Korwel-Lejkowska B., 2016, Analiza zmian wybranych elementów struktury krajobrazu wschodniej części Pojezierza Kaszubskiego w pierwszej dekadzie XXI w. jako efekt suburbanizacji. Problemy Ekologii Krajobrazu, T. XLI, 107 117 Analiza zmian wybranych elementów struktury krajobrazu wschodniej części Pojezierza Kaszubskiego w pierwszej dekadzie XXI w. jako efekt suburbanizacji Analysis of changes in selected elements of landscape structure in eastern part of Kashubian Lakeland during first decade of XXI century as a result of suburbanization Barbara Korwel-Lejkowska Uniwersytet Gdański, Instytut Geografii, Katedra Geografii Fizycznej i Kształtowania Środowiska, ul. Bażyńskiego 4, 80-309 Gdańsk e-mail : geobk@univ.gda.pl Abstract : The article presents main spatial changes in the western part of the Tricity Agglomeration s surrounding from the beginning of the 21 st century, taking into account the previous types of land use and cover, main landscape resources and the predicted landscape threats. The area of researches is one of the 49 priority areas for landscape protection and management, which were designated in The Study of Landscape Protection for Pomorskie Voivodeship in 2006. The analysis included changes of grassland area and buildings which arose in the years 2000 2012 in the Przodkowsko-Straszyński priority area for landscape protection and management. The results of analysis were referred to the main threats of landscape, included in The Study of Landscape Protection. Słowa kluczowe : użytkowanie terenu, zagrożenia krajobrazu, suburbanizacja, Gdański obszar metropolitalny Key words : land use, landscape threats, urban sprawl, Gdańsk metropolitan area Wprowadzenie W 2005 r. na zlecenie Samorządu Województwa Pomorskiego sporządzone zostało Studium Ochrony Krajobrazu, uwzględniające walory przyrodnicze i wartości kulturowe, a także zagrożenia dla krajobrazu w obu tych wymiarach ( Kistowski i in. 2006 ). Stanowi ono materiał studialny, który miał służyć jako jedna z podstaw aktualizacji Planu Zagospodarowania Przestrzennego Województwa Pomorskiego oraz opra-
Barbara Korwel-Lejkowska cowania w jego ramach Planu Zagospodarowania Przestrzennego Obszaru Metropolitalnego Trójmiasta. W nawiązaniu do założeń Europejskiej Konwencji Krajobrazowej, zdefiniowano w nim pojęcie krajobrazu jako zasobu wartości wizualno-estetycznych regionu, powstałych w wyniku wzajemnego oddziaływania czynników przyrodniczych i antropogenicznych, a jego ochronę uznano za jedno z najważniejszych działań w zakresie planowania przestrzennego. Sporządzone Studium powinno stanowić podstawę polityki przestrzennej umożliwiającej minimalizację zagrożeń krajobrazowych i narzędzie ochrony jego walorów. Postępująca suburbanizacja o charakterze urban sprawl i związane z nią zmiany użytkowania terenu są jednak wciąż procesami żywiołowymi, nie podlegającymi należytej kontroli. Urban sprawl to proces zagospodarowywania terenów poza zwartą strefą podmiejską, charakteryzujący się rozproszeniem zabudowy mieszkaniowej, usługowej i miejsc pracy, którego negatywne skutki znajdują odzwierciedlenie w środowisku przyrodniczym i kulturowym, w tworzonym przez nie krajobrazie a także w sferze społeczno-gospodarczej ( Kamieniecki, red. 2002 ). Problem zmian w krajobrazie, powodowanych rozprzestrzenianiem się zabudowy wokół największych miast Polski, był poruszany wielokrotnie w ostatnim dziesięcioleciu, zarówno w pracach poświęconych jednemu ośrodkowi miejskiemu ( Degórska, Deręgowska 2008, Kistowski 2008, Poniży 2008 ), jak i w opracowaniach o charakterze ogólnopolskim ( Kozłowski, red. 2006 ). Celem niniejszej pracy jest weryfikacja przewidywanych zmian w krajobrazie wywołanych antropopresją na jednym z obszarów priorytetowych wyznaczonych we wcześniej wspomnianym Studium Ochrony Krajobrazu. Analizie zmian wybranych elementów struktury krajobrazu został poddany Obszar Przodkowsko-Straszyński, skatalogowany pod numerem XXXI. Wybrany obszar nie należy do regionów o wybitnych walorach krajobrazowych, ale jego położenie w strefie bezpośredniego oddziaływania aglomeracji trójmiejskiej powoduje, iż jest to obszar o niezwykle silnej dynamice zmian użytkowania gruntów, w tym głównie wzrostu powierzchni zabudowanej. Wzrost ten w dużej mierze odbywa się w sposób niekontrolowany, obniżając tym samym jakość środowiska przyrodniczego i krajobrazu. Wybór tego obszaru podyktowany był również faktem, iż stan środowiska wschodniej części Pojezierza Kaszubskiego, w istotny sposób wpływa na jakości życia mieszkańców Trójmiasta. Metody badań W trakcie sporządzania wspomnianego Studium dokonano identyfikacji i analizy zasobów krajobrazowych, a następnie ich waloryzacji ( Korwel-Lejkowska 2006 ). Na następnym etapie wskazano i oceniono zagrożenia zasobów krajobrazowych. Ostatnim etapem działań była analiza dotychczasowej ochrony krajobrazu i formułowanie zaleceń dotyczących ochrony. Na podstawie analizy cech jednostek krajobrazowych wyróżnionych na obszarze województwa, w Studium wyznaczono siedem stref priorytetowych ( o różnej wartości i różnym stopniu zagrożenia krajobrazu ) oraz 49 obszarów priorytetowych dla ochrony i kształtowania krajobrazu. Obszary te zostały szczegółowo scharakteryzowane w formie katalogu, obejmującego zagadnienia wartości i zagrożeń krajobrazu, a także zestawy działań z zakresu ochrony i kształtowania krajobrazu, zalecane ze względu na specyfikę danego obszaru ( Kistowski i in. 2006 ). 108
Analiza zmian wybranych elementów struktury krajobrazu W niniejszym artykule odniesiono się do zapisów z powyższego katalogu obszarów priorytetowych dla ochrony i kształtowania krajobrazu, traktując rozpoznany w Studium stan środowiska, jako wyjściowy ( ze względu na dostępność materiałów i czas opracowania, aktualność danych zastosowanych dla potrzeb powyższej analizy datowana jest na początek XXI wieku ). Według katalogu zawartego w Studium ( Kistowski i in. 2006 ), wartość krajobrazu obszaru XXXI została sklasyfikowana jako niska, wynikająca głównie z elementów kulturowych ( 12 zespołów dworsko-parkowych ; ceglany średniowieczny zespół sakralny w Żukowie ). Z elementów przyrodniczych wpływających na ocenę wartości krajobrazu należy wymienić strefy wąwozowe koło Warzenka i Kczewa oraz obszar urozmaiconej rzeźby w okolicy Tokar. Nie stwierdzono występowania elementów ekspozycji i kompozycji wizualnej, które mogłyby istotnie podnieść walory obszaru, natomiast zagrożenia krajobrazu oceniono jako silne i bardzo silne, a jedynie miejscami średnie. Do przewidywanych zagrożeń na analizowanym obszarze należały przede wszystkim : suburbanizacja o charakterze urban sprawl, transformacja użytków zielonych szacowana na niewielką skalę 1, zainwestowanie rekreacyjne w rejonie Jezior Tuchomskiego, Otomińskiego i Wysockiego, bardzo liczne napowietrzne linie energetyczne wysokiego napięcia. Rozpatrując wartość krajobrazu oraz jego zagrożenia, priorytet w zakresie ochrony i kształtowania krajobrazu ustalono jako średni, a działania zmierzające do poprawy jego stanu powinny polegać głównie na eliminowaniu czynników degradujących. W niektórych przypadkach wskazane może być poddanie krajobrazu szczególnym formom ochrony konserwatorskiej. Wśród proponowanych