Edukacyjne walory ruchu esperantystów

WANDA JAKUBASZEK Uniwersytet Pedagogiczny im. KEN w Krakowie Edukacyjne walory ruchu esperantystów Educational effects of Esperanto movement The article presents an issue of substance of the Esperanto movement in the context of the values of the wider intercultural education. The author draws attention to the importance of not only esperanto language in terms of linguistic abilities to communicate free of many barriers associated with the mastery of other European languages, but above all, indicates its axiological-socio-cultural values in the culture of globalization. Keywords: esperanto language; Esperanto movement; the mission of educational Esperanto speakers; Esperanto in the context of the cultural phenomenon Wprowadzenie Człowiek w swoim rozwoju społeczno-kulturowym determinowany jest wieloma czynnikami, które w świetle teorii naukowych zostają sprowadzone do czynników endo- i egzogennych. W odniesieniu do rozwoju edukacyjnego na szczególną uwagę zasługują wszystkie te czynniki, które są składowymi społecznej praktyki edukacyjnej, przyczyniające się do hominizacji człowieka, stanowiącej podstawę pełni bytu osobowego odzwierciedlającego głębię jestestwa duchowego, które w odniesieniu do każdego człowieka stanowi niepowtarzalne świadectwo jego indywidualnej kreacji życia i człowieczeństwa. Kreacja własnego JA następuje pod wpływem oddziaływań edukacyjnych formalnych, pozaformalnych i incydentalnych, które w równej mierze są odpowiedzialne za rozwijanie sił życiowych człowieka i jego potencjału osobowego w ciągu całego biegu życia. Znaczenie tych wpływów wydaje się być zależne od ich percepcji przez jednostkę stosownie do indywidualnej drabiny aksjologicznej, która staje się wyznacznikiem wszelkiej aktywności życiowej człowieka, poczynając od intelektualnej, a kończąc na kulturalno-społeczno-moralnej. Ta wielowymiarowa aktywność pozwala na nabywanie doświadczenia kulturowego, tak istotnego dla kapitału społecznego zarówno w wymiarze jednostkowym, jak

Edukacyjne walory ruchu esperantystów 33 i szerszym wspólnotowym, nabierającego współcześnie nowego znaczenia, wynikającego z całokształtu transformacji społeczeństwa europejskiego i towarzyszącej jej wszechobecnej globalizacji. Globalizacji, która w opinii Zygmunta Baumana, wytworzyły jak dotąd sieć wzajemnych zależności przenikających wszystkie zakamarki naszej planety 1 ważąc tym samym na całokształcie zachowań kulturowych XXI wieku. Globalizacyjne tendencje kulturowe mają stać się szansą na uwolnienie ludzkości od wszystkich problemów, z którymi ludzkość dotychczas nie mogła sobie poradzić, w wyniku znaczących różnic kulturowych i braku możliwości porozumienia szczególnie w wymiarze komunikacyjnym oraz światopoglądowym, stanowiących istotne bariery społecznych koegzystencji zarówno przeszłości, teraźniejszości, jak i przyszłości. Jak słusznie zauważa Renata Nowakowska-Siuta różnorodność kulturowa leży u podstaw cywilizacyjnego bogactwa ludzkości szczególnie w erze globalizacji. [ ] jednym z najbardziej istotnych wyzwań edukacyjnych XXI wieku staje się potrzeba dialogu międzykulturowego oraz weryfikacji wyobrażeń o innych kulturach 2. W dorobku kulturowym społeczeństw europejskich daje się zauważyć podejmowanie niejednokrotnie trudu budowania ładu wspólnotowego w oparciu o uniwersalne wartości (mające stanowić przeciwwagę dla wszelkiego zła i zagrożeń porządku świata), do których niewątpliwie należy zaliczyć fenomen, jakim był i jest język esperanto, i związany z nim ruch esperantystów. Ruch esperanto i jego misja edukacyjna Geneza ruchu esperanto nierozerwalnie łączy się z osobą Ludwika Zamenhofa (kryjącego się pod pseudonimem Doktor Esperanto, warszawskiego okulisty, urodzonego w Białymstoku), twórcy sztucznego języka esperanto, który został wprowadzony w obieg międzynarodowy 26 lipca 1887 roku. Ambicją Doktora Esperanto było spowodowanie, aby stworzony przez niego język nie ustępował pod względem możliwości językom etnicznym 3. Stanowić on (język) powinien własność wszystkich użytkowników, jako jego permanentnych twórców, którzy mają powinność sterowania jego rozwojem z jednoczesnym zachowaniem jedności języka, jako środka ogólnoświatowego porozumiewania się. Instytucjonalne zapewnienie jedności języka esperanto nastąpiło już na pierwszym kongresie esperanckim w 1905 roku w opracowaniu zatytułowanym Fundamento de Esperanto, w świetle którego nad przestrzeganiem zasad miał czu- 1 Z. Bauman, Szanse etyki w zglobalizowanym świecie, przeł. J. Konieczny, Kraków 2007, s. 67. 2 R. Nowakowska-Siuta, Pedagogika porównawcza. Problemy, stan badań i perspektywy rozwoju. Kraków 2014, s. 40. 3 J. Żytyński, Esperanto i esperantyści, Warszawa 1987, s. 53.

