Ocena dostawców w systemie zarządzania jakością Grzegorz Biesok, Michał Jezusek Rozdział w monografii / chapter in a book Tytuł książki Book title Redakcja Editors Strony Pages Strategiczne i operacyjne doskonalenie procesów w obszarze zarządzania i inżynierii produkcji zagadnienia wybrane M. Dudek, H. Howaniec, W. Waszkielewicz 213-222 Wydawnictwo Editorial office Rok Year Bielsko-Biała: Wydawnictwo Naukowe Akademii Techniczno-Humanistycznej w Bielsku-Białej 2015 ISBN 978-83-65182-39-5 Biesok, G, Jezusek, A. (2015). Ocena dostawców w systemie zarządzania jakością. W: M. Dudek, H. Howaniec, W. Waszkielewicz (red.), Strategiczne i operacyjne doskonalenie procesów w obszarze zarządzania i inżynierii produkcji zagadnienia wybrane (213-222). Bielsko-Biała: Wydawnictwo Naukowe Akademii Techniczno- Humanistycznej w Bielsku-Białej.
ROZDZIAŁ XV Rozdział XV OCENA DOSTAWCÓW W SYSTEMIE ZARZĄDZANIA JAKOŚCIĄ GRZEGORZ BIESOK, MICHAŁ JEZUSEK Streszczenie Opracowanie przedstawia zagadnienia oceny dostawców i jej znaczenia w systemach zarządzania jakością. Pokazuje, że ocena dostawców jest naturalnym elementem utrzymywania długotrwałych relacji z dostawcami, uzasadnia konieczność oceny dostawców zarówno z punktu widzenia zasad zarządzania jakością, jak i wymagań modelu systemu zawartych w normie ISO 9001. Dodatkowo przybliża kilka metod stosowanych przez przedsiębiorstwa w ocenie dostawców WPROWADZENIE Odpowiedni wybór dostawców jest istotnym elementem działalności przedsiębiorstwa, a decyzje podejmowane w tym obszarze maja wpływ na wiele aspektów jego funkcjonowania, np. na koszty, sprawną realizację planów produkcyjnych, parametry gotowych wyrobów. Organizacja, decydując się na współpracę z konkretnym dostawcą, powinna wziąć pod uwagę to, że jakość dostarczonych przez partnera surowców ma niebagatelny wpływ na poziom wykonania wyrobu finalnego, trafiającego na rynek, do konsumenta. Celem niniejszego opracowania jest syntetyczne przedstawienie roli oceny dostawców w systemie zarządzania jakością oraz przegląd najczęściej stosowanych metod jej służących. 1. DOSTAWCY I ICH OCENA W literaturze przedmiotu można napotkać różne definicje dostawcy, ale najprostszym ujęciem jest to, zaproponowane przez R. W. Griffina i określające dostawcę jako organizację, która dostarcza zasobów innym organizacjom 1. Dostawca jest podmiotem wchodzącym w skład otoczenia bliższego przedsiębiorstwa. Cechą mikrootoczenia jest duża zdolność oddziaływania jego elementów w tym i 1 R. W. Griffin, Podstawy zarządzania organizacjami, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2004, s. 84. 213
G. BIESOK, M. JEZUSEK dostawców na przedsiębiorstwo. Do grona dostawców można zaliczyć takie organizacje, jak 2 : dostawcy usług (logistyka, transport, usługi marketingowe, usługi księgowe, doradztwo, usługi ochroniarskie etc.), dostawcy surowców, dostawcy produktów sprzedawanych pod marką klienta, podmiotu współpracujące w ramach outsourcingu, podmioty ekonomii społecznej, firmy zajmujące się obsługą posprzedażową, przedsiębiorstwa zajmujące się recyklingiem, utylizacją odpadów, hurtownie, dystrybutorzy, sprzedawcy, franczyzobiorcy, partnerzy sieciowi, wszelkie inne podmioty współpracujące z firmą. Realizując proces zakupu organizacja powinna korzystać z usług dostawców, których oferta jest w pełni zgodna