w katalogu działań w zakresie ochrony i kształtowania krajobrazu na uwagę zasługują przede wszystkim : zakaz rozpraszania miejsc lokalizacji zespołów nowej zabudowy, zachowanie specyfiki formy geometrii przestrzeni poprzez kontynuację tradycyjnej skali i formy podziałów geodezyjnych, zwłaszcza form osadnictwa jednodworczego, ograniczenie stosowania dowolnych form architektonicznych w nowej zabudowie, ochrona, zachowanie historyczno-regionalnej skali zabudowy wiejskich jednostek osadniczych oraz jej kontynuowanie w sąsiedztwie form zagospodarowania, które zachowały cechy regionalne. Mając na uwadze wyżej wymienione zagrożenia i wskazania, podjęta została analiza rzeczywistych zmian na wskazanym obszarze w pierwszej dekadzie XXI w. Skoncentrowano się przede wszystkim na analizie dwóch pierwszych zagrożeń : zmian powierzchni zabudowy ( rozumianej jako powierzchnia zajęta przez budynki ) oraz transformacji powierzchni użytków zielonych ( wraz z terenami gdzie zaniechano prowadzenia gospodarki rolnej ) aby sprawdzić czy rzeczywiście skala zmian pozostaje niewielka. Za pomocą programu MapInfo Professional przeanalizowano powierzchnię zabudowy i użytków zielonych w roku 2000 ( dane pozyskane z map w układzie 1992 w skali 1 :10 000, opracowanych w latach 2000 2003, stąd za początkowy rok analizy uznano 2000 ) oraz najnowsze dostępne dane dla tych dwóch typów użytkowania terenu z 2012 roku ( dane z BDOT 10k ). Analizę przeprowadzono w kwadratowych polach podstawowych o powierzchni 1 km 2, ukazując metodą kartogramu udział powierzchni zabudowy, która powstała 1 W Katalogu Obszarów, stanowiącym załącznik do Studium, nie wszystkie zagrożenia miały sprecyzowaną skalę występowania. 109
Barbara Korwel-Lejkowska w pierwszej dekadzie XXI wieku oraz zmiany powierzchni użytków zielonych udział procentowy użytków nowopowstałych i zlikwidowanych w latach 2000 2012. Zaletą zastosowania pól geometrycznych jako jednostek podstawowych jest ich jednakowa powierzchnia, przez co są łatwo porównywalne ( Balon, Krąż 2013 ). Wyniki analizy odniesiono do wskazanych w Studium Ochrony Krajobrazu obszarów potencjalnego zainwestowania, które w najmniejszym stopniu ingerowałoby w krajobraz i środowisko oraz do wcześniejszego sposobu zagospodarowania terenu. Na ostatnim etapie badań podjęta została próba wskazania przyszłych zmian i analiza pozostałych założeń zawartych w Studium, pod względem trafności ich sformułowania. Położenie i charakterystyka obszaru badań Obszar Przodkowsko-Straszyński, o powierzchni 205,6 km 2, położony jest na zachód od Gdańska ( ryc. 1 ). Jego rozciągłość z północnego zachodu na południowy wschód to niecałe 30 km. Wschodnia część obszaru leży w granicach administracyjnych miasta Gdańsk, obejmując m.in. dzielnice : Rębiechowo z terenem lotniska, i Kokoszki. Południowa część należy do powiatu gdańskiego ( gmina Pruszcz Gdański ), natomiast większa ( wschodnia i centralna ) część obszaru należy do powiatu kartuskiego ( część gmin : Przodkowo, Kolbudy oraz miejskiej i wiejskiej gminy Żukowo ). Jedynie północny kraniec analizowanego obszaru należy do powiatu wejherowskiego ( gmina Szemud ). Według podziału fizycznogeograficznego ( Kondracki 1994 ) obszar w ponad 97 % położony jest w granicach mezoregionu Pojezierze Kaszubskie ( 314.51 ) jego wschodniej części. Zaledwie 5,8 km 2 w południowo-wschodniej części obszaru należy do mezoregionu Żuław Wiślanych ( 313.54 ) na Pobrzeżu Gdańskim. Zarówno urozmaicona rzeźba terenu, jak i stan wykształcenia sieci hydrograficznej oraz sposób użytkowania terenu sprawiają, że obszar ten jest reprezentatywnym poligonem