34 Wanda Jakubaszek wać powołany wówczas 96-osobowy Komitet Językowy 4, przekształcony w 1908 roku w Akademię Esperancką. Współcześnie język esperanto podlega procesom rozwojowym, dzięki czemu, pomimo iż jest wytworem sztucznym, to jest językiem żywym i komunikatywnym na przestrzeni całego okresu jego funkcjonowania w wymiarze międzynarodowym 5. Początkowo język esperanto propagowany był drogą korespondencyjną pierwszych sympatyków z Ludwikiem Zamenhofem, a także w oparciu o pierwszy podręcznik Jego autorstwa. Następnie zaczęły się tworzyć grupy terenowe entuzjastów tego języka, szczególnie na obszarze Niemiec, kolejno w Rosji, Bułgarii, Hiszpanii, Szwecji oraz w Polsce, jako grupy nielegalnej, co wynikało z ówczesnej sytuacji politycznej kraju i jego funkcjonowania pod zaborami. Oficjalne Towarzystwo Esperantystów w Polsce powstało w Warszawie w 1904 roku. Działalność ruchu esperantystów mocno rozwinęła się w początkach XX wieku dzięki powołaniu Powszechnego Związku Esperanckiego (UEA) i organizowanym pod jego egidą spotkaniom esperantystów z całego świata na corocznych kongresach, z których pierwszy odbył się we Francji, a kolejne w Stanach Zjednoczonych, Japonii, Chinach, Brazylii, Kanadzie oraz siedmiokrotnie w Polsce. Do państw, które najczęściej organizowały kongresy należy zaliczyć Wielką Brytanię, Szwajcarię oraz Francję. Na siedzibę Powszechnego Związku Esperanckiego, jako organizacji międzynarodowej, została wybrana Genewa. Do podstawowych zadań kongresów, pozostających w związku z zasadniczymi założeniami tego ruchu należy zaliczyć umacnianie międzynarodowej solidarności użytkowników esperanta, dyskusje nad różnymi aspektami problemu językowego w stosunkach międzynarodowych, rozpowszechnianie dóbr kultury służących lepszemu rozumieniu się narodów i rozwiązywaniu wewnętrznych problemów organizacyjnych ruchu esperanckiego 6. Okres I i II wojny światowej to czas zmniejszonej aktywności esperantystów, jednak po ustaniu działań wojennych nastąpiło ponowne odrodzenie ruchu esperanckiego i to ze wzmożoną aktywnością szczególnie uwidaczniająca się na terenie Europy. Obecnie Powszechny Związek Esperantystów ma siedzibę w Rotterdamie, a do zadań wcześniejszych (zaprezentowanych powyżej) włączono te dotyczące zabezpieczenia ciągłości rozwoju ruchu poprzez utworzenie sekcji młodzieżowej pod nazwą Ogólnoświatowa Organizacja Młodzieży Esperanckiej TEJO. Celem organizacji stało się szerzenie znajomości esperanto wśród młodzieży, działanie na rzecz wprowadzenie tego języka do szkół oraz organizowanie międzynarodowych zjazdów młodzieżowych 7. 4 Tamże, s. 62. 5 E. Malewicz, Pri kelkaj popularaj nezamenhofajojen la nuntempa esperanto, [w:] Esperanto aplikata, Sciencaj Kajeroj nro 1/2013, s. 109 119; zob. I. Koutny, Cu esperanto estas Europa lingvo?, [w:] Esperanto aplikata, s. 55 64. 6 J. Żytyński, dz. cyt., s. 71. 7 Tamże, s. 80.

