Izabela Wiciak Wyższa Szkoła Policji w Szczytnie Katarzyna Lilla Gdańska Wyższa Szkoła Humanistyczna Beata A. Basińska Politechnika Gdańska MIASTO NOCĄ: ZABURZENIA SNU A PRACA ZMIANOWA I STRES ZAWODOWY WŚRÓD POLICJANTÓW Streszczenie: Jedną z miar subiektywnej jakości życia jest dobry sen. Cebulowa teoria szczęścia postuluje zależność pomiędzy dobrostanami cząstkowymi. Celem studium była ocena zaburzeń snu wśród policjantów z miejskich komisariatów Policji w zależności od cech pracy (stres zawodowy) i jej organizacji (zmianowość). Rezultaty pokazały, że większe problemy ze snem mieli policjanci pracujący wyłącznie na zmianach dziennych niż pracujący regularnie na zmianach nocnych. Większe obciążenie stresem organizacyjnym mieli funkcjonariusze pracujący wyłącznie na zmianach dziennych oraz w systemie uwzględniającym nieregularne zmiany w porze nocnej w porównaniu do pracujących regularnie na zmianach nocnych. Nasilające się problemy ze snem były współzależne od wieku i obciążenia osobistym ryzykiem (stresem operacyjnym). Abstract: One of the measures of the subjective quality of life is a good night's sleep. The onion theory of happiness postulates the relationship between the domains of well-being. The aim of the study was to evaluate sleep disorders among police officers in urban police stations in relation to the characteristics of work (occupational stress) and its organization (shift work). The results have shown that police officers rotating between morning and afternoon shifts had greater sleep difficulties than regular night shift workers. Police officers rotating daytime schedule or schedule with irregular night shift (usually one per month) experienced higher organizational stress than police officers working on three-shift schedule with regular night shift. Intensifying sleep difficulties were interrelated to age and subjective personal risk (operational stress). Słowa kluczowe: insomnia, stres organizacyjny, ryzyko osobiste, jakość życia, zmianowość Key words: insomnia, organizational stress, personal risk, quality of life, shift work Wprowadzenie Sen jest jednym ze wskaźników jakości życia. Dobry sen to zadowalająca jakość życia. Sen jest zależny od różnych sfer funkcjonowania prywatnego i zawodowego, a ich wpływu nie można rozdzielić. Zgodnie z hedonistyczym modelem jakości życia, subiektywny psychologiczny dobrostan składa się z dwóch wymiarów: emocjonalnego i poznawczego 1. Wymiar emocjonalny odzwierciedla bilans doświadczeń emocjonalnych. Natomiast wymiar poznawczy dobrostanu obejmuje oceny wartościujące dotyczące przeszłego, bieżącego i przyszłego życia. Zgodnie z cebulową teorią 1 Diener E. Subjective well-being: The science of happiness and proposal for a national index. American Psychologist, 2000, vol 55, nr 1, 34-43.
szczęścia Czapińskiego 2 najpłytszą warstwą dobrostanu jest wymiar satysfakcji cząstkowych czyli zadowolenia z poszczególnych dziedzin życia oraz bieżącego bilansu emocjonalnego. Ten wymiar, w porównaniu do wymiarów głębszych, ogólnego subiektywnego dobrostanu i woli życia, cechuje się największym realizmem ocen oraz większą niestabilnością pod wpływem czynników sytuacyjnych. Cebulowa teoria szczęścia odwołuje się do modelu dół góra, w którym szczęście to suma satysfakcji cząstkowych. Sfery życia istotne dla subiektywnego dobrostanu można sklasyfikować jako ekonomiczne (zadowolenie z pracy, sytuacji finansowej i warunków życia), zdrowotne, społeczne (relacje interpersonalne w rodzinie i z kolegami), środowiskowe (zadowolenie z sytuacji w regionie i kraju) oraz związane z samooceną (zadowolenie z własnych osiągnięć, z perspektyw na przyszłość i sposobu spędzania czasu wolnego) 3. Praca jest jedną z ważniejszych sfer funkcjonowania człowieka. Pracę zmianową uwzględniającą porę nocną