badawczym dla wschodniej części Pojezierza Kaszubskiego. Obszar charakteryzuje się rzeźbą młodoglacjalną, tworzącą bogaty genetycznie zastaw zróżnicowanych jednostek geomorfologicznych. Jednostki te obejmują różne typy form ukształtowanych w następstwie zlodowacenia i formy współczesne holoceńskie. Powszechnie występującą formą jest morena denna falista. Miąższość osadów plejstoceńskich jest bardzo różna od kilku metrów na wyniesieniach powierzchni podczwartorzędowej, do ponad 300 metrów w erozyjnych obniżeniach tej powierzchni. W północno-zachodniej części obszaru wysokości dochodzą do 230 m n.p.m., skąd teren obniża się w kierunku południowo-wschodnim. Fragmentarycznie reprezentowane są tu również powierzchnie sandrowe, np. w okolicach Chwaszczyna ( Jereczek-Korzeniewska 2005 ). Teren urozmaicają rynny polodowcowe, wykorzystywane przez cieki lub jeziora, np. rynna jez. Tuchomskiego. W okolicach Żukowa i Straszyna, południowej granicy obszaru towarzyszy największa rzeka regionu Radunia. Na analizowanym obszarze znajduje się 8 większych jezior : Tuchomskie, Otomińskie, Osowskie, Wysockie, Jasień, Orzechowo, Kczewskie i Księże. Ważnym elementem środowiska przyrodniczego są również mokradła stałe i okresowe, występujące w izolowanych płatach lub większych kompleksach, a w podziale hydrograficznym znaczące powierzchnie zajmują obszary bezodpływowe. Obszar badań charakteryzuje się stosunkowo słabymi glebami. Dominującym ich typem są gleby brunatne wyługowane, wytworzone z glin i piasków gliniastych lub glin spiaszczonych, występujące mozaikowo 110
Analiza zmian wybranych elementów struktury krajobrazu Ryc. 1. Położenie obszaru badań Objaśnienia : 1 granica opracowania, 2 obszary potencjalnego zainwestowania wskazane w Studium Ochrony Krajobrazu, 3 zabudowa, 4 wody powierzchniowe, 5 tereny leśne, 6 użytki zielone. Źródł o: opracowanie własne. Fig. 1. Location of the study area Explanations : 1 border of the study area, 2 areas for potential investment identified in the Study of Landscape Protection, 3 buildings, 4 surface waters, 5 forests, 6 grasslands. Source : own compilation. na przemian z glebami płowymi. Niewielkie tereny nadjeziorne lub w dnach dolin zajmują gleby organiczne. W podziale na regiony klimatyczne A. Wosia ( 1993 ) prawie cały obszar należy do Regionu Dolnej Wisły ( IV ), jedynie zachodnią część obszaru badań obejmuje Region Wschodniopomorski ( VIII ). Oba te regiony, w porównaniu do regionów sąsiadujących, wyróżniają się zwiększoną liczbą dni chłodnych oraz dużym zachmurzeniem ( Woś 1993 ). W geobotanicznym podziale regionalnym Polski według J. M. Matuszkiewicza ( 2008 ) charakteryzowany obszar zaliczony został do Niżu Środkowoeuropejskiego, a w dalszym podziale do Pojezierza Pomorskiego charakteryzującego się występowaniem śródlądowych zbiorowisk suboceanicznych i atlantyckich, w tym zbiorowisk leśnych bukowo-dębowych, grądów oraz zbiorowisk zaroślowych i krzewinkowych. Istniejące formy ochrony krajobrazu w obszarze Przodkowsko-Straszyńskim to Obszar Chronionego Krajobrazu Doliny Raduni ( część południowo-zachodnia ) oraz Otomiński Obszar Chronionego Krajobrazu ( część środkowa ). Stan ten nie zmienił się w analizowanym okresie czasu, pomimo sugerowanej potrzeby powiększenia tego ostatniego obszaru. 111