Edukacyjne walory ruchu esperantystów 35 Powszechny Związek Esperantystów nie stanowi jedynej organizacji posługującej się i propagującej język esperanto, bowiem na arenie międzynarodowej są też inne instytucje wykorzystujące nowe możliwości porozumienia, np.: Międzynarodowa Naukowa Organizacja Esperancka, Powszechny Medyczny Związek Esperancki, Międzynarodowa Kolejarska Federacja Esperancka, Esperancki Ruch na rzecz Światowego Pokoju oraz Międzynarodowy Związek Nauczycieli Esperantystów, do zadań którego należy między innymi przeprowadzanie egzaminów z języka esperanto na różnych poziomach, przygotowywanie materiałów szkoleniowych, prowadzenie ewidencji osób uprawnionych i posiadających kwalifikacje do nauczania esperanto, prowadzenia kursów językowych. Bardzo znaczącym w ruchu esperanto jest Ligo Internacia de Blindaj Esperantistoj realizująca istotne zadania w stosunku do osób niewidzących oraz zrzeszenie katolików w Internacia Katolika Unigo Esperantista, a także organizacja protestantów Kristana Esperantista Ligo Internacia. Wszystkie one stanowią innowacyjne ogniwo edukacyjne dla przedstawicieli społeczności lokalnych, którzy pod wpływem nowych form organizacyjnych dostają szansę na poszerzanie własnych horyzontów i budowanie nowych struktur społeczeństwa edukacji międzykulturowej. Język Ludwika Zamenhofa dociera do społeczności międzykulturowej także w formie medialnej, tzn. w audycjach radiowych nadawanych w tym języku od 1922 roku, z których pierwszą poszczycić się mogą Stany Zjednoczone, następnie Wielka Brytania, Radio Praha oraz Polska. Do stacji nadających w języku esperanto po II wojnie światowej należy zaliczyć także Pekin, Rzym, Berno, Rio de Janeiro, Watykan, Wiedeń, Zagrzeb. Obecnie ważnym medium w kulturze esperanckiej stał się Internet i dostępne dzięki niemu możliwości bycia w wielu programach edukacyjnych przybliżających ruch esperanto, poczynając od nauki tego języka, aż do programów kulturalno-turystycznych. Język esperanto dociera do społeczności międzynarodowej także w formie czasopism i magazynów, wśród których czołowymi tytułami są: La Esperantisto (pierwsze czasopismo w języku esperanto z 1889 roku ), następnie miesięcznik Lingvo Internacia, a na początku XX wieku zaczęły ukazywać się Espero Katolika, La Brita Esperantisto, Pola Esperantisto będące najstarszym esperanckim czasopismem polskim. Współcześnie ruch esperancki szczyci się wydawaniem miesięcznika Monato, Heroldo de Esperanto (kurier esperancki wychodzący w Madrycie), Esperanto ukazujący się w Rotterdamie, a także dwumiesięcznik młodzieżowy Kontakto oraz Juna Amiko. Ważnym tytułem naukowym jest Scienco Revuo (Przegląd Naukowy) i Internacia Pedagogia Revuo, czy też czasopismo komputerowców i cybernetyków Internacia Komputado. Ruch esperancki to także dbałość o popularyzowanie tego języka w oparciu o światową literaturę, której bogate zbiory znajdują się w bibliotekach esperanckich rozmieszczonych w różnych częściach Europy. Do najstarszych zalicza