wykonuje około 20% Europejczyków. Jesteśmy 24-godzinnym społeczeństwem i stale rośnie liczba zawodów, które są wykonywane w ciągu całej doby 4. Jednak praca zmianowa, w tym obejmująca porę nocną, wpływa niekorzystnie na jakość życia, w tym na dobrostan psychiczny i zdrowotny pracowników. Jednym z sektorów, gdzie aż połowa pracowników pracuje w porze nocnej jest sektor bezpieczeństwa 5. W niniejszej pracy postanowiono bliżej rozpoznać problemy ze snem wśród policjantów, z miejskich komisariatów Policji, pracujących w różnych systemach zmianowych. Problemy ze snem są bezpośrednim skutkiem pracy zmianowej. Insomnia to subiektywna ocena trudności w rozpoczęciu i utrzymaniu snu, niezadowalającej jakości snu, którego skutkiem jest upośledzone funkcjonowanie następnego dnia. Zgodnie z kryteriami diagnostycznymi International Classification for Disorders 10 (ICD-10), insomnia to ilościowe i jakościowe trudności ze snem (kryterium A), które powodują utrudnienia w codziennym funkcjonowaniu (kryterium C), a czas ich trwania przekracza jeden miesiąc (kryterium B) 6. Sen jest naturalnym reduktorem zmęczenia i nie spełnia swojej funkcji, gdy dochodzi do nierównowagi pomiędzy mechanizmami snu i czuwania. Wśród pracujących w systemach zmianowych diagnozuje się shift work sleep disorder oraz shift work disorder 7. Wiek odgrywa znaczącą rolę w odpowiedzi na pracę w systemie zmian nocnych. Konsekwentnie ten problem pojawia się w większości badań związanych z pracą w porze nocnej 8 9. 2 Czapiński J. Psychologia szczęścia: Przegląd badań i zarys cebulowej teorii szczęścia. Akademos, Poznań 1992. 3 Czapiński J., Sułek A., Szumlicz T. Individual quality of life. Social Diagnosis 2011. Objective and subjective quality of life in Poland. Contemporary Economics, 2011, vol 5, nr 3, 113-187. 4 Costa G., Sartori S., Akerstedt T. Influence of flexibility and variability of working hours on health and well-being. Chronobiology International, 2006, vol 3, nr 6, 1125-1137. 5 Åkerstedt T., Wright K.P. Sleep loss and fatigue in shift work and shift work disorder. Sleep Medicine Clinics, 2009, vol 4, nr 2, 257-271. 6 Soldatos C.R., Dikeos D.G., Paparrigopoulos T.J., The diagnostic validity of the Athens Insomnia Scale. Journal of Psychosomatic Research, 2003, vol 55, nr 3, 263-267. 7 Åkerstedt T., Wright K.P. op. cit. 8 Garbarino S., De Carli F., Nobili L., Mascialino B., Squarcia S., Penco M.A., Beelke M., Ferrillo F. Sleepiness and sleep disorders in shift workers: a study on a group of Italian police officers. Sleep, 2002, vol 25, nr 6, 648-53. 9 Natvik S., Bjorvatn B., Moen B.E., Mageroøy N., Sivertsen B., Pallesem S. Personality factors related to shift work tolerance in two- and three-shift workers. Applied Ergonomics, 2011, vol 42, nr 5, 719-724. 2
Policjanci starsi (powyżej 30 roku życia) oraz z dłuższym stażem (powyżej 5 lat), mają poważniejsze trudności z utrzymaniem snu i przedwczesnym budzeniem się. Pracujący w systemie zmian nocnych w porównaniu do pracujących w dzień mają częstsze trudności z zaśnięciem i wczesnym budzeniem się. Natomiast badania nie są jednoznaczne w ocenie jakości i ilości snu. W badaniach włoskich nie stwierdzono różnic w zakresie satysfakcji z ilości i jakości snu pomiędzy policjantami pracującymi w systemie uwzględniającym porę nocną w porównaniu do pracujących w dzień 10. Podczas gdy w badaniach szwajcarskich pracujący w porze nocnej zgłaszali więcej skarg na niewystarczającą długość snu i jego jakość 11. Badania longitudinalne wskazują, że czas snu policjantów pracujących na zmianach nocnych jest krótszy 12. Wśród policjantów pracujących na zmianach nocnych i pracujących na zmianach dziennych, problem zaburzeń snu na poziomie klinicznym jest podobny i wynosi odpowiednio 36% i 26% 13. W innych badaniach patologia snu