Percepcja, język, myślenie Uwaga. Świadomość. Automatyzacja uwagi Przykład dr Łukasz Michalczyk wniosek: tylko część tego co przetwarzane sensorycznie może być objęte uwagą
Definicja: Uwaga to proces selektywnej koncentracji na jednych aspektach i ignorowanie innych aspektów zewnętrznego lub wewnętrznego świata. 1950 rok: początek eksperymentalnych badań nad uwagą ale: XIX wiek - eksperymenty Hermana von Helmholtza Uwaga w percepcji ( Attention in Perception - gdy się rozglądamy doświadczamy świat wypełniony szczegółami, Przykład 2 : change blindness paradygmat mignięcia - flicker paradigm - (Rensinck i wsp., 1997) Przykład: - ale nie odnotujemy szczegółów obiektów, dopóki nie skierujemy na nie uwagi. - proszę zamknąć na moment oczy - jaki jest kolor koszulki osoby, która siedzi przed wami lub obok was? Jaki jest kolor mojej koszuli dzisiaj? jaki jest kolor ścian w tej sali? jaki jest kolor rolety w oknach?
Przykład 2 : change blindness paradygmat mignięcia - flicker paradigm - (Rensinck i wsp., 1997) wytłumaczenie: - procesy percepcyjne dół - góra są przystosowane do ciągłości informacji sensorycznych - zmiany, które dokonują się w warunku nieprzerwanego dostępu do informacji na wejściu sensorycznym podlegają natychmiastowej detekcji. Zazwyczaj dokonują się one z powodu ruchu, a ruch przyciąga uwagę. - przerwa w ekspozycji dwóch obrazków zaburza przetwarzanie dół - góra. Ruch nie może zostać spostrzeżony. Przykład 2 : change blindness paradygmat mignięcia - flicker paradigm - (Rensinck i wsp., 1997) wytłumaczenie: - procesy percepcyjne dół - góra są przystosowane do ciągłości informacji sensorycznych - zmiany, które dokonują się w warunku nieprzerwanego dostępu do informacji na wejściu sensorycznym podlegają natychmiastowej detekcji. Zazwyczaj dokonują się one z powodu ruchu, a ruch przyciąga uwagę - przerwa w ekspozycji dwóch obrazków zaburza przetwarzanie dół - góra. Ruch nie może zostać spostrzeżony - zmiana może być spostrzeżona dzięki kontroli uwagowej góra - dół, przeszukując miejsce po miejscu. Przykład 3 : w jaki sposób uwaga wpływa na percepcję eksperyment z gorylem jest przykładem ślepoty pozauwagowej (ang. inattentional blindeness) zaangażowanie uwagi w wykonania zadania może spowodować, że pominiemy (nie spostrzeżemy) jakieś inne, istotne zdarzenie Wpływ uwagi na percepcję - konsekwencje dla codziennego życia wiarygodność świadków zdarzenia zdolności do spostrzeżenia zmiany na drodze - kierowcy interakcja człowiek - maszyna np. kontrolerzy lotów mogą pominąć ważny sygnał podawany przez aparaturę na którą patrzą
- podsumowanie Uwaga powoduje, że skupiamy się na jednych bodźcach, jednocześnie powoduje też, że pomijamy inne bodźce. Uwaga wpływa na percepcję ślepota na zmianę (ang. change blindness) ślepota pozauwagowa (ang. change blindness) Uwaga wpływa także na inne funkcje poznawcze uczenie się tj. nabywanie wiedzy pamięć roboczą czujność Uwaga to centralny temat w psychologii poznawczej Automatyzacja uwagi Przykład Uwaga powoduje, że skupiamy się na jednych bodźcach, jednocześnie powoduje też, że pomijamy inne bodźce. Pytania podstawowe: - w jaki sposób dokonujemy wyboru, na które bodźce skupić uwagę, a które ignorować? - na jakim poziome przetwarzania informacji podejmowana jest decyzja o skupieniu uwagi na bodźcu? cech fizycznych bodźca (jak jasność, głośność)? znaczenia bodźca (jak jasność, głośność)? Pytania podstawowe: - w jaki sposób dokonujemy wyboru, na które bodźce skupić uwagę, a które ignorować? - na jakim poziome przetwarzania informacji podejmowana jest decyzja o skupieniu uwagi na bodźcu? cech fizycznych bodźca (jak jasność, głośność)? znaczenia bodźca (jak jasność, głośność)? - co dzieje się z bodźcami, na których uwaga nie jest skupiona?