36 Wanda Jakubaszek się Bibliotekę Hektora Hodlera z 1908 roku 8 (mającą obecnie siedzibę w Rotterdamie), którą założyciel przekazał w 1920 roku Powszechnemu Związkowi Esperanckiemu. Bardzo bogate zbiory posiadają także Muzeum Esperanta w Wiedniu oraz Biblioteka Butlera w Londynie. W Polsce najbogatszymi zbiorami esperanto cieszy się Biblioteka Katolickiego Uniwersytetu w Lublinie. Na bogactwo zbiorów bibliotecznych składają się najznakomitsze przekłady dzieł światowej spuścizny kulturowej, do których niewątpliwie należą Stary Testament, utwory Szekspira, Moliera, Gogola, Dickensa, Tołstoja, Sienkiewicza, Orzeszkowej, Mickiewicza, Słowackiego, Tuwima, Staffa, czy współczesnych Wisławy Szymborskiej oraz Tryptyk Rzymski Jana Pawła II w przekładzie krakowskiej esperantystki Lidii Ligęzy. W świetle przytoczonych przykładów obrazujących propagowanie idei ruchu i języka esperanto w oparciu o szeroko rozumiane środowiska medialne nasuwa się konkluzja, iż działania te od zawsze miały znamiona innowacyjnego upowszechniania oświaty pozaszkolnej stymulującej samodoskonalenie społeczeństw. Stawały się szczególną wartością w procesie samokształcenia będącą w związku z rolą, jaką zdaniem M.J. Szymańskiego należy przypisać literaturze pięknej, popularnonaukowej oraz czasopismom 9. To niejednokrotnie dzięki tym składowym edukacji incydentalnej socjalizacja jednostki przebiega w sposób harmonijny przy udziale także środowisk pozaszkolnych, których rola współcześnie wydaje się nabierać nowego wymiaru, wynikającego z budowania społeczeństwa wiedzy. Ruch esperanto w kontekście zjawiska kulturowego Język esperanto stał się podwaliną dla wyodrębniającej się kultury esperanckiej, której źródło stanowią jego użytkownicy wywodzący się z różnych warstw społecznych, na czele ze światłą inteligencją, mającą świadomość znaczenia neutralności tego języka w relacjach międzynarodowych, której brak (świadomości) niejednokrotnie przekłada się na powstawanie sytuacji konfliktogennych. Przesłaniem dla użytkowników tego języka w wymiarze światowym stały się wiązane z nim nadzieje wynikające z wartości pozainstrumentalnych, a dotyczące najwyższych wartości humanizmu i utopii (uwalniającej człowieka od zła) 10, które stały się prawomocnymi wraz z uchwaleniem Deklaracji Bolońskiej (1905). W świetle tego dokumentu ruch esperancki przyczynia się do idei braterstwa i porozumienia międzyludzkiego, przeciwstawiając się wszelkim podziałom, np. budowaniu bezzasadnej potęgi narodowej w oparciu o antagonizmy wynikające z braku porozumienia i poczucia wyższości jednych państw nad innymi z powodu posługiwania się językiem o większym znaczeniu kulturowym bądź na sku- 8 Tamże, s. 151. 9 Zob. M.J. Szymański, Socjologia edukacji. Zarys problematyki, Kraków 2013, s. 132. 10 Zob. S. Chrobak, Podstawy pedagogiki nadziei, Warszawa 2009, s. 108 109.