dotyczyła tylko 10% policjantów, bez względu na system służby 14. Ta niejednoznaczność wyników wskazuje, że są inne ważne czynniki, poza zmianowością, które wpływają ma problemy ze snem wśród policjantów. Zaburzenia snu są niespecyficzną reakcją na stres zawodowy. Jednym ze źródeł stresu zawodowego policjantów są czynniki organizacyjne, takie jak ilościowe przeciążenie pracą, konflikt i niejasność roli czy słabe wsparcie ze strony przełożonych. Kolejnym źródłem stresu jest treść pracy i warunki jej wykonywania (stres operacyjny). Obciążenie to może mieć charakter aktywny, jak podczas interwencji w sytuacjach traumatycznych czy udział w zabezpieczaniu imprez masowych o podwyższonym ryzyku. Może też przybrać formę pasywną, związaną z odpowiedzialnością za bezpieczeństwo innych osób i ponoszeniem surowych konsekwencji za popełnione błędy podczas pracy. We wcześniejszych badaniach podkreślano, że w pracy policjantów ważniejszym problemem jest stres organizacyjny niż stres operacyjny 15 16. Poważnymi skutkami przeciążenia pracą wśród policjantów są zmęczenie oraz wypalenie zawodowe, a zwłaszcza komponent wyczerpania 17. Wcześniejsze badania wskazują, że zaburzenia snu są silniej związane ze stresorami środowiska pracy policjantów niż z ekspozycji na zdarzenia traumatyczne. Stres pracy pogarsza ogólną jakość snu. 10 Garbarino S., Nobili L., Beelke M., Balestra V., Cordelli A., Ferrillo F. Sleep disorders and daytime sleepiness in state police shiftworkers. Archives of Environmental Health, 2002, vol 57, nr 2, 167-173. 11 Gerber M., Hartmann T., Brand S., Holsboer-Trachsler E., Pühse U. The relationship between shift work, perceived stress, sleep and health in Swiss police officers. Journal of Criminal Justice, 2010, vol 38, nr 6, 1167-1175. 12 Charles L.E., Burchfiel C.M., Fekedulegn D., Vila B., Hartley T.A., Slaven J., Mnatsakanova A, Violanti J.M., Shift work and sleep: the Buffalo Police health study. Policing: An International Journal of Police Strategies & Management, 2007, vol 30, nr 2, 215-227. 13 Garbarino S., De Carli F., et all, op. cit. 14 Garbarino S., Nobili L., et all, op. cit. 15 Brough P. Comparing the influence of traumatic and organizational stressors on the psychological health of police, fire and ambulance officers. International Journal of Stress Management, 2004, vol 11, nr 3, 227-244. 16 Gerber M., et all, op. cit. 17 Basińska B.A., Wiciak I. Fatigue and professional burnout in police officers and firefighters. Internal Security, 2012, vol 4, nr 2, 265-274. 3
Udział w zdarzeniach traumatycznych powoduje, że pojawiają się koszmary nocne 18. Jednak nie stwierdzono dodatkowego efektu interakcji stresu zawodowego z pracą zmianową. Natomiast policjanci, w porównaniu do policjantek, są bardziej wrażliwi na stres społeczny oraz odczuwają większy lęk przed popełnieniem błędu i powagą konsekwencji tego błędu 19. Cel prezentowanego studium jest dwojaki. Po pierwsze oceniano trudnościami ze snem i stres zawodowy w różnych systemach organizacji czasu pracy policjantów. Jak pokazano powyżej, dotychczasowe badania nie są jednoznaczne co do związku pracy zmianowej z insomnią i stresem zawodowym. Po drugie, poszukiwano czynników mających znaczenie dla insomnii. Zgodnie z literaturą przedmiotu oczekiwano, że wiek, organizacja czasu pracy i cechy pracy (stres zawodowy) będzie sprzyjało zaburzeniom snu wśród policjantów. Grupa Badanie przeprowadzono w trzech miejskich komisariatach Policji. Znajdowały się w dużym mieście (liczba mieszkańców około 500 tysięcy, a w konurbacji miejskiej około 900 tysięcy). Komisariaty należały do pierwszej kategorii, co oznacza, że obejmują swoim zasięgiem duży teren, przez co wzrasta ryzyko przestępstw związanych z większym zaludnieniem terenu. W każdym z komisariatów rozdano po 50 