z wymaganiami zamawiającego. Dodatkowo powinna rozstrzygnąć czy wiązać się z jednym dostawcą, czy też zdywersyfikować źródła dostaw. Cechy obu podejść przedstawia tabela 1. Tabela 15.1. Cechy współpracy z jednym i z wieloma dostawcami Współpraca z jednym dostawcą możliwość zintegrowanego zarządzania przepływem materiałów i informacji, względna stabilność kryteriów oceny dostaw, możliwość ujednolicenia dokumentacji dostaw, obniżenie kosztów związanych z obsługą dostawcy, 214 Współpraca z wieloma dostawcami minimalizacja ryzyka nadmiernego uzależnienia od jednego dostawcy, ciągłość dostaw w przypadku nieoczekiwanych zdarzeń, możliwość negocjacji warunków finansowych dostaw, względna elastyczność w realizacji zamówień, obniżka kosztów zmiany dostawcy w razie nadmiernego ryzyka współpracy, inne czynniki, które sprzyjają zapewnieniu elastyczności działań biznesowych, Źródło: opracowanie własne na podstawie: R. Serafin, S. Luściński, Dynamiczna ocena dostawców z zastosowaniem adaptacyjnego systemu oceny ryzyka dostaw [on-line]. Polskie Towarzystwo Zarzadzania Produkcją, Artykuły konferencji IZIP 2014. Dostępny w Internecie: http://www.ptzp.org.pl/files/konferencje/kzz/artyk_pdf_2014/t1/t1_1005.pdf, s. 1006. Istotnym błędem popełnianym przez organizacje jest kierowanie się zwyczajami zakupowymi oraz podejmowanie decyzji bez uprzedniego zastanowienia się oraz rozważenia wszystkich okoliczności związanych z zakupem. Błąd ten można wyeliminować poprzez prowadzoną systematycznie ocenę dostawców. Potencjalny 2 Rodzaje dostawców [on-line]. Forum Odpowiedzialnego Biznesu Dostępny w Internecie: http://beta.interesariusze.pl/artykuly/rodzaje-dostawcow/ (dostęp 5.06.2014 r).
ROZDZIAŁ XV dostawca dóbr powinien być bieżąco oceniany, między innymi jeżeli chodzi o solidność świadczonych usług i ogólny poziom obsługi logistycznej (np. terminowość dostaw), jakość dostarczanych dóbr, jak również poziom relacji z innymi kooperantami. Należy zwrócić uwagę na fakt, iż brak odpowiedniej oceny potencjalnego dostawcy wiąże się z konsekwencjami pociągającymi za sobą między innymi straty finansowe w przedsiębiorstwie z tytułu złej jakości dostaw. Zmienne otoczenie wymusza na przedsiębiorstwach elastyczność, potrzebę dopasowania się do nowych, nieprzewidywalnych sytuacji. Wraz ze zmianami w otoczeniu zmieniają się także wymagania stawiane dostawcom. Budzi to konieczność nieustannej oceny dostawców, w celu ciągłego monitorowania oraz sprawdzania, czy wymagania stawiane dostawcom są spełnione. Sam proces oceny dostawców uzależniony jest od wielu czynników związanych z charakterem dostaw i celami samej organizacji. Czynniki wpływające na proces oceny i wyboru dostawców przedstawia rysunek 1. Pokazuje on także jak złożony jest to proces i jak wiele aspektów musi sobą obejmować. Rysunek 15.1. Elementy wpływające na proces oceny i wyboru dostawcy T. Nowakowski, S. Werbińska-Wojciechowska, Metody oceny i wyboru dostawców w przedsiębiorstwie studium przypadku (cz. 1), Logistyka 3/2012, s. 26. Ocena dostawców opiera się na weryfikacji szeregu kryteriów, wynikających z wymagań organizacji odnośnie dostaw. Większość z nich dotyczy trzech obszarów: jakości dostaw a więc zgodności z wyspecyfikowanymi wymaganiami, logistycznej obsługi klienta terminowości, kompletności dostaw, elastyczności zdolności dopasowywania się do zmiennych warunków. Szczegółowe kryteria najczęściej w ocenie dostawców przedstawia tabela 2. Zestawienie to pokazuje mnogość obszarów ujmowanych w ocenie, od tych najbardziej jasnych (np. cena, czas dostawy) do mniej oczywistych, jak np. polityka środowiskowa. 215