Edukacyjne walory ruchu esperantystów 37 tek promowania światopoglądu godzącego w idee pokoju i wolności w związku z brakiem poczucia wspólnotowości i międzyludzkiej solidarności. Zachowaniom tym sprzyjają trudności związane z wzajemną komunikacją, zrozumieniem dla wyrażanych myśli i uczuć. Walorem języka esperanto jest fakt, iż nie jest on językiem narodowym, nie stanowi on dla innych języków żadnej konkurencji, jednocześnie pozwala wyrazić wszystko to, co w relacjach międzyludzkich ma znaczenie, mianowicie myśli, uczucia, przyczyniając się jednocześnie do usuwania skutków językowych nierówności. Język esperanto umożliwia dialog międzykulturowy, budowanie wspólnoty międzyludzkiej poprzez promowanie własnych tradycji i obyczajów, które stają się wspólnymi zachowaniami ludzkości świata. Ruch esperancki od zawsze tworzył podwaliny dla międzykulturowości opierającej się na pozytywnych relacjach, którym towarzyszy wzajemne poszanowanie, zrozumienie poszczególnych stylów życia, uznawanych wartości i norm 11, stanowiących zaplecze dla budowania społeczeństw kultury ponadczasowej, świadectwa ludzkich zmagań i dokonań. Kultura jest wyrazem człowieka. Jest potwierdzeniem człowieczeństwa. Człowiek ją tworzy i człowiek przez nią tworzy siebie. Tworzy siebie wewnętrznym wysiłkiem ducha; myśli woli, serca. I równocześnie człowiek tworzy kulturę we wspólnocie z innymi. Kultura jest wyrazem międzyludzkiej komunikacji, współmyślenia i współdziałania ludzi 12, czyli tego wszystkiego, co można przekazać od czasów Dr Esperanto także dzięki językowi esperanto. Wspólnoty esperanckie tworzą elementy kultury poprzez organizowanie różnych form ruchu esperanckiego typu: teatry, biblioteki, kluby zrzeszające przedstawicieli różnych profesji, wyznań oraz różne miejsca realizacji zamiłowań i pasji. W ruchu esperanckim wielkiego znaczenia nabiera kultura niematerialna, duchowa, tradycje esperanckie, stanowiące kulturowe dziedzictwo społeczności używającej języka esperanto, zaczynających się niejednokrotnie w rodzinach esperanckich poprzez przekaz szacunku i wartości esperanto, jako ruchu i samego języka, aż do zachowania spuścizny kulturowej, materialnej w formie literatury, muzyki i symboliki odzwierciedlającej stosunek do wartości uniwersalnych, w których wspólnotowość zajmuje i zajmowała poczesne miejsce. Rodziny esperanckie tworzą zatem specyficzne środowisko kulturowe, które poprzez tradycje, styl życia, zwyczaje, nawyki, kształtuje osobowość dziecka, wprowadza go w świat kultury, przekazuje normy, wzory postępowania, stymuluje rozwojem kulturalnym dziecka 13. 11 Tamże, s. 483. 12 Cyt. za: T. Wagner-Tomaszewska, Akulturacja wychowanków specjalnego ośrodka wychowawczego, [w:] Wychowanie dziecka między tradycją i współczesnością, red. E. Ogrodzka-Mazur, G. Błahut, N.M. Ruman, Toruń 2014, s. 154. 13 A. Belcer, A. Wojnarowska, Rodzina jako środowisko życia i wychowania, [w:] Edukacja wychowanie oświata w perspektywie temporalnej (między przeszłością a współczesnością), red. A. Łaciany-Łanowski, J. Stanka, Łódź 2014, s. 86.