ankiet. Udział w badaniu był dobrowolny i anonimowy. Otrzymano 100 wypełnionych ankiet (stopa zwrotu 75%). Z grupy wyłączono ankiety czterech osób, które nie pracowały w systemie zmianowym. Spośród 96 policjantów pracujących w różnych systemach zmianowych, 18 to kobiety (19%). Policjanci byli w wieku od 21 do 56 lat (M = 32 lata SD = 6,0). Większość pozostawała w związku małżeńskim (78%). Stażem służby powyżej 5 lat legitymowało się 68% policjantów (M = 8,7 SD = 6,6; zakres 1 37). Dominowała służba w pionie prewencji (50%) i w pionie dochodzeniowo śledczym (33%). Pomiędzy policjantami pracującymi w trzech komisariatach nie stwierdzono różnic ani w zakresie wieku (F = 0,08 p = 0,93) i stażu pracy (F = 0,22 p = 0,80), ani pod względem struktury płci (χ 2 = 2,11 p = 0,35) i stanu cywilnego (χ 2 = 1,75 p = 0,42). Metody Do pomiaru bezsenności zastosowano Ateńska Skalę Insomnii Soldatosa i współautorów 20, w polskiej wersji Szelenberga 21. To jest narzędzie samooceny do diagnozy intensywności spostrzeganych problemów ze snem zgodnie z kryteriami Międzynarodowej Statystycznej 18 Neylan T.C., Metzler T.J., Best S.R., Weiss D.S., Fagan J.A., Liberman A., Rogers C., Vedantham K., Brunet A., Lipsey T.L., Marmar C.R. Critical incident exposure and sleep quality in police officers. Psychosomatic Medicine, 2002, vol 64, nr 2, 345-352. 19 Gerber M., et all, op. cit. 20 Soldatos C.R., Dikeos D.G., Paparrigopoulos T.J., The diagnostic validity of the Athens Insomnia Scale. Journal of Psychosomatic Research, 2003, vol 55, nr 3, 263-267. 21 Szelenberg W. (red.). Bezsenność. Via Medica, Gdańsk 2007. 4
Klasyfikacji Chorób i Problemów Zdrowotnych ICD-10. Składa się z 8 pytań, które mierzą ilościowe i jakościowe trudności ze snem (kryterium A) oraz oceniają dyskomfort w codziennej aktywności z powodu problemów ze snem (kryterium C). Czas występowania trudności obejmuje jeden miesiąc, podczas którego co najmniej trzy razy w tygodniu doświadczano opisywanych kłopotów (kryterium B). Każde z pytań szacowane jest na 4-stopniowej skali, gdzie 0 brak problemu do 3 bardzo poważny problem. Zakres punktów na skali to 0 24. Optimum pomiędzy wrażliwością i specyfiką narzędzia diagnozującego insomnię wynosi 10 punktów 22. Rzetelność skali w prezentowanym badaniu mierzona współczynnikiem alfa Cronbacha była dobra (α = 0,84). Stres zawodowy związany z cechami pracy mierzono za pomocą dwóch skal specjalnie skonstruowanych na potrzeby tego badania. Są to ryzyko osobiste (wskaźnik stresu operacyjnego związanego z treścią pracy) oraz uciążliwości organizacyjne (wskaźnik stresu organizacyjnego). Dwuitemowa skala ryzyka osobistego związana jest ze specyfiką treści pracy policjantów. Obejmuje spostrzegane zagrożenie zdrowia i życia policjanta związanego z wykonywaniem pracy oraz zagrożenie życia lub zdrowia innych osób w wyniku popełnienia błędu lub zaniedbania w pracy. Zastosowano 5-stopniową skalę odpowiedzi, gdzie 1 = nie ma ryzyka a 5 = bardzo duże ryzyko. Skala uciążliwości organizacyjnych zawiera dwa pytania, które dotyczą pracy pod presją nieprzekraczalnych terminów oraz przeszkód uniemożliwiających realizację zadań. Zastosowano 5- stopniową skalę odpowiedzi, gdzie 1 = nigdy a 5 = codziennie lub zawsze. Współczynniki rzetelności alfa Cronbacha były akceptowalne dla skal składających się z mniej niż trzech pytań (alfa Cronbacha odpowiednio α = 0,67 dla ryzyka personalnego i α = 0,62 dla obciążeń organizacyjnych). Policjanci pełnili służbę w trzech systemach zmian: dziennym, dziennym z nieregularnymi zmianami nocnymi oraz dzienno nocnym. System rotacji zmian dziennych obejmował godziny 6.00 14.00 lub 7.00 15.00 oraz 14.00 22.00. W taki sposób pracował co piąty badany policjant. Drugi system uwzględniający zmiany dzienne oraz nieregularne zmiany nocne (zazwyczaj