych. W badanej grupie, ocena wiedzy żywieniowej pozwoliła na stwierdzenie, że znaczna część pacjentów zaniżała ilość białka w produktach zbożowych bogatobiałkowych (pieczywo razowe, ryż brązowy, müsli, płatki zbożowe). Doprowadzić to może do nadmiernego ich spożycia, a tym samym zbyt dużej ilości białka ogółem, w tym białka roślinnego, co jest typowym błędem popełnianym przez osoby z przewlekłą chorobą nerek w okresie przeddializacyjnym [18, 19]. Należy zaznaczyć, że częściej prawidłowo była oceniana ilość białka w białym pieczywie, białym ryżu, mące pszennej, ciastkach i ciasteczkach, niż we wspomnianych powyżej produktach bogatobiałkowych. Różnicę tę można próbować wyjaśnić jako efekt odmiennego postrzegania przez pacjentów tych produktów. Produkty pełnoziarniste polecane są dla osób zdrowych jako mające lepszą wartość odżywczą i korzystny wpływ na zdrowie, a produkty z białej mąki wskazywane są jako produkty których w zdrowej diecie należy unikać. Dlatego też można przypuszczać, że pacjenci uważając
Głąbska D i wsp. Analiza wiedzy żywieniowej dotyczącej zawartości białka w produktach bogatoskrobiowych... 385 Tabela I. Częstość niedoszacowywania, prawidłowego określania i przeszacowywania zawartości białka w badanych produktach spożywczych [% badanej grupy] Table I. Frequency of undervalued, properly assessed and overvalued content of protein in studied food products [% of studied group] Zawartość białka /100g produktu Produkt/grupa produktów (ilość badanych produktów) Udział badanej grupy Niedoszacowywanie Prawidłowe określanie Przeszacowywanie Brak odpowiedzi <1,5g Pieczywo niskobiałkowe (5) 53-87 13-44 0-3 Mąka niskobiałkowa 70 24 6 Makaron niskobiałkowy 66 30 4 Ciasta/ ciasteczka niskobiałkowe (4) 37-49 46-61 0-6 Mąka ziemniaczana i kukurydziana 19-33 63-74 4-7 1,5-4g Ziemniaki 23 46 27 4 4-10g Pieczywo jasne (9) 30-40 49-59 4-10 0-4 Pieczywo razowe (8) 21-47 34-61 9-40 0-6 Pieczywo cukiernicze (4) 10-19 46-64 16-36 0-4 Chleb chrupki 66 23 10 1 Chrupki kukurydziane 57 23 19 1 Ciasta/ ciasteczka (3) 23-26 50-69 4-26 0-4 Kasze (3 pszenna, jęczmienna) 23-24 37-49 24-34 4-7 Makaron bezjajeczny 66 17 13 4 Mąka pszenna 26 59 11 4 Musli z suszonymi owocami 34 38 21 7 Płatki zbożowe (3 pszenne, żytnie, kukurydziane) 27-50 37-60 9-13 4-6 Ryż (2) 31-44 31-49 16-17 4-7 >10g Kasza (2 gryczana, jaglana) 56-63 31-40 4-6 Makaron jajeczny (2) 24-74 21-71 4 Musli z orzechami 60 36 4 Otręby pszenne 85 11 4 Płatki zbożowe (2 jęczmienne, owsiane) 87-90 6-7 4-6 Tabela II. Częstość prawidłowego określania, niedoszacowywania i przeszacowywania zawartości białka w badanych produktach spożywczych [% odpowiedzi wskazujących prawidłową, mniejszą lub większą niż rzeczywista zawartość białka] Table II. Frequency of properly assessed, undervalued and overvalued content of protein in studied food products [% of answers indicating correct, lower or higher than real protein content] Grupy badane Średnia±SD Mediana Min Max p-value Częstość prawidłowego określania Mężczyźni (n=31) 44,0±11,6 40,7 18,6 72,9 0,17 Kobiety (n=39) 48,0±12,5 45,8 18,6 79,7 BMI<25 (n=23) 48,6±15,7 44,1 18,6 79,7 0,27 BMI 25 (n=47) 45,1±10,0 44,1 18,6 67,8 Cukrzyca (n=9) 47,1±13,5 42,4 30,5 76,3 0,83 Brak cukrzycy (n=61) 46,1±12,1 