Barbara Korwel-Lejkowska Wyniki W latach 2000 2012, w obrębie Przodkowsko-Straszyńskiego obszaru priorytetowego dla ochrony i kształtowania krajobrazu, powstało 7220 budynków o łącznej powierzchni 155,28 ha, z czego zaledwie 808 ( 11 % wszystkich nowych budynków i 15,3 % powierzchni nowych budynków ) powstało na terenach wskazanych w Studium Ochrony Krajobrazu jako obszary potencjalnego zainwestowania ( tab. 1, ryc. 2 ). Tab. 1. Zabudowa powstała w latach 2000-2012 na obszarach wskazanych w Studium Ochrony Krajobrazu do potencjalnego zainwestowania Tab. 1. Buildings raised in the years 2000-2012 on areas predicted for development in Study of Landscape Protection Obszar potencjalnego zainwestowania * Powierzchnia obszaru w granicach opracowania [ ha ] / udział w stosunku do całej powierzchni danego obszaru [ % ] Liczba budynków z lat 2000 2012 Łączna powierzchnia budynków [ ha ] Tuchom Banino Małkowo 171 / 98,96 642 10,725 Chwaszczyno -Wschód 61,5 / 17,54 14 0,175 Barniewice-Zachód 107 / 100 2 0,053 Rębiechowo 400,8 / 77,93 95 2,027 Czaple-Kokoszki 345,5 / 100 55 10,788 Łącznie 2630,04 /- 808 23,768 *obszar badań obejmuje sześć obszarów potencjalnego zainwestowania, ale w nakładającym się fragmencie obszaru Osowa- Barniewice nie powstały w analizowanym okresie żadne budynki. Mimo, iż obszary wskazywane w Studium jako predysponowane do zabudowy znajdują się w niewielkiej odległości od siebie w północno-środkowej części obszaru XXXI, zaznaczają się na nich znaczne różnice w ilości i funkcjach powstającej zabudowy ( tab. 1, ryc. 3 ). Pomijając obszar Barniewice-Zachód ( gdzie zbudowano 2 obiekty mieszkalne na obszarach rolniczych ), warto przyjrzeć się bliżej obszarom Rębiechowo i Czaple-Kokoszki. Są to tereny położone na północ i południe od portu lotniczego, stąd większa liczba obiektów produkcyjnych, magazynowych, handlowo-usługowych i biurowych. Związane są one z powstającymi swoistymi centrami biznesu, korzystającymi z lokalizacji lotniska. Inny charakter ma strefa Chwaszczyno-Wschód, gdzie powstało 11 domów jednorodzinnych z towarzyszącymi trzema budynkami gospodarczymi. Podobnie jak w przypadku okolic Barniewic, są to tereny w dużej mierze rolnicze. Największym obszarem o najsilniejszej presji inwestycyjnej spośród obszarów sugerowanych w Studium do zainwestowania jest strefa Tuchom Banino Małkowo. Jest to jedyny z powyższych pięciu obszarów, w którym powstały budynki o wszystkich analizowanych funkcjach ( ryc. 3 ). Obok dominującej jak wszędzie funkcji mieszkaniowej, istnieją tu obiekty powstałe dla potrzeb obsługi stale rosnącej liczby mieszkańców : handlowo-usługowe, gospodarczo-produkcyjne, transportu, itd. Z jednej strony jest to spowodowane wzrostem intensywności zabudowy Tuchomia, Miszewa czy Pępowa, postępującej w miarę zwarty sposób ( jako dogęszczenie istniejącej zabudowy i wzdłuż głównych dróg ), z drugiej rosnącej presji turystycznej w okolicy jez. Tuchomskiego ( ma ona bardziej rozproszony charakter ), aż po rozlewanie się zabudowy na zachód od centrum Banina. 112
Analiza zmian wybranych elementów struktury krajobrazu % Ryc. 2. Powierzchnia przyrostu terenów zabudowanych w latach 2000 2012 w Przodkowsko-Straszyńskim Obszarze Priorytetowym dla ochrony i kształtowania krajobrazu (%) Objaśnienia : 1 granica opracowania, 2 obszary potencjalnego zainwestowania wskazane w Studium Ochrony Krajobrazu. Źródło : opracowanie własne. Fig. 2. Area of buildings which arose in the years 2000 2012 in the Przodkowsko-Straszyński priority area for landscape protection and management Explanations : 1 border of the study area, 2 areas of potential investment identified in the Study of Landscape Protection. Source : own compilation. Interesującym obiektem jest zwarte osiedle domów jednorodzinnych ( osiedle Park ), o powierzchni 5,4 ha, zlokalizowane między Małkowem a Kczewem w oderwaniu od starszej zabudowy. Poza zasięgiem stref wskazanych jako priorytetowe