G. BIESOK, M. JEZUSEK Zdaniem Autorów bieżąca i dokładna ocena dostawców współpracujących z przedsiębiorstwem niesie za sobą wiele wymiernych korzyści; monitorując dostawy firma jest w stanie wyciągnąć odpowiednie wnioski na przyszłość, które mogą dotyczyć przedłużenia bądź zerwania współpracy z danym dostawcą, należy zaznaczyć również, że oferta najbardziej korzystna cenowo powinna być rzetelnie zweryfikowana, gdyż zdarza się, iż niska cena niesie ze sobą słabą jakość usługi. Tabela 15.2. Najczęstsze kryteria oceny dostawców Kryterium oceny Charakterystyczne parametry Cena Wysokość ceny, stabilność ceny, zakres udzielanych rabatów, gotowość do negocjacji cenowych, koszty dostawy i transportu, koszt zwrotów. Jakość produktu Niezawodność i trwałość produktu lub usługi, spełniane normy lub usługi jakościowe, gwarancje jakościowe, system kontroli jakości. Czas dostawy Terminowość dostaw, szybkość realizacji dostaw Elastyczność Łatwość wprowadzenia zmian (np. zasobów, procesów), gotowość do i adaptacyjność realizacji zamówień na warunkach klienta, zdolność wytwarzania zindywidualizowanego produktu, możliwość podjęcia współpracy i koordynacji w zakresie zupełnie nowego produktu, czas reakcji na nieplanowane zmiany popytu. Potencjał Zdolności produkcyjne, możliwości logistyczne, umiejętności zarządcze i organizacyjne. Warunki płatności Możliwości kredytowania, cykl konwersji gotówki, stabilność i kondycja finansowa sytuacji finansowej, rotacja kapitału. Lokalizacja Odległość odbiorcy od dostawcy, połączenia komunikacyjne, pochodzenie dostawcy, źródło dostaw dla dostawcy. Serwis Zakres serwisu w czasie i po realizacji zamówienia, lokalizacja magazynów części zamiennych, szkolenia i instruktaż, realizacja reklamacji. Doświadczenie Liczba klientów, liczba zrealizowanych transakcji, rekomendacja Inne innych klientów, obsługiwane branże. Polityka środowiskowa dostawcy, infrastruktura (informatyczna, logistyczna, produkcyjna itp.), opakowania. A. Kawa, Proces doboru dostawców do łańcucha logistycznego, Studia i Prace Kolegium Zarządzania i Finansów, Z. 100, SGH, Warszawa 2010, s. 69. 2. ROLA OCENY DOSTAWCÓW W SYSTEMIE ZARZĄDZANIA JAKOŚCIĄ Konieczność oceny dostawców w systemie zarządzania jakością znajduje zdaniem Autorów swoje uzasadnienie w dwóch warstwach: w warstwie założeń (pryncypiów) systemu zarządzania jakością, w warstwie modelu systemu czyli konkretnych wymagań. Zasada wzajemnie korzystnych powiązań z dostawcami jest jedną z podstawowych zasad systemu zarządzania jakością zgodnego z normami ISO serii 9000. Sama norma ISO 9000 mówi o tym, że organizacje i jej dostawcy są od siebie zależni, a wzajemne korzystne powiązania zwiększają zdolność obu stron do 216