raz w miesiącu) w godzinach 19.00 7.00, był najbardziej popularny (45% ankietowanych). Regularna praca w porze nocnej występowała w systemie trzyzmianowym, który obejmował godziny 6.00 14.00, 14.00 22.00 i 22.00 6.00. W ten sposób pracowało 35% badanych policjantów. Wyniki Statystyki opisowe badanych zmiennych oraz współczynniki korelacji zaprezentowano w tabeli 1. Tabela 1. Insomnia, stres zawodowy i wiek statystyki opisowe i współczynniki korelacji r Pearsona. Zmienne M SD Insomnia Uciążliwości organizacyjne Ryzyko osobiste Insomnia 8,96 4,77 22 Soldatos C.R., et all, op. cit. 5
Uciążliwości organizacyjne 7,58 1,79 0,12 Ryzyko osobiste 7,36 1,72 0,24* 0,08 Wiek 31,97 6,00 0,29** 0,08 0,01 Legenda: * p < 0,05, ** p < 0,01, M średnia, SD odchylenie standardowe, p poziom istotności Źródło: opracowanie wyników badań własnych Prawie połowa policjantów (41%) spełniała przyjęte kryterium diagnostyczne dla insomnii (M = 8,96 SD = 4,77). Problemy ze snem były współzależne z wiekiem oraz z oceną osobistego ryzyka. Wraz z wiekiem oraz z odczuciem większego ryzyka osobistego nasilały się problemy ze snem. Skale stresu zawodowego były od siebie niezależne oraz nie były skorelowane z wiekiem funkcjonariuszy. W badanej grupie policjantów, pełniących służbę w komisariatach dużego miasta, poziom stresu organizacyjnego (M = 7,58 SD = 1,79) i operacyjnego (M = 7,36 SD = 1,72) był podobny (statystyka t-studenta t = 0,87 p = 0,388). W celu porównania problemów ze snem i stresem zawodowym w różnych systemach organizacji czasu pracy zastosowano metodę jednoczynnikowej ANOVA. Istotność różnic pomiędzy grupami weryfikowano za pomocą testu RIR Tukey a Kramera, a ich wielkość oceniano za pomocą współczynnika d-cohena 23. Szczegółowe dane przedstawiono w tabeli 2. Tabela 2. Praca zmianowa a insomnia i stres zawodowy wśród policjantów DS INS RNS F (p) RIR M (SD) M (SD) M (SD) Insomnia 11,58 (4,36) 8,58 (4,00) 7,97 (5,46) 3,95 (0,022) [DS] : [RNS] Uciążliwości organizacyjne 8,21 (1,23) 8,07 (1,45) 6,62 (2,05) 9,04 (< 0,001) [DS] : [RNS] [DNS] : [RNS] Ryzyko osobiste 7,26 (1,52) 7,16 (1,82) 7,68 (1,68) 0,89 (0,415) Legenda: DS = system zmian dziennych, INS = system zmian dziennych z nieregularną służbą w nocy, RNS = system trzyzmianowy z regularną służbą w porze nocnej, M średnia, SD odchylenie standardowe, F statystyka F-Snedecora, p - poziom istotności, RIR test Tukey a - Kramera Źródło: opracowanie wyników badań własnych Otrzymane wyniki wskazują, że policjanci pracujący włącznie na zmianach dziennych mieli większe problemy ze snem niż pełniący służbę uwzględniającą regularne zmiany w porze nocnej (p = 0,048, d-cohena = 0,73). Policjanci pełniący służbę uwzględniającą regularne zmiany nocne odczuwali mniejszy stres organizacyjny w porównaniu do pracujących wyłącznie na zmianach dziennych lub z uwzględnieniem nieregularnych zmian nocnych (odpowiednio p = 0,011, d- Cohena = 0,94 i p = 0,002, d-cohena = 0,82). Wielkość tych efektów była duża. Natomiast organizacja czasu pracy nie różnicowała subiektywnego obciążenia w zakresie ryzyka osobistego. 23 King B.M., Minium E.W. Statystyka dla psychologów i pedagogów. Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2009. 6
Do określenia przyczyn problemów ze snem wśród policjantów zastosowano metodę ogólnego modelu regresji (GRM). W tym celu dokonano przekodowania pracy zmianowej na dwie kategorie: regularne zmiany nocne oraz inne zmiany (dzienne i dzienne z nieregularnymi nocami). Po wprowadzeniu do równania regresji wieku, pracy zmianowej oraz stresu zawodowego, zostało wyjaśnione 12% wariancji insomnii (F = 4,17 p = 0,004). Jednak tylko standaryzowane współczynnik regresji beta (β) dla wieku (β = 0,26, t = 2,60 p = 0,01) i osobistego ryzyka (β = 0,25, t = 2,53 p = 0,013) okazały się statystycznie