44,1 18,6 79,7 Częstość niedoszacowywania Mężczyźni (n=31) 28,9±15,2 30,5 5,1 52,5 0,65 Kobiety (n=39) 30,5±14,0 35,6 1,7 59,3 BMI<25 (n=23) 27,7±15,7 32,2 b 1,7 50,8 0,44 BMI 25 (n=47) 30,8±13,8 33,9 5,1 59,3 Cukrzyca (n=9) 32,4±12,7 37,3 11,9 45,8 0,45 Brak cukrzycy (n=61) 29,4±14,7 32,2 b 1,7 59,3 Częstość przeszacowywania Mężczyźni (n=31) 23,3±9,8 23,7 3,4 47,4 0,02 Kobiety (n=39) 18,3±10,7 16,9 b 3,4 49,1 BMI<25 (n=23) 19,4±9,4 20,3 5,1 47,4 0,53 BMI 25 (n=47) 21,1±11,1 20,3 3,4 49,1 Cukrzyca (n=9) 19,2±11,0 20,3 6,8 37,3 0,69 Brak cukrzycy (n=61) 20,7±10,5 20,3 3,4 49,1 BMI wskaźnik masy ciała a porównanie przeprowadzono przy użyciu testu t-studenta (dla rozkładów normalnych) lub testu U Manna-Whitneya (dla rozkładów odbiegających od normalności) b rozkład odbiegający od normalnego (do weryfikacji normalności rozkładu wykorzystano test Shapiro-Wilka przy p 0,05)
386 Probl Hig Epidemiol 2014, 95(2): 382-388 produkt za zdrowszy jednocześnie przypisywali mu mniejszą ilość białka. Brak wiedzy żywieniowej i edukacji w zakresie stosowania diety niskobiałkowej może prowadzić do stosowania przez pacjentów, zamiast zaleceń diety niskobiałkowej, zaleceń diety podstawowej, diety stosowanej w zmniejszeniu ryzyka schorzeń sercowo-naczyniowych lub diet odchudzających. Na postrzeganie ilości białka wpływać może również struktura produktu wśród tych, w których zawartość białka była najczęściej niedoszacowywana, znajdowały się również chleb chrupki oraz chrupki kukurydziane, charakteryzujące się małą masą w stosunku do objętości i przez to postrzegane jako niskokaloryczne. Należy również zaznaczyć, że powszechnie zalecane produkty zbożowe nieprzetworzone są jednocześnie bogatym źródłem fosforanów, które to powinny być ograniczane w diecie osób z przewlekłą chorobą nerek [21]. W badaniach innych autorów stwierdza się, że skojarzenie produktu z działaniem prozdrowotnym, przyczynia się do zwiększenia jego spożywanych ilości [22]. Tym samym, w przypadku edukacji chorych na przewlekłą chorobę nerek, koniecznym jest podkreślanie, że produkty generalnie polecane dla ogółu populacji, dla nich nie zawsze są wskazane. Z rozmów z pacjentami wynika, że generalnie produkty niezdrowe lub tuczące postrzegają oni często jako bogatobiałkowe aż do skrajnych przypadków, kiedy postrzegają jako takie cukier lub oleje. Równocześnie produkty zdrowe lub niskokaloryczne (w tym również produkty light) postrzegają jako te o małej zawartości białka. Znaczna grupa badanych osób zawyżała ilość białka w wielu produktach niskobiałkowych, w tym w mące zarówno ziemniaczanej jak i kukurydzianej. Może to prowadzić do niepotrzebnego ograniczania ich spożycia i nie wprowadzania ich w miejsce tradycyjnych produktów zbożowych do diety. Ciekawą obserwacją jest to, że zawartość białka w pieczywie niskobiałkowym była prawidłowo oceniana wyraźnie częściej, niż zawartość białka w wyrobach cukierniczych tego typu. Wynikać to może z tego, o czym wspomniano już wcześniej w przypadku tradycyjnych produktów z postrzegania ciast i ciasteczek niskobiałkowych jako mniej zdrowe, a tym samym zawierające więcej białka, niż pieczywo niskobiałkowe. Węglowodany powinny dostarczać około 60% wartości energetycznej diety niskobiałkowej [23], która w