ROZDZIAŁ XV tworzenia wartości 3. Realizacja tej zasady oznacza stworzenie stałych więzi z dostawcami, zaangażowanie ich w działania organizacji, udostępnianie im informacji i dzielenie się wiedzą, pomoc w rozwiązywaniu problemów, co dać powinno odpowiedzialność dostawców, terminowość i utrzymanie właściwej jakości dostaw 4. Stosowanie tej zasady powinno przynieść przedsiębiorstwom następujące korzyści 5 : uelastycznienie reakcji na zmieniające się potrzeby i wymagania, skrócenie czasu dostaw, optymalizacja kosztów i zasobów, również polepszenie funkcjonowania łańcucha dostaw. Wg normy ISO 9004, zastosowanie tej zasady zwykle prowadzi do 6 : ustanowienia zależności, w których rozważa się korzyści krótkoterminowe w kontekście celów długoterminowych, tworzenia z partnerami wspólnego banku doświadczeń i zasobów, identyfikowania i wyboru kluczowych dostawców, wyraźnej i otwartej komunikacji, dzielenia się informacjami i planami na przyszłość, ustalania wspólnych działań dotyczących rozwoju i doskonalenia, inspirowania, zachęcania oraz uznawania doskonaleń i osiągnięć przez dostawców. K. Cholewicka-Goździk twierdzi, że systemie zarządzania jakością realizacja tej zasady wymaga podejmowania następujących działań 7 : skutecznego procesu oceny, wyboru i monitorowania partnerów łańcucha dostaw, stałej komunikacji z dostawcami, wspólnego podejmowania działań doskonalących, wspólnego planowania rozwoju i innowacji technicznych, informatycznych i organizacyjnych, dostarczania dostawcom informacji zwrotnych o spełnieniu przez nich wymagań odbiorców, dostarczanie wszelkiego rodzaju informacji o zamierzonych innowacjach. Ocena dostawców jest konsekwencją stosowania zasady wzajemnie korzystnych powiązań, ale jest także jednym z wymagań normy ISO 9001. Norma PN-EN ISO 3 Polska Norma PN-EN ISO 9000:2006, Systemy zarządzania jakością. Podstawy i terminologia, PKN, Warszawa, 2006, s. 9. 4 G. Biesok, Zarządzanie jakością w logistyce, Wydawnictwo ATH w Bielsku-Białej, 2013, s. 42. 5 Por. Polska Norma PN-EN ISO 9004:2010. Zarządzanie ukierunkowane na trwały sukces organizacji. Podejście wykorzystujące zarządzanie jakością, PKN, Warszawa, 2010, s. 90 i nast. 6 Tamże. 7 Cholewicka-Goździk K., Istota zarządzania jakością, Problemy Jakości, nr 6/2008, s. 12. 217
G. BIESOK, M. JEZUSEK 9001:2009 wymaga, aby organizacja prowadziła ocenę i wybór dostawców, mając na uwadze ich możliwości dostarczanie wyrobu zgodnego z wymaganiami danej organizacji. Jej punkt 7.4 precyzuje szereg wymagań dotyczących zakupów, a wśród nich to, że organizacja powinna 8 : zapewnić, że zakupiony wyrób spełnia określone wymagania dotyczące zakupów, powinna dokonywać oceny i wyboru dostawców na podstawie ich zdolności do dostarczania wyrobu zgodnego z wymaganiami organizacji, ustanowić kryteria wyboru, oceny i ponownej oceny, utrzymywać zapisy wyników ocen i wszelkich niezbędnych działań wynikających z oceny. Organizacja powinna także zbierać i analizować dane, w szczególności dotyczące zadowolenia klienta, zgodności wyrobu z wymaganiami, właściwości i trendów procesów i wyrobów, dostawców (ich oceny i kwalifikacji) 9 Dodatkowo norma ISO 9004:2010 zaleca, aby w procesie oceny dostawców rozważyć następujące kwestie 10 : ich udział w działaniach organizacji i zdolność do tworzenia wartości dla organizacji i jej stron zainteresowanych, możliwość ciągłego doskonalenia, zwiększenie swoich zdolności, które mogą być osiągnięte poprzez współpracę z dostawcami i partnerami, ryzyko związane z powiązaniami z dostawcami i partnerami. Jak wynika z powyższych rozważań, ocena i klasyfikacja dostawców jest ważną częścią całokształtu stosunków z