istotne. Policjanci starsi wiekiem oraz wyżej oceniający osobiste ryzyko mieli poważniejsze problemy ze snem. Wielkość obu efektów mierzona współczynnikiem cząstkowego eta kwadrat (η 2 ) była przeciętna (odpowiednio dla wieku η 2 = 0,069 i dla personalnego ryzyka η 2 = 0,066). Dyskusja Celem prezentowanego studium była ocena trudnościami ze snem w różnych systemach organizacji czasu pracy policjantów pełniących służbę w miejskich komisariatach Policji z uwzględnieniem stresu zawodowego oraz ocena czynników mających znaczenie dla insomnii. Uzyskane rezultaty pokazały, że w badanej grupie większe problemy ze snem mieli policjanci pracujący wyłącznie na zmianach dziennych porównaniu do pracujących regularnie na zmianach nocnych. Stres organizacyjny był większy wśród funkcjonariuszy pracujących wyłącznie na zmianach dziennych oraz w systemie uwzględniającym nieregularne zmiany w porze nocnej w porównaniu do pracujących regularnie na zmianach nocnych. Obciążenie osobistym ryzykiem (stres operacyjny) było podobne we wszystkich typach organizacji czasu pracy. Nasilające się problemy ze snem były współzależne od wieku i subiektywnego obciążenia osobistym ryzykiem. Wyniki naszego badania są odmienne od wyników tych studiów, według których pracujący w systemie obejmującym zmiany nocne odczuwają większe problemy ze snem. Natomiast są bardziej zbliżone do studiów, w które wykazały brak różnic pomiędzy policjantami pracującymi w porze nocnej oraz wyłącznie w porze dziennej 24 25. Przypuszczamy, że wynika to z faktu, iż w naszej grupie wszyscy policjanci pracowali w systemie zmianowym. Funkcjonariusze pracujący wyłącznie na zmianach dziennych (porannych i popołudniowych) oraz pracujący zwykle na zmianach dziennych i okazjonalnie pełniący służbę nocą byli bardziej obciążeni czynnikami organizacyjnymi. Wydaje się, że jak w wielu sektorach usługowych, codzienny rytm pracy nie jest stały i regularny, a zmienia się w ciągu doby. Zazwyczaj podczas dnia jest więcej klientów i interwencji. Dodatkowo można też przypuszczać, że praca policjantów w porze nocnej nie jest bezpośrednio nadzorowana przez przełożonych. Policja jest służbą wysoce zhierarchizowaną i stała obecność przełożonego może być dodatkową uciążliwością. 24 Garbarino S., De Carli F., et all, op. cit. 25 Garbarino S., Nobili L., et all, op. cit. 7
Z komunikatów personalnych od policjantów wynika, że dość często zdarzają się służby pomiędzy, którymi przerwa jest krótsza niż 10 godzin. Dotyczy to przede wszystkim rotacji ze zmiany popołudniowej na zmianę poranną. Niewystarczający czas na wypoczynek może uniemożliwiać przygotowanie się do zdrowego snu oraz skutkować ograniczeniem czasu na sen. Zgodnie z kognitywnym modelem insomnii nadmiar negatywnych zdarzeń i natłok przykrych myśli przed nocnym odpoczynkiem nasila problemy ze snem 26. To może wyjaśniać, dlaczego policjanci pracujący na wyłącznie na zmianach dziennych zgłaszali więcej skarg na problemy ze snem. Zgodnie z wynikami innego badania, regularna praca uwzględniająca porę nocną sprzyja wydłużaniu czasu na fizyczny wypoczynek i psychiczne oderwanie się od pracy 27. W naszym badaniu grupa ponad 40% policjantów cierpiała z powodu insomnii. Ten problem należy uznać za poważny. Podobnie na ważność tego problemu w kontekście bezpieczeństwa pracy wskazywano we wcześniejszych badaniach 28 29. Bezsenność nasilała się wraz z wiekiem i poczuciem osobistego ryzyka. Jest to zgodne z wcześniejszymi studiami, że z wiekiem nasilają się problemy ze snem, a tolerancja pracy w porze nocnej maleje 30 31. Związek ryzyka osobistego z problemami ze snem można tłumaczyć zgodnie z kognitywno-transakcyjną teorią stresu Lazarus i Folkmann 32. Poczucie dużego ryzyka osobistego i odpowiedzialności za bezpieczeństwo innych jest związane z poczuciem