Efekt cocktail party: na przyjęciu nie mamy problemu, aby skupić uwagę na swoim rozmówcy nie ma także problemu, aby przekierować uwagę na inną osobę Cherry (1953) - paradygmat dychotomicznego słuchania dwie różne wiadomości są przekazywane do lewego i prawego ucha Cherry (1953) - paradygmat dychotomicznego słuchania dwie różne wiadomości są przekazywane do lewego i prawego ucha jeśli głos w obu kanałach miał takie same właściwości fizyczne, badani nie potrafili oddzielić wiadomości w oparciu jedynie o znaczenie przekazywanych treści Co pozostaje z wiadomości nie objętej uwagą? zadanie tłumienia (shadowing task) Co pozostaje z wiadomości nie objętej uwagą? zadanie tłumienia (shadowing task) Badani silnie skoncentrowani na informacji, którą mają powtórzyć. W konsekwencji brak koncentracji na kanale, który mieli ignorować Czy ignorowane treści są jakoś zapamiętywane?
Co pozostaje z wiadomości nie objętej uwagą? Czy ignorowane treści są jakoś zapamiętywane? zazwyczaj odnotowywane są fizyczne właściwości informacji (np. ton głosu) Model filtra (Broadbent, 1958) praktycznie wcale nie odnotowują: - znaczenia informacji (o czym była mowa) - zmiany języka np. z angielskiego na niemiecki - zmiany płci osoby mówiącej - przekazywania informacji od tyłu Bufor sensoryczny Filtr selektywny Wygląda na to, że informacja w kanale ignorowanym jest filtrowana na wczesnym etapie przetwarzania sensorycznego, ponieważ informacje wyższego rzędu właściwie nie są przechowywane. Model filtra (Broadbent, 1958) Model filtra (Broadbent, 1958) bottleneck Filtr selektywny szyjka od butelki całkowita blokada treści ignorowanych Przetwarzanie wyższego rzędu Bufor sensoryczny Filtr selektywny filtr ten opiera się o fizyczne cechy bodźca np. głośność
Model filtra (Broadbent, 1958) Model filtra (Broadbent, 1958) Bufor sensoryczny Filtr selektywny konepcja saliencji (ang salience) definicja: salince to stan lub cecha poprzez którą bodziec (osoba, przedmiot) wyróżnia się względem innych, otaczających go bodźców którymi kanałami przekazywana jest informacja uprzywilejowana? - kanałami np. wzrokowymi, słuchowymi,. - tymi, na których skupiona jest uwaga endogenna (wolicjonalna lub mówiąc inaczej: kierowana odgórnie, procesami góra - dół, kierowana przez cel - goal directed) - może być też związana z uwagą ezgogenną (automatyczną, mimowolną lub inaczej: kierowaną oddolnie, procesami dół - góra, przyciąganą przez bodziec stimuli capture attention) Model filtra (Broadbent, 1958) którymi kanałami przekazywana jest informacja uprzywilejowana? - może być kierowany procesami dół - góra lub góra dół która informacja w wybranym kanale jest informacją uprzywilejowaną? - może być kierowany procesami dół - góra w oparciu o podstawowe fizyczne właściwości bodźca (np. kolor lub głośność) - może być też sterowana w oparciu o procesy góra - dół, bo możemy wybrać partnera konwersacji
