PROJEKT NAUKOWEJ ETYKI ETYKA OSIEMNASTEGO WIEKU
ETYKA I METODA NAUKOWA Metoda naukowa uniwersalne narzędzie poznania prawdy. pozwala ustalić prawdę ponad wszelką wątpliwość powoduje bardzo dynamiczny rozwój nauk szczegółowych (filozofia naturalna) SKORO METODA NAUKOWA PRZYNOSIŁA TAK WSPANIAŁE REZULTATY W FILOZOFII NATURALNEJ, TO DLACZEGO NIE ZASTOSOWAĆ JEJ DO FILOZOFII MORALNEJ - ETYKI?
KARTEZJUSZ POCZĄTEK PROJEKTU NAUKOWEJ ETYKI Kartezjusz zadał sobie pytanie dlaczego nauki szczegółowe się rozwijają, a filozofia nie; jak można przezwyciężyć sceptycyzm i dać filozofii nowe życie. Odpowiedzią była metoda Nowa metoda naukowa także na polu etyki miała w sposób jednoznaczny i precyzyjny (jasny i wyrazisty) pomóc odróżnić wadę od cnoty, dobre i złe uczynki. Nowa etyka miała być złożona z jasnych i wyrazistych zasad, z których można wydedukować całą etykę. Kartezjuszowi nie udało się dokończyć tego projektu, ale wyznacza on pewną drogę. (zauważył to Baruch Spinoza).
DAWID HUME CZY DA SIĘ STWORZYĆ EMPIRYCZNĄ ETYKĘ? Podstawowe założenie empiryzmu - rozum musi być weryfikowany przez dane zmysłowe, dokładnie tak jak hipoteza w naukach szczegółowych jest weryfikowana przez doświadczenie. Według Huma pojęcia były tyko niejasnymi kopiami i kompilacjami danych zmysłowych. Ale przecież etycznych zasad nie można odczuć zmysłami jak więc je zmysłowo zweryfikować? Etyczne normy nie mają postaci wrażeń zmysłowych. Hume stwierdza, że tym, czego można doświadczyć zmysłowo są nasze uczucia (emotywna teoria wartości)
UCZUCIA I WARTOŚCI DAWIDA HUMA TEORIA DOBRA I ZŁA MORALNEGO Wartości nie są ideami, ale uczuciami (emotywna teoria wartości) Przykład: Z kiedy widzimy zbira, który zabija staruszkę, to tyko wydaje nam się, że widzimy zło, ale tak na prawdę widzieliśmy tyko wrażenia zmysłowe: pałka, zamach na staruszkę, upadek, krew itp. Nie ma wrażeń zmysłowych dobra i zła; doświadczamy nie dobra i zła tylko faktów. Zło jest jedynie w naszych uczuciach - naszej reakcji na fakty. Człowiekowi jedynie wydaje się, że doświadcza dobra i zła i dlatego uważa je za obiektywne. Tymczasem obiektywne są tylko fakty.
ETYKA ZREDUKOWANA DO UCZUĆ UCZUCIA TO NIE FAKTY Zmysłowo nie da się doświadczyć: Dobra i zła Substancji i przyczynowości Samego siebie (jako osoby) - nie mamy wrażenia nas samych jako zmysłowo odczuwanych podmiotów. Nie ma żadnego ja (tak jak nie ma substancji poza naszą świadomością). Istnieje tylko ciąg odczuć, strumień świadomości. Z tego zaś wynika, że nie istnieje żaden ktoś, kto miałby być odpowiedzialny, czy kogoś, kto popełniłby jakiś zły uczynek.