przewlekłej niewydolności nerek w okresie przeddializacyjnym nie powinna być bezzasadnie ograniczana [12], jako że może się to przyczyniać do progresji choroby [24]. Jednym z najważniejszych źródeł węglowodanów w diecie są produkty zbożowe [25]. Produkty zbożowe niskobiałkowe, są bardzo przydatne w zapewnieniu odpowiedniej do potrzeb chorych wartości energetycznej diety, bez jednoczesnego zwiększania w niej w sposób znaczący ilości białka roślinnego [15], a ich asortyment zarówno na świecie, jak i w Polsce jest dość duży [26]. Zbyt mała wartość energetyczna diety, spowodowana zbyt małym spożyciem węglowodanów, przyczynia się do wykorzystania białka jako składnika energetycznego, co zachodzi przez utlenianie aminokwasów dostarczonych z pożywieniem oraz uwolnionych podczas rozpadu białek własnych organizmu [27]. Wraz z postępem niewydolności nerek, pacjenci mają tendencję do równoczesnego obniżania spożycia białka i wartości energetycznej diety [28]. Nadmierne ograniczenie ilości spożywanej żywności może doprowadzić do obniżenia wartości energetycznej diety poniżej potrzeb energetycznych organizmu. Skutkiem tego może być wystąpienie niedożywienia białkowo-energetycznego, nawet jeśli spożycie białka jest prawidłowe. Równocześnie, prowadzić to może do zwiększenia wytwarzania w organizmie produktów przemiany białkowej, w porównaniu do stanu przed ograniczeniem ilości spożywanego pożywania. W rezultacie może to wpływać na przyspieszenie postępu niewydolności nerek [24]. Ograniczaniu ilości białka pochodzenia roślinnego z produktów zbożowych powinno towarzyszyć wprowadzenie do diety produktów niskobiałkowych. Tym samym, zapewniona jest odpowiednia ilość węglowodanów i utrzymanie odpowiedniej wartości energetycznej diety. Jako, że nie stwierdzono różnic częstości prawidłowego określania i niedoszacowywania zawartości białka w badanych produktach spożywczych w podgrupach zależnych od płci, BMI i występowania cukrzycy, stwierdzić można, że ewentualne nadmierne spożycie produktów bogatych w białko roślinne prawdopodobnie ma w tych podgrupach podobną częstość. Jednakże to, że mężczyźni istotnie częściej niż kobiety przeszacowywali zawartość białka, wskazywać może, że w ich przypadku częstsze może być również nieuzasadnione ograniczenie spożycia nie tylko produktów bogatych w białko roślinne, ale również tych w których jego zawartość jest mniejsza. Z drugiej strony, świadczyć to może o większej wiedzy żywieniowej kobiet, która jednakże w odniesieniu do ogólnych zasad stosowania diety w przewlekłej niewydolności nerek nie została we wcześniejszym badaniu stwierdzona [16]. Niemniej jednak, osobą, która udzieliła największej liczby prawidłowych odpowiedzi, była kobieta, która poprawnie określiła zawartość białka w 80% produktów. Podsumowując, stwierdzić należy konieczność prowadzenia w grupie osób z przewlekłą niewydolnością nerek szkoleń dietetycznych. Również wytyczne NKF K/DOQI [12] wskazują, iż poradnictwo żywieniowe powinno być w tej grupie prowadzone i podkreślają, że dzięki nastawieniu na utrzymanie