38 Wanda Jakubaszek Ważnymi dla społeczności esperanckiej są także symbole tego ruchu godło, flaga i hymn 14 oraz zwyczaje kulturowe w życiu codziennym esperantystów, typu rodzinne tradycje związane np. z toastami ślubnymi, mowami pogrzebowymi, życzeniami składanymi z okazji świąt, śpiewaniem kolęd, czy uczestniczeniem w mszach z głoszoną homilią w języku esperanto, a także z możliwością udzielania w tym języku sakramentu małżeństwa. Ruch esperanto w tej formie propaguje standard estetycznego funkcjonowania człowieka, który w opinii Jadwigi Lach-Rosochy ma zapobiec by nie wyschło żywe źródło człowieczeństwa, które wytryska w specjalnego rodzaju kontaktach istot ludzkich, umiejących się porozumieć i dzielić swymi doświadczeniami 15. Analizując walory kulturowe ruchu esperanckiego nie wolno zapomnieć o esperanckiej turystyce kulturowej, którą cechuje niekonwencjonalny charakter, zarówno tej zorganizowanej/grupowej, jak i indywidualnej. Opiera się ona bowiem o międzyesperanckie kontakty, w których przyjmujący turystę esperantysta nie tylko zapewnia zabezpieczenie warunków bytowych, ale staje się jednocześnie przewodnikiem w miejscu zamieszkania, przybliżając przyjezdnemu pełnię bogactwa kulturowego, materialnego i pozamaterialnego, łącznie z panującymi współcześnie zwyczajami i tradycjami środowiska poznania. Kontakty te dodatkowo stanowią żywą lekcję języka esperanto. Esperanto to także funkcjonowanie w przestrzeni politycznej, w której na plan pierwszy wysuwają się zabiegi przedstawicieli Powszechnego Związku Esperanckiego o uznanie tego języka, jako języka komunikacji Unii Europejskiej. Skutkiem tego uznania byłoby znaczne zmniejszenie kosztów związanych z tłumaczeniem dokumentów na kilkadziesiąt języków narodowych oraz zniwelowanie podziału świata na kręgi kulturowo-językowe o zabarwieniu nacjonalistycznym. Nie do przecenienia dla ruchu esperanto, ze względu na prestiżowy międzynarodowy wymiar i elitarność, stało się także coroczne uczestniczenie przedstawicieli Europejskiej Unii Esperanckiej w Forum Ekonomicznym w Krynicy, w tzw. Polskim Davos, jako uczestników dyskusyjnych paneli ważkich międzynarodowych tematów, do których esperantyści zostają zapraszani na prawach partnerskich oraz znawców zagadnień kultury globalizującego się świata, niejako protoplastów europejskiej wspólnotowości. Na temat zasług i znaczenia ruchu esperanto dla ludzkości wypowiadali się wielcy tego świata, poczynając od noblistów będących esperantystami bądź wspierających ten ruch, do przedstawicieli świata nauki i polityki, sztuki oraz ojców Kościoła. Na gruncie polskim w propagowanie ruchu esperanto, w całym okresie jego rozwoju, zaangażowali się najświatlejsi przedstawiciele narodu, wybitni polscy intelektualiści będący bądź użytkownikami języka, bądź gorącymi entuzjasta- 14 L. Ligęza, Kion signifas stelo, [w:] Esperanto aplikata, s. 87 90. 15 J. Lach-Rosocha, Pedagogika przeżycia estetycznego w wychowaniu człowieka jako osoby, Kraków 2013, s. 112.

Edukacyjne walory ruchu esperantystów 39 mi idei, jaką ze sobą ten język i ruch niesie 16. Należeli do nich między innymi: profesor Zenon Klemensiewicz, profesor Tadeusz Kotarbiński, profesor Odo Bujwid, profesor Leszek Kołakowski, Julian Tuwim czy Leopold Staff. Wszyscy oni doceniali wartość tej organizacji o wymiarze międzynarodowym w związku z posłannictwem, jaki ten ruch wypełnia w całokształcie dorobku kulturowego ludzkości. To także dzięki ich wstawiennictwu ruch ten nabierał znaczenia na arenie międzynarodowej w wymiarze edukacyjno-kulturowym. To ich autorytety i osobowości powiązane ze światem nauki, polityki, umożliwiły postrzeganie ruchu esperanto nie jako sekty o charakterze subkulturowym, ale ważnego ogniwa ciągłości kulturowej ludzkości, przejawiającej