PROJEKT ETYKI KANTA W POSZUKIWANIU OBIEKTYWNYCH PODSTAW ETYKI Wobec krytyki Huma Immanuel Kant stara się znaleść jakąś obiektywną podstawę dla etyki, czyli wykazać, że etyka jest w ogóle możliwa. Kant tak samo jak Hume jest przekonany o wyższości metody nauk szczegółowych. Etyka Kanta zależy od jego krytyki poznania. Kant uważał, że nie da się poznać rzeczy samej w sobie (ding an sich) ponieważ umysł tworzy rzeczywistość poznając Nie chodzi o to, że umysł stwarza rzeczywistość, ale nadaje jej znaczenie. Etyka nie może więc mieć podstawy w świecie zewnętrznym ponieważ go nie znamy - etyka nie może mieć podstawy w metafizyce, ponieważ nie jest ona poznaniem naukowym (etyka deontologiczna).
POCZUCIE POWINNOŚCI MORALNEJ APRIORYCZNA PODSTAWA ETYKI Co jest więc podstawą etyki? - doświadczenie naszej moralnej powinności. Powinność moralna w pewien sposób wiąże umysł i to jest właśnie doświadczenie tej powinności - wiąże ona umysł w sposób absolutny, czyli zawsze zobowiązuje nas do bycia dobrymi. Jaka jest jednak podstawa tej absolutnej powinności moralnej, której doświadczamy? Skoro nie możemy poznać rzeczywistości, to podstawa etyki może być tylko aprioryczna - płynie z czystego rozumu. Podstawa powinności moralnej może więc być tylko w pojęciach czystego rozumu, i tylko dzięki temu może być konieczna i powszechna. APRIORYCZNĄ PODSTAWĄ ETYKI MOŻE BYĆ TYLKO DOBRA WOLA
DOBRA WOLA I POCZUCIE OBOWIĄZKU Dobro absolutne to dobra wola - tylko wola może być bezwzględnie i absolutnie dobra sama w sobie. Spryt, rozum, inteligencja, sąd, władza, bogactwo itp. mogą być dobre, ale także złe w zależności od tego, czy wola, która ich używa jest dobra. Wola jest dobra jeżeli za jedyny motyw ma moralną powinność (obowiązek). Wola jest dobra tylko wtedy, kiedy ma dobrą intencję (motyw). Jaka intencja czyni wolę dobrą? Wola jest dobra tylko wtedy kiedy podejmuje decyzję pod wpływem obowiązku Obowiązek to szacunek dla prawa moralnego jako takiego - jeżeli czynimy coś jedynie z intencji czynienia dobra jako takiego, to jest to dobra intencja.
ZARZUTY ODNOSZĄCE SIĘ DO INTENCJI POSTĘPOWANIA MORALNEGO 1. Taka etyka jest zbyt wyidealizowana: Nie zdarza się nigdy coś takiego jak czysty motyw postępowania moralnego bez żadnych dodatkowych czynników, który byłby czystym podążaniem za poczuciem obowiązku. Nie chodzi o to, jak źli czy dobrzy jesteśmy, ale o to co jest absolutną podstawą moralności - wskazanie moralnego ideału. 2. Uczymy się dobrego postępowania naśladując ludzi, którzy pokazują nam jak dobrze postępować. Nie uczymy się tylko teorią, ale praktyką. Kant temu zaprzecza: nie można abstrahować prawd ogólnych z danych szczegółowych, nie można wywnioskować prawa moralnego z uczynków, tak jak nie można wyabstrahować substancji z danych zmysłowych. Przykłady nadają się tylko do zachęcania do dobrego postępowania, ale uczą żadnych zasad - Kant się tu ewidentnie myli (święci lepiej nas uczą moralności niż filozofowie)
IMPERATYW KATEGORYCZNY PIERWSZA FORMUŁA Obowiązek to szacunek do prawa moralnego jako takiego. Ale jakie jest to uniwersalne prawo moralne? Postępuj tylko według takiej zasady, co do której jednocześnie mógłbyś chcieć aby stała się prawem powszechnym - imperatyw kategoryczny Innymi słowy rób tylko to, co chciałbyś aby robił każdy, bez żadnych wyjątków. Dobro moralne to równość, zło jest nierównością (jedni robią coś, czego nie robią inni). Kant uważa, że wszystkie moralne prawa możemy wydedukować z tej jednej zasady, która jest logicznie spójna. Spełnienie ideału Kartezjusza o matematycznej etyce - (chciał on przecież wydedukować całą filozofię z prostych zasad na sposób geometryczny).
