KANCELARIA SEJMU BIURO STUDIÓW I EKSPERTYZ WYDZIAŁ ANALIZ EKONOMICZNYCH I SPOŁECZNYCH System emerytalno-rentowy w Stanach Zjednoczonych Lipiec 2005 Małgorzata Dziubińska-Michalewicz Informacja Nr 1142 W Stanach Zjednoczonych funkcjonuje trójfilarowy system ubezpieczeń emerytalnych. Pierwszy filar to obowiązkowy program emerytalny (social security czyli bezpieczeństwo na starość i na wypadek inwalidztwa), działający od 1937 r. na zasadzie repartycyjnej. Drugi filar to dodatkowe ubezpieczenie emerytalne, z którego korzysta większość pracowników w USA. Trzeci filar to dobrowolne, indywidualne gromadzenie oszczędności na ten cel, w ramach indywidualnych rachunków emerytalnych (IRA).
BSiE 1 1. System emerytalny Pierwszy filar systemu ubezpieczeń emerytalnych w Stanach Zjednoczonych jest finansowany ze składek pobieranych od wynagrodzeń. System ten preferuje osoby o niższych dochodach i opiera się na redystrybucji świadczeń. Świadczenia wypłacane w ramach tego systemu stanowią tzw. emeryturę podstawową. Osoby należące do klasy średniej może liczyć na emerytury, wypłacane przez ich byłych pracodawców lub z kwot uzbieranych na własnych kontach emerytalnych. Nadmienić należy, że w USA istnieje także system świadczeń socjalnych, obejmujący osoby powyżej 65 roku życia, uprawniający ich do opieki medycznej oraz świadczeń na poziomie minimalnej emerytury (jeśli osoby te nie mają innych dochodów). Wysokość składki ubezpieczeniowej wynosi 15,30% płacy brutto, czego połowę płaci pracownik a połowę pracodawca. Jest pewna granica (ustalana corocznie) wysokości dochodów podlegających oskładkowaniu. Składka jest dzielona w następujący sposób: 6,20% na fundusz świadczeń emerytalnych i rodzinnych oraz rent inwalidzkich, 1,45% na fundusz świadczeń zdrowotnych (Medicaid). Wiek emerytalny (jednakowy dla kobiet i mężczyzn) wynosi odpowiednio: 65 lat dla osób urodzonych przed rokiem 1938, 66 lat dla osób urodzonych w latach 1938-55, 67 lat dla osób urodzonych po roku 1954. System nie może różnicować świadczeń dla kobiet i mężczyzn. Po osiągnięciu 62 lat można przejść na wcześniejszą emeryturę, ale świadczenie wypłacane jest w niższej wysokości. Jeszcze do niedawna obowiązywał maksymalny wiek zatrudnienia (wynoszący 70 lat). Po osiągnięciu tego wieku trzeba było niezwłocznie przejść na emeryturę. Ten obowiązek przymusowej emerytury został jednak prawnie zniesiony, jako przejaw dyskryminacji ze względu na wiek. W systemach prowadzonych przez pracodawców, wiek emerytalny jest przedmiotem umowy z reguły minimalny to 55 lat (zarówno dla kobiet jak i mężczyzn). Poziom świadczenia z zabezpieczenia społecznego zależy od wynagrodzenia i stażu pracy. Wszyscy, którzy przepracowali co najmniej 40 kwartałów, uprawnieni są do otrzymywania świadczeń. Faktyczną kwotę świadczenia wylicza się korzystając ze wzoru uwzględniającego zmieniający się poziom wynagrodzenia, staż pracy, wiek rozpoczęcia korzystania ze świadczeń. Minimalna emerytura wynosi 500 dolarów, a maksymalna kwota tego świadczenia to 1500 dolarów. 1.1 Pracownicze programy emerytalne Pracownicze programy emerytalne prowadzone są przez pracodawców na zasadzie dobrowolności. W Stanach działa około 650 tys. planów emerytalnych, do których należy już większość pracowników. Plany te obejmują zarówno programy o określonej kwocie świadczenia (Defined Benefit DB), jak i o określonej kwocie składki (Defined Contribution DC). Wśród planów o zdefiniowanej składce (DC) wyróżnić możemy: plany 401 (k) najpopularniejsze, przeznaczone dla większości pracodawców,