zagrożenia. To właśnie subiektywna ocena poznawcza decyduje, że zdarzenia i warunki pracy są oceniane negatywnie. W ten sposób to nie czynniki pracy same w sobie są źródłem stresu, ale ich poznawcza ocena. Zgodnie z wynikami naszego badania, ryzyko osobiste nie było zależne od organizacji czasu pracy. Poczucie osobistego zagrożenia i odpowiedzialności za bezpieczeństwo innych jest trwale związane ze specyfiką zawodu policjanta. Nasze studium ma pewne ograniczenia. Pierwsze, podejście korelacyjne nie pozwala na wyciąganie wniosków przyczynowo-skutkowych. Drugie, dane były zebrane metodami samoopisowymi. Jest to istotne szczególnie dla oceny insomnii. Wykazano, że ludzie mają tendencję do przeszacowywania problemów ze snem 33. Zmianowość również była oceniana na podstawie relacji policjantów, bez wykorzystywania szczegółowych harmonogramów pracy. Różnorodność systemu 26 Harvey A.G. Cognitive model of insomnia. Behaviour Research and Therapy, 2002, vol 40, nr 8, 869-983. 27 Vila B.J., Impact of long work hours on police officers and the communities they serve. American Journal of Industrial Medicine, 2006, vol 49, nr 11, 972-980. 28 Rajaratnam S.M.W., Barger L.K., Lockley S.W., Shea S.A., Wang W., Landrigan C.P., O Brien C.S., Qadri S., Sullivan J.P., Cade B.E., Epstein L.J., White D.P., Czeisler C.A., Harvard Work Hours, Health and Safety Group. Sleep Disorders, Health, and Safety in Police Officers. JAMA, 2011, vol 306, nr 23, 2567-2578. 29 Violanti J.M., Fekedulegn D., Andrew M.E., Charles L.E., Hartley T.A., Vila B., Burchfiel C.M. Shift work and the incidence of injury among police officers. American Journal of Industrial Medicine, 2012, vol 55, nr 3, 217-27. 30 Natvik S., et all, op. cit. 31 Pracka D., Pracki T., Nadolska M., Ciesielczyk K., Ziółkowska-Kochan M., Tafil-Klawe M., Jakitowicz J., Epidemiologiczna ocena zmian jakości snu w wybranych grupach społecznych i wiekowych. Sen, 2003, vol 3, nr4, 139-144. 32 Lazarus S.R., Folkman S. Transactional theory and research on emotions and coping. European Journal of Personality, 1987, vol 1, nr 3, 141 169. 33 Harvey A.G., Tang N.K. (Mis)perception of sleep in insomnia: a puzzle and a resolution. Psychological Bulletin, 2012, vol 138, nr 1, 77-101. 8
zmian mogła być znacznie większa. Pomimo tych metodologicznych ograniczeń nasze studium poszerza wiedzę o związku pomiędzy zmianowością, stresem zawodowym i insomnią. Zakończenie Bazując na zaprezentowanych wynikach można zaproponować kierunki praktycznych rozwiązań dostrzeżonego problemu związanego z trudnościami ze snem wśród policjantów pełniących służbę w miejskich komisariatach. Zgodnie z Eriksen i Kecklund 34, ograniczanie stresu zawodowego powinno być prowadzone na płaszczyźnie organizacyjnej (redukcja utrudnień organizacyjnych, mniejsza liczba nadgodzin, dłuższe przerwy pomiędzy zmianami) i równocześnie na płaszczyźnie indywidualnej (promocja higieny snu i rutynowych zwyczajów związanych ze snem). Większa świadomość problemu, poprawa praktyk ergonomicznego kształtowania zmian roboczych i zarządzania stresem będzie korzystna dla jakości życia policjantów oraz ich skuteczności zawodowej. Literatura 1. Åkerstedt T., Wright K.P. Sleep loss and fatigue in shift work and shift work disorder. Sleep Medicine Clinics, 2009, vol 4, nr 2. 2. Basińska B.A., Wiciak I. Fatigue and professional burnout in police officers and firefighters. Internal Security, 2012, vol 4, nr 2. 3. Brough P. Comparing the influence of traumatic and organizational stressors on the psychological health of police, fire and ambulance officers. International Journal of Stress Management, 2004, vol 11, nr 3. 4. Charles L.E., Burchfiel C.M., Fekedulegn D., Vila B., Hartley T.A., Slaven J., Mnatsakanova A, Violanti J.M., Shift work and sleep: the Buffalo Police health study. Policing: An International Journal of Police Strategies & Management, 2007, vol 30, nr 2. 