Model osłabiacza (ang. attenuator) - Anna Treisman (1964) filtr nie działa wg zasady wszystko albo nic (tak jak zakłada model Braodbenta) filtr jest jak stopniowo działający osłabiacz Anna Treisman z mężem Danielem Kahnemanem model Treisman (nazywany także: modelem wczesnej selekcji) model Treisman (nazywany także: modelem wczesnej selekcji) szyjka od butelki Bufor sensoryczny szyjka od butelki filtr tłumiący Przetwarzanie wyższego rzędu Bufor sensoryczny filtr tłumiący stłumiona informacja stłumiona informacja kiedy tłumiona informacja jest analizowana? model Broadbenta (nazywany także: modelem wczesnej selekcji) - szyjka od butelki Bufor sensoryczny Filtr selektywny Przetwarzanie wyższego rzędu Przetwarzanie wyższego rzędu - gdy jej aktywacja przekroczy określony próg aktywacji próg ten determinowany jest przez: kontekst, subiektywne znaczenie, np. własne imię Przetwarzanie wyższego rzędu - - - informacja jest analizowana hierarchicznie (od prostego do złożonego) jeśli zadanie jest trudne, wtedy niski poziom przetwarzania stłumionej informacji jeśli zadanie nie jest wymagające, wtedy przetwarzanie może być pełne
model Treisman (nazywany także: modelem wczesnej selekcji) - wyjaśnia w jaki sposób informacja ignorowana może być przetwarzana i stać się przedmiotem uwagi (a w ten sposób także zostać uświadomiona) - pozostała informacja zanika w pamięci sensorycznej - model ten zakłada (tak jak model Broadbenta), że informacja, która nie jest przedmiotem analizy uwagowej nie wpłynie na zachowanie. - wg tego modelu, na zachowanie mają mieć wpływ tylko te informacje, których jesteśmy świadomi, a więc analizowane uwagowo. modele późnej selekcji (Deutsch, Deutsch, 1963; Norman, 1968) - wszystkie informacje są w pełni analizowane pod względem znaczenia - i dopiero wtedy, bazując na informacjach sensorycznych wiadomości (przetwarzanych najpierw) i informacjach dotyczących znaczenia wiadomości (przetwarzanych później) dochodzi do selekcji poprzez filtrowanie - Gdyby tak było jak zakłada model to: - korzyści: jeśli wszystkie informacje są przetwarzane, to jest mało prawdopodobne, że istotne informacje zostaną pominięte - koszty: bardzo angażuje zasoby poziom sensoryczny poziom uwagowy poziom pamięciowy poziom motoryczny modele późnej selekcji (Deutsch, Deutsch, 1963; Norman, 1968) - w jaki sposób możemy zbadać ich prawdziwość? - podstawowe założenie: wszystkie informacje są w całości przetwarzane - w tym informacje spoza ogniska uwagi i nieuświadomione - dlatego, informacje spoza ogniska uwagi i nieuświadomione powinny silnie wpływać na zachowanie (co nie jest możliwe wg modeli wczesnej selekcji) - w jaki sposób możemy zbadać ich prawdziwość? modele późnej selekcji
modele późnej selekcji (Deutsch, Deutsch, 1963; Norman, 1968) - w jaki sposób możemy zbadać ich prawdziwość? modele późnej selekcji (Deutsch, Deutsch, 1963; Norman, 1968) - w jaki sposób możemy zbadać ich prawdziwość? - prymowanie podprogowe (subliminal priming) - Dehaene i wsp., 1998) James Vicary (1957): - prezentował podprogową wiadomość na filmie (czas ekspozycji = 0,3 ms, co 5 sek) - sprzedaż Coli wzrosła o 18%, a Popcornu o 58% - pomimo, że później cały eksperyment okazał się oszustwem, to wzbudził dyskusję nad podprogową prezentacją - maska czyni prymę niewidoczną. Pryma staje się w ten sposób informacją nieświadomą target maska pryma maska - pryma wpływa na czas reakcji = na zachowanie - nie jest to proces prymowania percepcyjnego - przetwarzanie zachodzi na poziomie semantycznym = znaczenia bodźca modele późnej selekcji (Deutsch, Deutsch, 1963; Norman, 1968) - prymowanie podprogowe działa - wiele odmian tego zadania potwierdza istnienie prymowania podprogowego - eksperyment Coca -Cola Vicary a nie działa - na czym polega różnica pomiędzy prymowaniem podprogowym a eksperymentem Vicary a" modele późnej selekcji (Deutsch, Deutsch, 1963; Norman, 1968) - na czym polega różnica pomiędzy prymowaniem podprogowym a eksperymentem Vicary a" - w paradygmacie prymowania podprogowego (jak Dehaene a) - badani przygotowywali się do tego by zareagować jak najszybciej to możliwe na liczbę, a pryma też była liczbą - zachowanie poddane wpływowi prymy (np. naciśnięcie klawisza) zachodzi bardzo szybko po prezentacji prymy