dostawcami. Dodatkowo, powiązania te mogą obejmować audyty systemu zarządzania jakością u dostawcy, ustalanie z dostawcą wspólnych planów dotyczących spraw ekonomicznych, technologicznych i poprawy jakości, utrzymywanie dwukierunkowej komunikacji, przedstawienie przez dostawcę dowodów, że jest w stanie spełnić wymagania 11. System zarządzania jakością podkreśla znaczenie współpracy z dostawcami, w tym i kwalifikacji dostawców, gdyż dostawcy, jako źródła zasileń organizacji, mają bezpośredni wpływ na sposób jej funkcjonowania (jakość procesów i systemów), a jakość dostaw przekłada się na jakość wyrobu. 8 Polska Norma PN-EN ISO 9001:2009, Systemy zarządzania jakością, Wymagania, PKN, Warszawa, 2009, s. 29. 9 Tamże, s. 39. 10 Polska Norma PN-EN ISO 9004:2010, dz. cyt., s. 23 i nast. 11 D. Lock, Podręcznik zarządzania jakością, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2002, s. 378. 218
ROZDZIAŁ XV 3. METODY OCENY DOSTAWCÓW Wybór dostawcy co podkreślali już wielokrotnie Autorzy ma wpływ na przyszłe funkcjonowanie organizacji. Ważne jest, aby oceniając dostawcę, oprzeć swoje badania na metodach, których wyniki będą istotną przesłanką determinującą wybór konkretnego dostawcy. T. Nowakowski i S. Werbińska-Wojciechowska dokonali szerokiego przeglądu metod oceny dostawców wykorzystywanych w organizacjach, ze szczególnym naciskiem na metody ilościowe, wśród których wyróżnili 12 : metody wielokryterialne metoda oceny ważonej, punktowa, graficzna, metoda AHP, ANP, SMART, modele relacyjne, metody macierzowe, metody rozmyte, metody wielocechowej teorii użyteczności, metody Całkowitego Kosztu posiadania (TCO), metody programowania matematycznego liniowego, nieliniowego, całkowitoliczbowego itp., metody statystyczne w tym: modelowanie równań strukturalnych, analiza czynnikowa, analiza skupień, metody sztucznej inteligencji sieci neuronowe, sieci bayesowskie, metoda CBR, inne metody metoda ABC, metoda wskaźnikowa. R. Serafin i S. Luciński zaproponowali inną systematykę, dzieląc popularne metody oceny dostawców na metody proste (nie wymagające użycia skomplikowanego aparatu obliczeniowego) oraz metody zaawansowane. Metodami prostymi w opinii autorów są 13 : metoda punktowa, metoda punktowo-wagowa, metoda graficzna, metoda wskaźnikowa. Natomiast metody, cechujące się większą złożonością, to 14 : 1. Procedura Analitycznej Hierarchizacji (ang. Analytic Hierarchy Process AHP), 2. Analityczny Proces Sieciowy (ang. Analytic Network Process ANP), 3. Metoda Obwiedni Danych (ang. Data Envelopment Analysis DEA), 4. Całkowity Koszt Posiadania (ang. Total Cost of Ownership TCO), 12 T. Nowakowski, S. Werbińska-Wojciechowska, Przegląd metod oceny i wyboru dostawców w przedsiębiorstwie, Logistyka 2/2012, s. 950. 13 R. Serafin, S. Luściński, Dynamiczna ocena dostawców [...], dz. cyt., s. 1007. 14 Tamże. 219