5. Costa G., Sartori S., Akerstedt T. Influence of flexibility and variability of working hours on health and well-being. Chronobiology International, 2006, vol 3, nr 6. 6. Czapiński J. Psychologia szczęścia: Przegląd badań i zarys cebulowej teorii szczęścia. Akademos, Poznań 1992. 7. Czapiński J., Sułek A., Szumlicz T. Individual quality of life. Social Diagnosis 2011. Objective and subjective quality of life in Poland. Contemporary Economics, 2011, vol 5, nr 3. 8. Diener E. Subjective well-being: The science of happiness and proposal for a national index. American Psychologist, 2000, vol 55, nr 1. 9. Eriksen C.A., Kecklund G., Sleep, sleepiness and health complaints in police officers: the effects of a flexible shift system. Industrial Health, 2007, vol 45, nr 2. 10. Garbarino S., De Carli F., Nobili L., Mascialino B., Squarcia S., Penco M.A., Beelke M., Ferrillo F. Sleepiness and sleep disorders in shift workers: a study on a group of Italian police officers. Sleep, 2002, vol 25, nr 6. 11. Garbarino S., Nobili L., Beelke M., Balestra V., Cordelli A., Ferrillo F. Sleep disorders and daytime sleepiness in state police shiftworkers. Archives of Environmental Health, 2002, vol 57, nr 2. 12. Gerber M., Hartmann T., Brand S., Holsboer-Trachsler E., Pühse U. The relationship between shift work, perceived stress, sleep and health in Swiss police officers. Journal of Criminal Justice, 2010, vol 38, nr 6. 13. Harvey A.G. Cognitive model of insomnia. Behaviour Research and Therapy, 2002, vol 40, nr 8. 14. Harvey A.G., Tang N.K. (Mis)perception of sleep in insomnia: a puzzle and a resolution. Psychological Bulletin, 2012, vol 138, nr 1. 15. King B.M., Minium E.W. Statystyka dla psychologów i pedagogów. Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2009. 16. Lazarus S.R., Folkman S. Transactional theory and research on emotions and coping. European Journal of Personality, 1987, vol 1, nr 3. 17. Natvik S., Bjorvatn B., Moen B.E., Mageroøy N., Sivertsen B., Pallesem S. Personality factors related to shift work tolerance in two- and three-shift workers. Applied Ergonomics, 2011, vol 42, nr 5. 18. Neylan T.C., Metzler T.J., Best S.R., Weiss D.S., Fagan J.A., Liberman A., Rogers C., Vedantham K., Brunet A., Lipsey T.L., Marmar C.R. Critical incident exposure and sleep quality in police officers. Psychosomatic Medicine, 2002, vol 64, nr 2. 19. Pracka D., Pracki T., Nadolska M., Ciesielczyk K., Ziółkowska-Kochan M., Tafil-Klawe M., Jakitowicz J., Epidemiologiczna ocena zmian jakości snu w wybranych grupach społecznych i wiekowych. Sen, 2003, vol 3, nr4. 34 Eriksen C.A., Kecklund G., Sleep, sleepiness and health complaints in police officers: the effects of a flexible shift system. Industrial Health, 2007, vol 45, nr 2, 279-288. 9
20. Rajaratnam S.M.W., Barger L.K., Lockley S.W., Shea S.A., Wang W., Landrigan C.P., O Brien C.S., Qadri S., Sullivan J.P., Cade B.E., Epstein L.J., White D.P., Czeisler C.A., Harvard Work Hours, Health and Safety Group. Sleep Disorders, Health, and Safety in Police Officers. JAMA, 2011, vol 306, nr 23. 21. Soldatos C.R., Dikeos D.G., Paparrigopoulos T.J., The diagnostic validity of the Athens Insomnia Scale. Journal of Psychosomatic Research, 2003, vol 55, nr 3. 22. Szelenberg W. (red.). Bezsenność. Via Medica, Gdańsk 2007. 23. Vila B.J., Impact of long work hours on police officers and the communities they serve. American Journal of Industrial Medicine, 2006, vol 49, nr 11. 24. Violanti J.M., Fekedulegn D., Andrew M.E., Charles L.E., Hartley T.A., Vila B., Burchfiel C.M. Shift work and the incidence of injury among police officers. American Journal of Industrial Medicine, 2012, vol 55, nr 3. 10