Głąbska D i wsp. Analiza wiedzy żywieniowej dotyczącej zawartości białka w produktach bogatoskrobiowych... 387 dobrego stanu odżywienia i jego poprawę, może ono przyczynić się do poprawy przeżywalności w tej grupie chorych. Wyniki badań własnych wskazują konieczność włączenia do tematów poruszanych w edukacji, zagadnień związanych z zawartością białka w produktach roślinnych. Ponadto, wyniki opublikowane wcześniej wskazują na skuteczność edukacji żywieniowej w utrzymaniu na odpowiednim poziomie spożycia białka [29]. Również badania innych autorów wskazują na skuteczność programów szkoleniowych, mających na celu poszerzenie wiedzy żywieniowej chorych na przewlekłą chorobę nerek stwierdzano to w odniesieniu do fosforu w grupie chorych hemodializowanych [30]. Wnioski 1. W grupie osób z przewlekłą chorobą nerek w okresie przeddializacyjnym stwierdzono niewystarczający poziom wiedzy żywieniowej dotyczącej zawartości białka w produktach roślinnych produktach zbożowych i ziemniakach. 2. Wśród produktów, w których zawartość białka była prawidłowo określana znalazła się większość produktów niskobiałkowych, jednakże równocześnie zawartość białka w niektórych z nich była przeszacowywana, podczas gdy niedoszacowywano zawartość białka w niektórych produktach powszechnie uznawanych za zdrowe (o dużej gęstości odżywczej). 3. Mężczyźni istotnie częściej niż kobiety przeszacowywali zawartość białka, co wskazywać może, że w ich przypadku częstsze może być również nieuzasadnione ograniczenie spożycia nie tylko produktów bogatych w białko roślinne, ale również tych w których jego zawartość jest mniejsza. 4. Stwierdzono konieczność prowadzenia szkoleń pacjentów z przewlekłą chorobą nerek w okresie przeddializacyjnym z zakresu praktycznego zastosowania diety niskobiałkowej, w tym zawartości białka w konkretnych produktach spożywczych. Piśmiennictwo / References 1. Rutkowski B. Aktualne problemy diagnostyki chorób nerek. Forum Nefrol 2009, 2: 45-49. 2. Garg A, Kiberd B, et al. Albuminuria and renal insufficiency guides population screening: Results from NHANES III. Kidney Int 2002, 61: 2165-2175. 3. Coresh J, Astor BC, et al. Prevalence of chronic kidney disease and decreased kidney function in the adult US population: Third National Health and Nutrition Examination survey. Am J Kidney Dis 2003, 41: 1-12. 4. Fored CM, Ejerblad E, et al. Socio-economic status and chronic renal failure: a population-based case-control study in Sweden. Am J Kidney Dis 2003, 18: 82-88. 5. Rutkowski B, Czekalski S i wsp. Epidemiologia chorób nerek w Polsce program pilotażowy (PolNef). Prz Lek 2004, 61: 22-24. 6. Konta T, Hao Z, et al. Prevalence and risk factor of microalbuminuria in Japanese general population. The Takahata study. Kidney Int 2006, 70: 751-756. 7. Król E, Rutkowski B, et al. Early diagnosis of renal diseases preliminary results from the pilot study PolNef. Prz Lek 2005, 62: 690-693. 8. Król E, Rutkowski B i wsp. Early diagnosis of chronic kidney disease results of the PolNef study. Am J Nephrol 2009, 29: 264-273. 9. Rutkowski B, Małgorzewicz S i wsp. Stanowisko dotyczące rozpoznawania oraz postępowania w przypadku niedożywienia dorosłych chorych z przewlekłą chorobą nerek. Forum Nefrol 2010, 3: 138-142. 10. NKF K/DOQI. Clinical practice guidelines for chronic kidney disease: evaluation, classification and stratification. Am J Kidney Dis 2002, 39(suppl 1). 