G. BIESOK, M. JEZUSEK 5. Metody z wykorzystaniem sztucznych sieci neuronowych (ang. Artificial Neural Network ANN), 6. Modele hybrydowe (AHP-GRA). Metody wielokryterialne: punktowe lub punktowo-wagowe, czy tez wskaźnikowe wydają się być najczęściej stosowanymi metodami oceny dostawców, zdaniem Autorów ze względu na ich prostotę, możliwość realizacji z wykorzystaniem prostych narzędzi (np. arkusza kalkulacyjnego) i łatwość dokumentowania. Metoda punktowa wymaga doboru odpowiednich kryteriów, następnie każdy z dostawców oceniany jest za pomocą odpowiednio przygotowanej skali punktowej. Punkty sumuje się tworząc ranking dostawców. Niekiedy wprowadza się dodatkowe warunki kwalifikacji, np. to, że wartość punktowa w stosunku do żadnego z kryteriów nie może być równa zero. Metoda punktowo-wagowa oceny dostawców wymaga dodatkowo, aby poszczególnym kryteriom przypisać odpowiednie wagi, a punkty przypisane poszczególnym kryterium przeliczyć z uwzględnieniem wag. Metoda graficzna oceny dostawców polega na przedstawieniu dostawców kwalifikowanych na wykresie radarowym, gdzie w przejrzysty sposób ukazano słabe oraz mocne strony każdego z nich. Połączenie punktów odzwierciedlających oceny przyznane każdemu z dostawców powoduje powstanie geometrycznego modelu, charakteryzującego dostawcę. Stan idealny to model w kształcie okręgu 15. Metoda wskaźnikowa oceny dostawców opiera się na ratingu uwzględniającym poszczególne ilościowe oraz jakościowe wskaźniki, które szeroko obrazują charakter kooperacji pomiędzy usługodawcą a usługobiorcą. W metodzie wskaźnikowej do porównywania dostawców brane są pod uwagę wskaźniki realizacji procesu dostaw na przykład 16 : wskaźniki terminowości, wskaźniki kosztów, wskaźniki jakości. B. Galińska i S. Skórka twierdzą, że metody tego typu są stosunkowo prostym sposobem wyboru najlepszego dostawcy dla przedsiębiorstwa. Współcześni menedżerowie często o nich zapominają i wdrażają o wiele bardziej skomplikowane narzędzia zmierzające do poprawy konkurencyjności firmy. O ile w dużych firmach praktyka taka ma szansę powodzenia, o tyle w przypadku firm małych i średnich może nie przynieść pożądanych efektów 17. 15 T. Nowakowski, S. Werbińska-Wojciechowska, Porównanie metod oceny i wyboru dostawców w przedsiębiorstwie case study, Logistyka 2/2012, s. 940. 16 R. Serafin, S. Luściński, Dynamiczna ocena dostawców [...], dz. cyt., s. 1007. 17 B. Galińska, S. Skórka, Zapomniana metoda szansą na poprawę konkurencyjności firmy (cz. 1), Logistyka 6/2013, s. 44. 220
ROZDZIAŁ XV Odnosząc się do zaawansowanych metod oceny i wyboru dostawców, szczególną uwagę należy poświęcić metodzie AHP (Analytical Hierarchy Process). Wybór dostawcy oparty na tej metodzie wymaga ustalenia najważniejszych wytycznych do oceny oraz ustalenia wzajemnych powiązań między nimi. Należy skupić się na wyższości jednych kryteriów nad drugimi oraz ich hierarchii. Pozwala to wyznaczyć bezwzględne mierniki preferencji występujące dla poszczególnych opcji wyboru dostawcy 18. Metoda AHP jest szczególnie użyteczna, gdy trzeba uwzględnić specyfikę psychologicznych procesów wartościowania mających zazwyczaj charakter relacyjny oraz hierarchiczną strukturę 19. PODSUMOWANIE Dziś, w dobie zmiennych warunków otoczenia przedsiębiorcy skupiają się głównie na krótkoterminowych relacjach z dostawcami, niejednokrotnie ograniczonych do pojedynczych dostaw. Jednak decydując się na dłuższą współpracę z dostawcą, wysoko prawdopodobne jest osiągnięcie przez partnerów efektu synergicznego. Elementem stałej współpracy z dostawcami jest ich ocena. Może ona służyć wyborowi nowego dostawcy, gdyż prowadząc odpowiednie analizy oraz rankingi dostawców można wyłonić ofertę najkorzystniejszą spełniającą wymagania zamawiającego. Ocena dostawców może służyć także monitorowaniu obecnych