modele późnej selekcji (Deutsch, Deutsch, 1963; Norman, 1968) Jeśli pryma nie jest związana z aktualnie wykonywanym/planowanym zachowaniem, to wtedy nie oddziałuje na zachowanie Istnieją argumenty świadczące na rzecz modeli wczesnej selekcji - informacje zawarte w kanale nie objętym uwagą nie są przechowywane Istnieją argumenty świadczące na rzecz modeli późnej selekcji - przetwarzane jest znaczenie bodźców podprogowych Który model jest właściwy? może oba są prawidłowe? Który model jest właściwy? może oba są prawidłowe? może czasami selekcja jest wczesna, a czasami jest późna? co determinuje czy selekcja jest wczesna czy późna? Teoria ładunku percepcyjnego (ang. perceptual load) - Lavie; 1995;2000) - trudne zadania - wymagające percepcyjnie - np. poszukiwanie książek w bibliotece - wymaga dużej części zasobów uwagi - selekcja jest wczesna, aby nie doszło do przeciążenia systemu (umysłu) nadmierną ilością informacji - łatwe zadanie - np. wyszukać książkę wśród płyt DVD - wymaga małej części zasobów uwagi - selekcja jest późna, aż do wyczerpania zasobów uwagi.
Teoria ładunku percepcyjnego (ang. perceptual load) - Neely Lavie; 1995;2000) x z warunek niezgodny NISKI ŁADUNEK z p warunek neutralny aswxrfk z warunek niezgodny WYSOKI ŁADUNEK p ksmzerg warunek neutralny 650 600 Teoria ładunku percepcyjnego (ang. perceptual load) - Neely Lavie; 1995;2000) NISKI ŁADUNEK x z z p WYSOKI ŁADUNEK aswxrfk z ksmzerg p WYSOKI ŁADUNEK 550 450 550 450 NISKI ŁADUNEK warunek neutralny warunek niezgodny warunek neutralny warunek niezgodny - podsumowanie model wczesnej selekcji (Broadbent, 1958) - informacja nieobjęta uwagą jest w całości odfiltrowywana na wczesny etapie przetwarzania model osłabiacza (Treisman, 1964) - informacja nieobjęta uwagą jest tłumiona na wczesny etapie przetwarzania model późnej selekcji (Deutsch, Deutsch, 1963) - wszystkie informacje są przetwarzane, odfiltrowywane są na późniejszych etapach przetwarzania teoria ładunku percepcyjnego (Lavie, 1995) - selekcja jest wczesna dla trudnych zadań i późna dla zadań łatwych Automatyzacja uwagi Przykład
procey poddane kontroli ograniczone zasoby wymaga uwagi powolne męczące świadome kontrolowalne plastyczne: mogą się łatwo zmienić pod wpływem nowych okoliczności Automatyzacja procesy automatyczne nieograniczone zasoby nie wymaga uwagi szybkie nie wymaga wysiłku nieświadome niekontrolowalne sztywne: nie poddają się łatwo zmianie pod wpływem nowych okoliczności Niektóre teorie dychotomizują procesy na: procesy kontroli i procesy automatyczne, podczas gdy inne teorie opisują je jako właściwości każdego procesu, umiejscowione na dwóch końce kontinuum. Automatyzacja Kontrolowane czy automatyczne? chodzenie prowadzenie samochodu Automatyzacja Automatyzacja Schneider, Shiffrin, 1977 A B C D X 3 7 B 1 zróżnicowane mapowanie czy w tym drugim zestawie znajduje się litera z zestawu 1? spójne mapowanie w jaki sposób uczynić zachowanie automatyczny? - poprzez praktykę - ale jak praktykować? Schneider, Shiffrin (1977) - procesy poddana kontroli i automatyczne zachodzą w obrębie tych samych procesów poznawczych - praktyka / ćwiczenia skutkuje wzrostem efektywności zachodzenia tych mechanizmów A B C D X 1 K B 7 zróżnicowane spójne mapowanie mapowanie