pod zabudowę, w latach 2000 2012 najwięcej budynków przybyło w południowo-wschodniej części obszaru Przodkowsko-Straszyńskiego. Nowe zwarte osiedla powstały w miejscowościach : Borkowo ( np. Osiedle Cztery Pory Roku ), Kowale, w gdańskich dzielnicach : Zakoniczyn, Ujeścisko, Szadółki, Orunia Górna, Kiełpinek, Kokoszki, między Karczemkami a Kiełpinem Górnym. W pozostałych miejscowościach nowa zabudowa stanowi kontynuację ( dogęszczanie ) wcześniejszego zainwestowania. W większości przypadków ma ona charakter rozproszony, choć można zauważyć również zainwestowanie o charakterze pasmowym, np. zwiększoną liczbę budynków wzdłuż drogi Sulmin Niestępowo Lniska. Zwykle nowa zabudowa nie powstawała kosztem obszarów leśnych. Poza nielicznymi przypadkami pojedynczych domów zlokalizowanych na obszarach, które do 2000 roku były terenami leśnymi, warto wspomnieć że na północ od centrum Banina obszar leśny zmniejszył się o 4,3 ha, zmieniając funkcję na mieszkaniową ( domy jednorodzinne ), w sąsiedniej Dąbrowie wycięto pod zabudowę 0,75 ha lasu, 113
Barbara Korwel-Lejkowska Ryc. 3. Udział procentowy funkcji nowych budynków powstałych w latach 2000 2012 w podziale na obszary potencjalnego zainwestowania Źródło: opracowanie własne na podstawie BDOT 2012. Fig. 3. Percentage of the functions of new buildings, which were raised in period 2000 2012 in five areas of potential development Source : own compilation based on TBD 2012. a w Kiełpinie Górnym łącznie ubyło prawie 5,5 ha lasu, z czego większa część już jest zajęta pod zabudowę. Jedynym obiektem przemysłowym, który w analizowanym okresie czasu powstał kosztem powierzchni leśnej, jest zakład mięsny w Jankowie Gdańskim ( obiekt o powierzchni 0,41 ha ). Analiza transformacji użytków zielonych pozwoliła ustalić na jakich obszarach udział tej formy użytkowania terenu zwiększył lub zmniejszył się, a w pojedynczych przypadkach nie uległ zmianie ( ryc. 4 ). W zbliżonej liczbie pól podstawowych nastąpił ubytek, jak i wzrost powierzchni użytków zielonych. Tereny, gdzie użytki zielone uległy transformacji w inna formę użytkowania, dominują w północno-zachodniej i centralnej części obszaru badań. Tereny, gdzie nastąpił wzrost powierzchni użytków zielonych i obszarów odłogowanych, przeważają w części południowo-wschodniej, co prawdopodobnie związane jest z odchodzeniem od tradycyjnej gospodarki rolnej. Pola odłogowane, a nie przejęte jeszcze przez deweloperów, przeszły z kategorii gruntów ornych do kategorii łąki i pastwiska, choć zwykle nie pełnią takiej funkcji. Część powstałych powierzchni zadarnionych to obszary zieleni osiedlowej w sąsiedztwie nowych inwestycji, jednak nie posiadają one znaczącego udziału. 114
Analiza zmian wybranych elementów struktury krajobrazu Ryc. 4. Zmiana powierzchni użytków zielonych w latach 2000-2012 Objaśnienia : 1 granica opracowania, 2 obszary potencjalnego zainwestowania wskazane w Studium Ochrony Krajobrazu, 3 zabudowa. Źródło : opracowanie własne. Fig. 4. The change of grassland areas in the years 2000-2012 Explanations : 1 borders of the study area, 2 areas of potential investment identified in the Study of Landscape Protection, 3 buildings. Source : own compilation. Zmiany polegające na likwidacji obszarów leśnych nie są duże powierzchniowo, ale można zaobserwować wydłużone strefy, na których transformacja z obszarów leśnych na użytki zielone jest największa. Są to : pas od Jeziora Tuchomskiego po Kczewo, strefa od Niestępowa po Kiełpino Górne ( tam zanotowano największe zmiany ) oraz okolice Otomina. Nie zaobserwowano znaczących przypadków transformacji użytków zielonych w