IMPERATYW KATEGORYCZNY DRUGA FORMUŁA Każdy człowiek istnieje jako cel sam w sobie, a nie jako środek do celu. Rzeczy nierozumne mają tylko relatywną wartość i nie są wartością samą w sobie. Człowieka - osoby nie można używać jako środka do celu, ponieważ jest wartością samą w sobie. Ta druga formuła rozszerza więc tylko równość wynikającą z pierwszej formuły (każdy człowiek jest równie wartościowy jak inny, bo tak samo jest osobą). WYDAJE SIĘ, ŻE KANTOWI SIĘ UDAŁO STWORZYĆ UNIWERSALNĄ PODSTAWĘ ETYKI, KTÓRA MOŻE BYĆ ZAAKCEPTOWANA PRZEZ KAŻDEGO CZŁOWIEKA.
KRYTYKA IMPERATYW JEST ZBYT OGÓLNY Nie można wydedukować wszystkich praw moralnych z imperatywu, ponieważ jest zbyt ogólny imperatyw kategoryczny nie mówi, co robić, a czego nie, mówi tylko, że dobre postępowanie jest logicznie spójne, złe nie.
KRYTYKA ZERO WYJĄTKÓW Imperatyw kategoryczny nie pozwala na żadne wyjątki (opiera się na idei równości) Jak więc można uznać celibat za wybór moralnie dobry?
KRYTYKA CZYSTA INTENCJA Intencja nie może być jedynym kryterium dobra i zła moralnego Tradycyjna moralność mówi, że są trzy czynniki wpływające na moralną wartość aktu - intencja, czyn i okoliczności.
KRYTYKA CZY CNOTA NIE MA ŻADNEJ MORALNEJ WARTOŚCI? Kant całkowicie pomija cnotę - dobre nastawienie, dyspozycję. Czy powinniśmy być wierni osobom, bo najbardziej kochamy zasady, które nam mówią, że mamy kochać osoby. Kant nie może wyjaśnić tego, że im lepszy jest człowiek tym większa jest radość z robienia tego, co moralnie dobre.
KRYTYKA HEROIZM Kant nie potrafi uzasadnić działania, które jest dobre, ale nie wynika z obowiązku - heroizm. Jak usprawiedliwić w takiej etyce sytuację, kiedy ktoś, chce wybrać coś więcej niż obowiązek. Heroizm nie może mieć dla Kanta moralnej wartości.
KRYTYKA PRZYMUS MORALNY Poczucie obowiązku jest jak miecz Demoklesa Etyka poczucia obowiązku to etyka kija - musisz dobrze postępować, bo wiąże cię moralna powinność Etyka eudajmoniczna (także Ewangeliczna) to etyka marchewki - jeżeli chcesz być szczęśliwy możesz wybrać dobre postępowanie
POSTULATY ROZUMU PRAKTYCZNEGO Kant dopowiada, że musimy przyjąć istnienie trzech rzeczy, bez których nasza moralność nie jest możliwa. 1. Jeżeli nie ma Boga - nie ma uniwersalnego ideału moralności. 2. Jeżeli nie ma wolności - nie ma odpowiedzialności. 3. Jeżeli nie ma nieśmiertelności - nie ma sprawiedliwości. CHOĆ MOŻEMY SIĘ MYLIĆ W NASZYM ROZUMOWANIU (KRYTYKA METAFIZYKI), TO JEDNOCZEŚNIE MUSIMY POSTĘPOWAĆ TAK JAKBYŚMY BYLI NIEOMYLNI.