2 BSiE plany 403 (b) przeznaczone dla organizacji non-profit, nauczycieli, plany 457 przeznaczone dla pracowników stanowych, administracji lokalnej. Wszystkie nazwy planów pochodzą od kodów podatkowych. Wśród planów 401 (k) składkę opłacać może albo sam pracownik, albo łącznie pracownik i pracodawca. Pracodawca płaci z reguły składkę w wysokości 3-10% płacy pracownika, na jego konto. Pracownik może dołożyć do tego swoje własne środki, do wysokości 18% zarobków (łącznie z wkładem pracodawcy). Składki te są inwestowane, a wysokość emerytury nie jest z góry ustalona, a zależy od ilości zgromadzonych środków i wyników poczynionych inwestycji. Programy o określonej kwocie składki to programy obejmujące konta indywidualne, z których wypłacane są świadczenia w kwocie odpowiadającej środkom na nich zgromadzonym. Programy te zazwyczaj umożliwiają uczestnikom wybór jednej z kilku strategii inwestycyjnych oraz kontrolowanie sposobu inwestowania środków, zgromadzonych na ich kontach. W programie DB pracodawca zobowiązuje się do określonych miesięcznych płatności dla pracownika po przejściu na emeryturę lub w momencie przedwczesnej jego śmierci. Pracodawca na przyszłe wypłaty emerytalne przeznacza z reguły 10% swego funduszu płac (dokładne wyliczenia sporządzane są przez aktuariusza ubezpieczeniowego). Pracodawca wybiera rodzaj inwestycji i ponosi ryzyko związane z umiejętnym inwestowaniem gromadzonych oszczędności. Plan taki może być ubezpieczony komercyjnie, ale jest oprócz tego niezależnie zabezpieczony przez socjalny fundusz gwarancyjny (PBGC). Wysokość przyszłej emerytury zależy od dochodów pracownika i liczby lat pracy. Ubezpieczony uzyskuje prawo do około 1,5-2,0% swojej ostatniej płacy za każdy rok pracy w danym przedsiębiorstwie. Po przepracowaniu 40 lat można uzyskać w postaci świadczenia emerytalnego do 80 % swoich końcowych zarobków. Programy te, finansowane wyłącznie przez pracodawców, podlegają ścisłym zasadom dotyczącym finansowania oraz są (do pewnej wysokości) gwarantowane przez państwo. Określana jest maksymalna roczna składka, opłacana w ramach tego programach. Do popularności tych programów przyczyniają się zachęty podatkowe. Składki odprowadzane przez pracodawcę w ramach programów emerytalnych podlegają odliczeniu w ściśle określonych limitach od podatku. Ponadto składki pracownicze i zyski z ich inwestowania są zwolnione z podatku. Opodatkowane jest dopiero wypłacane świadczenie emerytalnorentowe. 1.2. Indywidualne rachunki emerytalne Następną możliwością gromadzenia oszczędności na przyszłą emeryturę są indywidualne rachunki emerytalne (IRA). Powiernikiem lub depozytariuszem tego typu rachunku może być bank, związek kredytowy lub inna jednostka uznana przez Departament Skarbu. Do 1974 r. jedynym kontem, jakie można było posiadać, była tzw. renta odroczona w firmie ubezpieczeniowej z przeznaczeniem na cele emerytalne. Składka wnoszona na to konto podlegała opodatkowaniu, ale zyski ze zgromadzonego kapitału zwolnione były od podatku. Po 1988 r. wprowadzone zostały jeszcze konta innego rodzaju SIMPLE, SIMPLE IRA, SIMPLE Keogh. Są to programy emerytalne dla małych firm lub osób, prowadzących indywidualną działalność gospodarczą. Składki wnoszone na IRA muszą być zablokowane do czasu osiągnięcia wieku emerytalnego, śmierci lub inwalidztwa. Wcześniejsze wypłaty podlegają karnemu opodatkowaniu. Funkcjonują dwa rodzaje indywidualnych rachunków emerytalnych:
BSiE 3 1. Z ulgą przy wpłacie oferujące natychmiastowe korzyści podatkowe poprzez możliwość odliczenia składki od podatku dochodowego i odroczenie tego podatku od tych składek i przychodów do momentu wypłaty świadczenia. 2. Z ulgą przy wypłacie odraczające korzyści podatkowe wymagają opodatkowania składek, umożliwiając jednak później nieopodatkowaną wypłatę składek i przychodów z ich tytułu. Możliwość wpłaty składek na indywidualne rachunki emerytalne "z ulgą przy wpłacie" i/lub składek opodatkowanych jest ograniczona przez progi przychodów. Każdy pracownik może wpłacić rocznie na IRA do 2,000 dolarów (lub 100% dochodu, jeśli nie przekracza tej kwoty). Powyżej poziomu przychodów można wnosić składki jedynie na indywidualne rachunki emerytalne "z ulgą przy wpłacie", ale już bez możliwości skorzystania z ulgi. W ostatnich latach znacznie zwiększyła się rola prywatnych ubezpieczeń w zabezpieczeniu emerytalnym. Świadczenia emerytalne są wypłacane osobom mieszkającym za granicą. Polska podpisała ze Stanami Zjednoczonymi umowę o transferze tych świadczeń. 2. System rentowy Składka na ubezpieczenie rentowe stanowi część składki na ubezpieczenie społeczne (3,5% łącznej składki pracodawcy i pracownika). Świadczenie typu renty inwalidzkiej przysługuje ubezpieczonemu, który spełnia kryteria związane z pracą, a orzeczenie medyczne potwierdza jego niezdolność do pracy. W przypadku pierwszego kryterium, wnioskodawcy muszą udowodnić, że pracowali w jednoznacznie określonym okresie. Wymagania dotyczące długości tego okresu zależą od wieku osoby zgłaszającej się po świadczenie. I tak: osobom poniżej 24 lat potrzebny jest okres ubezpieczenia, wynoszący co najmniej 6 kwartałów spośród ostatnich 12-tu, od osób w wieku między 24-31 lat wymaga się, aby po skończeniu 21-go roku życia co najmniej połowa okresu do wystąpienia niezdolności do pracy była objęta ubezpieczeniem, u osób po ukończeniu 31 lat okres ubezpieczenia powinien wynosić co najmniej 20 kwartałów. Poza systemem publicznym rozpowszechniony jest system prywatnego doubezpieczania inwalidzkiego przez pracodawców. To doubezpieczanie ma na ogół formę ubezpieczenia grupowego. Zakładowe programy ubezpieczenia inwalidzkiego różnią się tym od publicznych, że stosują preferencyjne zasady dla osób o dłuższym stażu pracy. Na potrzeby systemu rentowego działają finansowane ze środków federalnych agencje usług orzeczniczych (Disability Determination Services DDS). Podstawową funkcją DDS jest orzecznictwo i wydawanie decyzji rentowych. Niezdolność do pracy z powodu choroby lub inwalidztwa, uprawniającą do renty inwalidzkiej, definiuje się jako istotną niezdolność do pracy zarobkowej, co oznacza niemożność zarobienia określonej kwoty w ciągu miesiąca (w 2000 r. było to 700 USD, 1100 USD dla osoby niewidomej). Ubezpieczony