tereny leśne. Ubytek powierzchni użytków zielonych kosztem zabudowy, poza licznymi pojedynczymi zabudowaniami, występuje na większą skalę ( po kilka nowych zabudowań w niewielkiej odległości ) w otoczeniu Jeziora Tuchomskiego, w okolicy Banina, przy drodze na północ od Przodkowa, w Kiełpnie ( jako kontynuacja osiedla Kalina ), Rotmance, Otominie i na południe od Straszyna ( część Kuźnice ). Oprócz zabudowy letniskowej wokół Jeziora Tuchomskiego, pozostałe przypadki to zabudowa jednorodzinna. W analizowanym okresie, na terenach wcześniejszych użytków zielonych powstało również kilka wielkokubaturowych obiektów gospodarczych i magazynowych. Przykładem może być nowa sortownia odpadów przy Składowisku Odpadów Szadółki oraz magazyn zlokalizowany na południe od tego składowiska. Na całym obszarze w analizowanym okresie przybyło 2339,5 ha użytków zielonych 115
Barbara Korwel-Lejkowska a ubyło 421,6 ha, co w ogólnym bilansie daje przyrost wynoszący niespełna 1918 ha. Należy jednak pamiętać, że dane pochodzące z BDOT nie zawsze konsekwentne i zgodne z innymi klasyfikacjami kategorie i klasy pokrycia terenu. Nie zawsze obszary zaklasyfikowane w tej bazie jako tereny roślinności trawiastej funkcjonują jako łąki czy pastwiska. Porównanie lokalizacji linii wysokiego napięcia wskazało na brak zmian ich przebiegu w analizowanym okresie. Podsumowanie Podstawowe wyniki badań w odniesieniu do zakładanych zagrożeń zestawiono w tabeli 2. Biorąc pod uwagę dynamikę pierwotnego rynku deweloperskiego, można szacować, iż to właśnie nadmierna suburbanizacja stanowi na omawianym terenie największy problem, który nadal będzie narastał. Zbliżone procesy mają miejsce również wokół innych miejscowości na Pojezierzu Kaszubskim, między innymi : Kościerzyny, Kartuz i Sierakowic. Tab. 2. Wyniki oceny prognoz dotyczących głównych zagrożeń krajobrazu zawartych w Studium Ochrony Krajobrazu Tab. 2. Results of main threats of landscape prognosis evaluation presented in Study of Landscape Protection Główne zagrożenia przedstawione w Studium Ochrony Krajobrazu ( 2006 ) Suburbanizacja o charakterze urban sprawl Transformacja użytków zielonych szacowana na niewielką skalę Zainwestowanie rekreacyjne w rejonie jezior Tuchomskiego, Otomińskiego i Wysockiego Bardzo liczne napowietrzne linie energetyczne wysokiego napięcia Wyniki analizy po I dekadzie XXI w. Prognoza w pełni słuszna obszarami o największym nasileniu tego zjawiska są tereny położone na południowy zachód od Gdańska szczególnie : Kokoszki, Karczemki, Kiełpino Górne, okolice Żukowa, Banina i Pępowa. Najbardziej chaotyczną formę przybiera w Baninie w części północnej i zachodniej. Transformacja nastąpiła na szeroką skalę na całym obszarze, obejmując przede wszystkim zmianę gruntów ornych na użytki zielone, a w mniejszym stopniu zmianę użytków zielonych pod zabudowę mieszkaniową. Transformacja z terenów leśnych w użytki zielone jest największa w pasie od jez. Tuchomskiego po Kczewo, w strefie od Niestępowa po Kiełpino Górne i w okolicach Otomina. W ogólnym bilansie, powierzchnia użytków zielonych ( w tym odłogowanych pól ) wzrosła o prawie 20 km 2. Większe natężenie zainwestowania dotyczy rejonu Warzenka, obszaru między Tuchomiem, Miszewkiem a wschodnim brzegiem jez. Tuchomskiego oraz północnego brzegu, między Warznem a Chwaszczynem. W rejonie jez. Otomińskiego sytuacja jest korzystniejsza, ze względu na zalesione, a częściowo również podmokłe brzegi zbiornika. Nowa zabudowa powstaje w samym Otominie oraz na północ od niego ( osiedle o charakterze letniskowym ).Jez. Wysockie położone jest na zachód od dzielnicy Gdańsk-Osowa, równolegle