dostawców w celu potwierdzenia ich zdolności do zapewnienia dostaw zgodnych z wymaganiami, zapewniających odpowiedni logistyczny poziom obsługi. Ma to szczególne znaczenie w systemie zarządzania jakością, gdyż jakość i stabilność dostaw wpływa na jakość funkcjonowania organizacji oraz minimalizuje ryzyko, na zarządzanie którym postawi nacisk nowa edycja norm ISO serii 9000, zapowiadania na listopad 2015 r. LITERATURA [1] Biesok G., Zarządzanie jakością w logistyce, Wydawnictwo ATH w Bielsku- Białej, 2013. [2] Cholewicka-Goździk K., Istota zarządzania jakością, Problemy Jakości, nr 6/2008. 18 T. Nowakowski, S. Werbińska-Wojciechowska, Przegląd metod oceny i wyboru dostawców w przedsiębiorstwie, dz. cyt., s. 951. 19 A. Stabryła (red.), Instrumenty i formy organizacyjne procesów zarządzania w społeczeństwie informacyjnym, tom 2, Akademia Ekonomiczna w Krakowie, Kraków 2004, s. 240. 221
G. BIESOK, M. JEZUSEK [3] Galińska B., Skórka S., Zapomniana metoda szansą na poprawę konkurencyjności firmy (cz. 1), Logistyka 6/2013. [4] Griffin R. W., Podstawy zarządzania organizacjami, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2004. [5] Kawa A., Proces doboru dostawców do łańcucha logistycznego, Studia i Prace Kolegium Zarządzania i Finansów, Z. 100, SGH, Warszawa 2010. [6] Lock D., Podręcznik zarządzania jakością, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2002. [7] Nowakowski T., Werbińska-Wojciechowska S., Metody oceny i wyboru dostawców w przedsiębiorstwie studium przypadku (cz. 1), Logistyka 3/2012. [8] Nowakowski T., Werbińska-Wojciechowska S., Porównanie metod oceny i wyboru dostawców w przedsiębiorstwie case study, Logistyka 2/2012. [9] Nowakowski T., Werbińska-Wojciechowska S., Przegląd metod oceny i wyboru dostawców w przedsiębiorstwie, Logistyka 2/2012. [10] Polska Norma PN-EN ISO 9000:2006, Systemy zarządzania jakością. Podstawy i terminologia, PKN, Warszawa, 2006. [11] Polska Norma PN-EN ISO 9001:2009, Systemy zarządzania jakością, Wymagania, PKN, Warszawa, 2009. [12] Polska Norma PN-EN ISO 9004:2010. Zarządzanie ukierunkowane na trwały sukces organizacji. Podejście wykorzystujące zarządzanie jakością, PKN, Warszawa, 2010. [13] Rodzaje dostawców [on-line]. Forum Odpowiedzialnego Biznesu Dostępny w Internecie: http://beta.interesariusze.pl/artykuly/rodzaje-dostawcow/ (dostęp 5.06.2014 r). [14] Serafin R., Luściński S., Dynamiczna ocena dostawców z zastosowaniem adaptacyjnego systemu oceny ryzyka dostaw [on-line]. Polskie Towarzystwo Zarzadzania Produkcją, Artykuły konferencji IZIP 2014. Dostępny w Internecie: http://www.ptzp.org.pl/files/konferencje/kzz/artyk_pdf_2014/t1/t1_1005.pdf. [15] Stabryła A. (red.), Instrumenty i formy organizacyjne procesów zarządzania w społeczeństwie informacyjnym, tom 2, Akademia Ekonomiczna w Krakowie, Kraków 2004. EVALUATION OF SUPPLIERS IN THE QUALITY MANAGEMENT SYSTEM This chapter describes the idea of supplier s evaluation and its importance in quality management systems. Shows that the evaluation of suppliers is a natural component of maintaining long-term relationships with suppliers, justifies the need of the evaluation from the point of view of quality management principles and requirements of the ISO 9001 model. In addition, presents several methods used by organizations in the evaluation of suppliers. 222