samodzielnie występuje o świadczenie typu renty inwalidzkiej. Podstawą zgłoszenia jest utrata pracy z powodu niezdolności do jej wykonywania. Zanim to nastąpiło, ubezpieczony mógł pobierać zasiłek chorobowy przez okres 6 miesięcy. Wnioskodawca nie powinien wystąpić o rentą później niż 17 miesięcy od momentu zaistnienia choroby lub inwalidztwa. W okresie obowiązującego 6 miesięcznego oczekiwania na rentę, ubezpieczony ma prawo do pobierania zasiłku inwalidzkiego z programu inwalidzkich świadczeń krótkookresowych (Compulsory Temporary Disability Insurance). Dokumenty złożone przez wnioskodawcę rozpatrywane są przez dwie osoby lekarza i eksperta od zagadnień zawodowych i rynku pracy. Obaj ci orzecznicy posiadają specjalistyczne kwalifikacje, a ponadto korzystają z opracowanego przez instytucje ubezpieczenia
4 BSiE społecznego opracowania, tzw. listy naruszeń sprawności (Listing of Impairments). Lista ta zawiera opis 100 typowych schorzeń i niepełnosprawności. Uzyskanie renty poprzedza zwykle przebywanie na zasiłku chorobowym. Jednak regulacje dotyczące zasiłku chorobowego nie są uniwersalne. Tylko w niektórych stanach istnieje przymus ubezpieczenia na wypadek krótkotrwałej choroby. Generalnie objęcie ubezpieczeniem chorobowym pracownika zależne jest od decyzji pracodawcy, stąd też niewielu pracowników sektora prywatnego takie ubezpieczenie posiada. Chory pracownik otrzymuje ok. 50% swego zarobku w formie zasiłku chorobowego. Formuła obliczania wysokości renty w systemie ogólnym jest taka sama, jak w przypadku świadczeń emerytalnych. Wysokość renty zależy od osiąganych średnich miesięcznych zarobków z najlepszych pod względem wysokości dochodów 35 lat ubezpieczenia. Obliczana jest tzw. baza dochodowa, czyli podstawa wymiaru renty, która następnie służy do obliczania wysokości świadczenia. Ze względu na orzecznictwo amerykańskie ( w którym nie występuje ochrona zawodu, jak i nie ma inwalidztwa częściowego) formuła obliczania wysokości renty nie jest zróżnicowana ze względu na stopień niezdolności do pracy. Renta nie jest także zależna bezpośrednio od wielkości wpłacanych składek. Indeksacja rent inwalidzkich dokonuje się na podstawie wzrostu wskaźnika cen konsumpcyjnych. System rent inwalidzkich obejmuje osoby w wieku produkcyjnym, co oznacza, że osoby te, wraz z osiągnięciem wieku emerytalnego, przestają pobierać rentę i otrzymują świadczenie emerytalne. Wykorzystana literatura 1. S. Golinowska, K. Piętka, Zabezpieczenie społeczne inwalidów w USA w: Zabezpieczenie społeczne osób niepełnosprawnych w Polsce i w innych krajach (pod red. S. Golinowskiej), Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej, Centrum Analiz Społeczno-Ekonomicznych, Warszawa 2001. 2. K. Ostaszewski, Kontrakt społeczny (amerykańskie emerytury), Fundusze emerytalne nr 3(5) 2000, Fundacja Rozwoju Ubezpieczeń Społecznych. 3. Przegląd systemów emerytalnych USA. www.ikepzu.pl. 4. Przegląd wybranych systemów emerytalnych na świecie Reformy systemu emerytalnego USA, Biuletyn Miesięczny Komisji Nadzoru Ubezpieczeń i Funduszy Emerytalnych nr 5(46)2003 r., www.knufe.gov.pl/publikacje. 5. R. Gomez, M.Gunderson., A. Luchak, Mandatory retirement: a constraint in transitions to retirement?, Employee Relations, Bradford, nr 4/2002.