do linii modernizowanej Pomorskiej Kolei Metropolitarnej. Na zachodnim brzegu istnieje liczna zabudowa letniskowa. Nowa zabudowa powstaje szczególnie w zlokalizowanej na południe od jeziora dzielnicy Nowy Świat oraz jako pojedyncze domy jednorodzinne między miejscowościami Kawle i Czarne Błoto. Po uruchomieniu PKM prognozuje się zwiększoną presję rekreacyjną w strefie brzegowej jeziora ze względu na lokalizację przystanku Gdańsk-Osowa w odległości około 170 m od brzegu jeziora. Stan sieci energetycznej wysokiego napięcia nie zmienił się w analizowanym okresie czasu. 116
Analiza zmian wybranych elementów struktury krajobrazu Uruchomienie we wrześniu 2015 r. Pomorskiej Kolei Metropolitarnej stanowi bodziec dla rozwoju zabudowy wzdłuż linii Gdańsk Rębiechowo Osowa, a w przyszłości dalej w kierunku Kartuz. Dotyczy to nie tylko zabudowy mieszkaniowej, ale również towarzyszącej jej zabudowy handlowo-usługowej, biurowej, magazynowej oraz sieci transportowych. Struktura zagospodarowania terenu, w której dominuje zrównoważony udział gruntów rolnych i leśnych sprawia, że krajobraz Pojezierza Kaszubskiego jest zwykle mniej przeobrażony lub zmiany zachodzą głównie pod wpływem presji turystycznej w otoczeniu jezior. Ze względu na niewielką lesistość strefy Przodkowsko-Straszyńskiej, postępująca zabudowa odbywać się będzie przede wszystkim kosztem gruntów ornych i użytków zielonych, zmieniając charakter krajobrazu wschodniej części Pojezierza Kaszubskiego. Literatura Balon J., Krąż P. 2013. Ocena jakości krajobrazu dobór prawidłowych jednostek krajobrazowych [ w :] Identyfikacja i waloryzacja krajobrazów wdrażanie Europejskiej Konwencji Krajobrazowej. Referaty konferencyjne. GDOŚ, Warszawa, s. 58 63. Degórska B., Deręgowska A. 2008. Zmiany krajobrazu obszaru metropolitalnego Warszawy na przełomie XX i XXI wieku. Atlas Warszawy. z. 10. IGIPZ PAN, Warszawa. Jereczek-Korzeniewska K. 2005. Komentarz do mapy hydrograficznej w skali 1 :50.000 arkusz N3449D Gdańsk-Osowa. GUGiK, Warszawa. Kamieniecki K. ( red. ). 2002. Miasto za miastem. Instytut na Rzecz Ekorozwoju. Raport 3, Warszawa. Kistowski M., Lipińska B., Korwel-Lejkowska B. 2006. Walory, zagrożenia i propozycje ochrony zasobów krajobrazowych województwa pomorskiego ( ze szczególnym uwzględnieniem Trójmiejskiego Obszaru Metropolitarnego ) [ w :] Czochański J., Kistowski M. ( red. ). Studia przyrodniczo-krajobrazowe województwa pomorskiego. Pomorskie Studia Regionalne. Urząd Marszałkowski Województwa Pomorskiego, Gdańsk, s. 135 276. Kistowski M. 2008. Niezrównoważony rozwój aglomeracji trójmiejskiej problemy i perspektywy. Problemy Ekologii Krajobrazu. T. XXII, UAM, Poznań, s. 211 221. Kondracki J. 1994. Geografia Polski. Mezoregiony fizyczno-geograficzne, Wyd. Nauk. PWN, Warszawa. Korwel-Lejkowska B. 2006. Propozycja waloryzacji zasobów krajobrazowych województwa pomorskiego. Problemy Ekologii Krajobrazu. T. XVIII. UMCS, Lublin, s. 87 96. Kozłowski S. ( red. ) 2006. Żywiołowe rozprzestrzenianie się miast. Narastający problem aglomeracji miejskich w Polsce, Studia nad zrównoważonym rozwojem. T. II. KUL, Komitet Człowiek i Środowisko PAN, Białystok Lublin Warszawa. Matuszkiewicz J. M. 2008. Regionalizacja geobotaniczna Polski. IGiPZ PAN, Warszawa. Poniży L. 2008. Presja urbanizacyjna i jej wpływ na zmiany przestrzennej struktury użytkowania ziemi na wybranych obszarach podmiejskich Poznania. Problemy Ekologii Krajobrazu. T. XXII. UAM, Poznań, s. 335 342. Woś A. 1993. Regiony klimatyczne Polski w świetle częstości występowania różnych typów pogody. Zeszyty IGiPZ PAN. 20. IGiPZ PAN, Warszawa. 117