Automatyzacja egzemplaryczna teoria automatyzacji Logana (ang. instance theory of automaticity ) - to alternatywne podejście do wyjaśnienia Schneidera i Shiffrina - procesy powoduje zmianę strategii wykonania zadania - to oznacza, że u podłoża procesów poddanych kontroli i automatycznych leżą różne procesy poznawcze - na czym polega brak wprawy? Opieramy się na ogólnym algorytmie rozwiązywania problemów (procesy poddane kontroli) - praktyka - wprawa: to wydobyte z pamięci wcześniej wypracowane rozwiązanie (procesy automatyczne) Automatyzacja egzemplaryczna teoria automatyzacji Logana - przykład: pomnóż: 5 x 4 - dzieci: dokonałem sumy 5 cztery razy (5 + 5=10;+5=15;+5=20). To jest powolne i męczące - procesy poddane kontroli. - praktyka - ćwiczenia, powoduje, że uczymy się, że 5 x 4 = 20. Gdy rozwiązaliśmy problem, łatwo jesteśmy w stanie przywołać z pamięci jego rozwiązanie. Jest to szybkie i nie męczące - porcesy automatyczne Automatyzacja egzemplaryczna teoria automatyzacji Logana - W wykonywaniu jakiś działań, nowicjusze są ograniczeni brakiem wiedzy, a nie brakiem zasobów - podczas praktyki / ćwiczeń zmienia się twoja wiedza - im więcej wiedzy jest wykorzystywanej do wykonania zadania/rozwiązania problemu, tym mniej zasobów uwagi jest przy tym wymaganych procesy automatyczne są sztywne / nieplastyczne - Shiffrin, Schneider (1977) - trening spójności mapowania - w zestawie pamięciowym zawsze prezentowano litery pomiędzy B - L - w zestawie 2 litery pomiędzy Q - Z zawsze były dystraktorami A B C D Automatyzacja X Q Z R T Q Z R T po 2000 prób trudne zadanie badani zaczęli wykonywać tak jak zadanie łatwe
Automatyzacja procesy automatyczne są sztywne / nieplastyczne - Shiffrin, Schneider (1977) - trening spójności mapowania - w zestawie pamięciowym zawsze prezentowano litery pomiędzy B - L - w zestawie 2 litery pomiędzy Q - Z zawsze były dystraktorami - po treningu: zamienili zestawy miejscami: w zestawie pamięciowym Q - Z, a zestawie 2 B - L Automatyzacja niebezpieczeństwa automatyzacji turyści w Wielkiej Brytanii: przechodząc na pasach patrzą w złą stronę kierowcy w Wielkiej Brytanii: źle wjeżdżają na rondo Q Z R T X A B C D ponad 1000 prób przeprowadzono, aby odautomatyzować wyuczoną reakcję Automatyzacja - podsumowanie nie wymaga wysiłku, szybka, nie wymaga świadomości redukuje wymagania wobec uwagi i procesów kontroli największą wadą procesów zautomatyzowanych jest ich sztywność mogą zostać osią nięte poprzez praktykę / ćwiczenia Automatyzacja uwagi Przykład
przykład - zadanie Stroopa interferencja Stroopa czytanie jest czynnością automatyczną dlatego czynność tab interferuje z zadaniem nazywania koloru czcionki słowa procesy poddane kontroli są konieczne do tego, aby przezwyciężyć czynność automatyczną Dowody, że tak jest: osoby, które mają problemy z czytaniem wykazują mniejszą interferencję w zadaniu Stroopa zadanie Stroopa w drugim języku - mniejsza interferencja Stroopa interferencja Stroopa Procesy automatyczne mogą być przezwyciężone poprzez: Funkcje wykonawcze (ang. executive); procesy kontroli wykonawczej Uwaga wykonawcza (Michael Posner) Automatyzacja uwagi Przykład