potrzebę dążenia do budowania świata pokoju i ładu wspólnotowego, którego początek można odnaleźć w refleksji filozoficznej Arystotelesa i jego dywagacjach poświęconych globalizacji świata antycznego. Ze względu na kulturowo-edukacyjną spuściznę języka esperanto, został on wpisany na Krajową Listę Niematerialnego Dziedzictwa Kulturowego Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego w 2015 roku. Siedem lat wcześniej natomiast, w Uchwale Sejmu Rzeczypospolitej Polskiej z 12 czerwca 2008 roku przyjęto, że Esperanto łączy ludzi w bogatej i zróżnicowanej kulturze, której podstawowym przesłaniem jest międzynarodowa przyjaźń oraz powszechny pokój. O oba te zaszczyty zabiegało całe środowisko esperantystów, nie dla własnych ambicji i partykularnych interesów, ale w imię idei jakie przyświecały inicjatorowi ruchu esperanto Ludwikowi Zamenhofowi, sprowadzających się do wizji budowania braterstwa i porozumienia między narodami, będących gwarantami światowego pokoju oraz międzykulturowej wspólnotowości. Także stosownie do współczesnych wyzwań kultury ponowoczesności 17 i wynikających z niej przesłań, iż ONI NE POVAS ANTAUVIDI FUTURON, SED ONI POVAS SIN POR GI PREPARI 18. Podsumowanie Ruch esperanto i jego język, w świetle całokształtu spuścizny kulturowej, wydają się być w obecnej rzeczywistości tymi składowymi współczesnej cywilizacji, które dają szansę na budowanie wspólnot międzykulturowych w imię wartości pluralizmu, humanitaryzmu oraz polityki przyszłości 19. Przyszłości przychylnej 1964. 16 W. Włodarczyk, Esperanto? Wypowiedzi wybitnych polskich intelektualistów, Warszawa 17 Zob. W. Jakubaszek, Edukaj problemoj de la kulturo de Postmoderno, [w:] Esperanto aplikata, s. 37 39. 18 Tłum. NIE MOŻNA PRZEWIDZIEĆ PRZYSZŁOŚCI, LECZ MOŻNA SIĘ NA NIĄ PRZYGOTOWAĆ. 19 Zob. F. Adamski, Pluralizm wartości i wychowanie, [w:] Wychowanie personalistyczne. Wybór tekstów, red. F. Adamski, Kraków 2005, s. 273 277.

40 Wanda Jakubaszek człowiekowi wiedzy i informacji, świadomego obywatela świata i wyemancypowanego kreatora teraźniejszości w sposób szczególny przyjaznej międzykulturowości, w imię wszechobecnej nadziei na lepsze jutro. Nadziei, która w wymiarze międzynarodowym oznaczać może esperanto. Bibliografia Adamski F., Pluralizm wartości i wychowanie, [w:] Wychowanie personalistyczne. Wybór tekstów, red. F. Adamski, Kraków 2005. Bauman Z., Szanse etyki w zglobalizowanym świecie, przeł. J. Konieczny, Kraków 2007. Belce A., Wojnarowska A., Rodzina jako środowisko życia i wychowania, [w:] Edukacja wychowanie oświata w perspektywie temporalnej (między przeszłością a współczesnością), red. A. Łaciany-Łanowski, J. Stanka, Łódź 2014. Chrobak S., Podstawy pedagogiki nadziei, Warszawa 2009. Jakubaszek W., Edukaj problemoj de la kulturo de Postmoderno, [w:] Esperanto aplikata, Sciencaj Kajeroj nro 1/2013. Koutny I., Cu esperanto estas Europa lingvo? [w:] Esperanto aplikata, Sciencaj Kajeroj nro 1/2013. Lach-Rosocha J., Pedagogika przeżycia estetycznego w wychowaniu człowieka jako osoby, Kraków 2013. Ligęza L., Kion signifas stelo, [w:] Esperanto aplikata, Sciencaj Kajeroj nro 1/2013. Malewicz E., Pri kelkaj popularaj nezamenhofajojen la nuntempa esperanto, [w:] Esperanto aplikata, Sciencaj Kajeroj nro 1/2013. Nowakowska-Siuta R., Pedagogika porównawcza. Problemy, stan badań i perspektywy rozwoju, Kraków 2014. Szymański M.J., Socjologia edukacji. Zarys problematyki, Kraków 2013. Wagner-Tomaszewska T., Akulturacja wychowanków specjalnego ośrodka wychowawczego, [w:] Wychowanie dziecka między tradycją i współczesnością, red. E. Ogrodzka- -Mazur, G. Błahut, N.M. Ruman, Toruń 2014. Włodarczyk W., Esperanto? Wypowiedzi wybitnych polskich intelektualistów, Warszawa 1964. Żytyński J., Esperanto i esperantyści, Warszawa 1987.