11. Czekalski S, Rutkowski B i wsp. Zalecenia Zespołu Krajowego Konsultanta Medycznego w Dziedzinie Nefrologii dotyczące postępowania zachowawczego u chorych na przewlekłą niewydolność nerek. Zespół Krajowego Konsultanta Medycznego w Dziedzinie Nefrologii, Warszawa 2004. 12. NKF K/DOQI. Nutrition in chronic renal failure. Am J Kidney Dis 2000, 35 (suppl 2). 13. Kunachowicz H, Nadolna I i wsp. Produkty bezglutenowe skład i wartość odżywcza. IŻŻ, Warszawa 1995. 14. Kunachowicz H, Nadolna J i wsp. Tabele składu i wartości odżywczej żywności. PZWL, Warszawa 2005. 15. Sánchez C, Aranda P, et al. Influence of low-protein dietetic foods consumption on quality of life and levels of B vitamins and homocysteine in patients with chronic renal failure. Nutr Hosp 2010, 25: 238-244. 16. Włodarek D, Głąbska D, Rojek-Trębicka J. Ocena wiedzy żywieniowej, związanej z praktycznym zastosowaniem diety niskobiałkowej, pacjentów z przewlekłą chorobą nerek w okresie przeddializacyjnym. Nefrol Dial Pol 2012, 16: 11 14. 17. Jarosz M, Bułhak-Jachymczyk B [red]. Normy żywienia człowieka. Podstawy prewencji otyłości i chorób niezakaźnych. PZWL, Warszawa 2008. 18. Kopple JD, Greene T, et al. Relationship between nutritional status and the glomerular filtration rate: Results from the MDRD Study. Kidney Int 2000, 57: 1688-1703. 19. Duenhas MR, Draibe SA, et al. Influence of renal function on spontaneous dietary intake and on nutritional status of chronic renal insufficiency patients. Eur J Clin Nutr 2003, 57: 1473-1478. 20. Cupisti A, Ferretti V, et al. Nutritional knowledge in hemodialysis patients and nurses: focus on phosphorus. J Ren Nutr 2012, in press.
388 Probl Hig Epidemiol 2014, 95(2): 382-388 21. NKF K/DOQI. Clinical practice guidelines for bone metabolism and disease in chronic kidney disease. Am J Kidney Dis 2003, 42 (suppl 3). 22. Geyskens K, Pandelaere M, et al. The backdoor to overconsumption: the effect of associating low-fat food with health references. J Pub Pol Mark 2007, 26: 118-125. 23. The CARI Guidelines Caring for Australians with Renal Impairment Nutrition and growth in kidney disease. Carbohydrates in predialysis patients. CARI 2005. 24. Ikizler TA, Greene JH, et al. Spontaneous dietary protein intake during progression of chronic renal failure. J Am Soc Nephrol 1995, 6: 1386-1391. 25. Nowicka G, Panczenko-Kresowska B. Węglowodany. [w:] Normy żywienia człowieka. Podstawy prewencji otyłości i chorób niezakaźnych. Jarosz M, Bułhak-Jachymczyk B (red). PZWL, Warszawa 2008: 137-158. 26. Karalis M. Low protein products. J Ren Nutr 2003, 13: 1. 27. Włodarek D. Zapotrzebowanie na białko czy sportowiec potrzebuje więcej? Med Sport 2010, 26: 295-303. 28. Kopple JD, Greene T, Chumlea WC, et al. Relationship between nutritional status and the glomerular filtration rate: results from the MDRD study. Kidney Int 2000, 57: 1688-1703. 29. Włodarek D, Głąbska D, Rojek-Trębicka J. Możliwość prowadzenia w okresie przeddializacyjnym skutecznej edukacji dietetycznej i dietoterapii u pacjenta z przewlekłą niewydolnością nerek opis przypadku. Nefrol Dial Pol 2010, 14: 39-42. 30. Ford JC, Pope JF, et al. The effect of diet education on the laboratory values and knowledge of hemodialysis patients with hyperphosphatemia. J Ren Nutr 2004, 14: 36-44.