Alina Miętek MATERIAŁY ŹRÓDŁOWE OBRAZUJĄCE DZIAŁALNOŚĆ SĄDÓW WOJSKOWYCH LUDOWEGO WOJSKA POLSKIEGO W OKRESIE WOJNY 1943 1945 Jedną z zasadniczych funkcji sądownictwa wojskowego jest oddziaływanie na żołnierzy w zakresie moralno-wychowawczym, poprzez właściwe orzecznictwo. Dyscyplina i ład wojskowy zależą w dużej mierze od dobrze zorganizowanego i skutecznie działającego, wojskowego wymiaru sprawiedliwości. Z chwilą przystąpienia do formowania polskich jednostek wojskowych na terenie Związku Radzieckiego, zrodziła się potrzeba zorganizowania sądownictwa wojskowego. W momencie formowania Wojskowego Sądu Polowego 1 Dywizji Piechoty im. T. Kościuszki w Obozie Sieleckim było niewielu odpowiednio wykwalifikowanych i doświadczonych prawników, zwłaszcza audytorów. Dawał się we znaki brak polskich kodeksów i ustaw, a także przepisów, dotyczących prowadzenia kancelarii sądowej 1. Organizując pierwsze sądy wojskowe, oparto ich ustrój o zasady, zawarte w dekrecie z roku 1936, w części dotyczącej ustroju sądów wojskowych na okres wojny 2. Tam należy szukać źródeł i inspiracji powstania, w pierwszym okresie, instytucji zwierzchnika sądowo-karnego (w osobie naczelnego 1 Zagadnieniem tym szczegółowo zajmuje się A. T a r n o w s k i, Geneza nowego polskiego ustawodawstwa wojskowego, Wojskowy Przegląd Prawniczy nr 1, 1945, s. 3 10. Por. również Z. S k o c z e k, Organizacja pracy w sądach i prokuraturach wojskowych, Wojskowy Przegląd Prawniczy nr 1 2, 1948, s. 56 64. 2 Problem ten obszernie omawia J. M u s z y ń s k i, Zasady ustrojowe sądownictwa wojskowego i prokuratury wojskowej w Polsce Ludowej, Warszawa 1964.
dowódcy) 3 organu nadrzędnego w stosunku do wszystkich sądów wojskowych oraz jego szerokich uprawnień (funkcje w zakresie ścigania karnego, prawo łaski, prawo mianowania szefów sądów wojskowych i sędziów wojskowych). W wymienionym dekrecie ma swój rodowód instytucja sądu polowego, rozpatrującego wyłącznie sprawy karne żołnierzy. W oparciu o zasady zawarte w dekrecie został sformowany Wojskowy Sąd Polowy 1 KPSZ oraz wojskowe sądy polowe 1 i 2 dywizji piechoty 4. W formie znowelizowanych przepisów, zasady te zostały opracowane i wprowadzone w życie, jako kodeks postępowania karnego Polskich Sił Zbrojnych w ZSRR w listopadzie 1943 roku. Czynnikiem nowym było ograniczenie roli zwierzchnika sądowo-karnego do funkcji zwierzchnika sądowego (bez prawa ścigania karnego). Równocześnie powołano do życia sąd polowy Polskich Sił Zbrojnych, podległy nadzorowi zwierzchnika sądowego, który z kolei sprawować miał władzę zwierzchnią nad pozostałymi sądami dywizji i korpusów. Funkcja sądu polowego Polskich Sił Zbrojnych została poruczona początkowo Wojskowemu Sądowi Polowemu 1 KPSZ w ZSRR, a następnie Wojskowemu Sądowi 1 Armii Polskiej w ZSRR. Zwierzchnikiem sądowym pozostawał naczelny dowódca; on też powoływał do życia sądy i określał ich właściwości. Na mocy tej zasady dowódca 1 AP w ZSRR polecił sformowanie wojskowych sądów polowych 3 i 4 dywizji piechoty 5. W związku z dalszym, szybkim rozwojem polskich formacji wojskowych, a zwłaszcza z chwilą reorganizacji 1 KPSZ 6, kodeks powyższy przestał być wystarczający. W maju 1944 roku ogłoszono nowy kodeks wojskowego postępowania 3 Funkcję naczelnego dowódcy całości Polskich Sił Zbrojnych w ZSRR pełnił wówczas dowódca 1 Dywizji Piechoty im. T. Kościuszki gen. Zygmunt Berling. 4 Wojskowy Sąd Polowy 1 DP sformowany był wg etatu 04/500. Por. CAW, Kolekcja etatów, t 58, k. 1 i 6. Wojskowe Sądy Polowe 1 KPSZ w ZSRR i 2 DP sformowano na podstawie rozkazu organizacyjnego 1 KPSZ w ZSRR nr 1 z dnia 19.08.1943 r. według etatów 04/640 i 04/500 (III-4-825, k. 13 i 18). 5 Wojskowy Sąd Polowy 3 DP sformowany został rozkazem organizacyjnym nr 95 dowódcy 1 KPSZ w ZSRR z dnia 27.12.1943 r. wg etatu 04/500 (III-3-99, k. 47), zaś Wojskowy Sąd Polowy 4 DP na podstawie rozkazu dowódcy 1 Armii Polskiej w ZSRR nr 01 z dnia 1.04.1944 r. wg etatu 04/500 (III-4-92, k. 1 6). 6 Rozkazem dowódcy 1 Armii Polskiej w ZSRR nr 04/KG z dnia 31.03.1944 r. korpus przeformowano na 1 Armię Polską w ZSRR. Por. Organizacja i działania bojowe ludowego Wojska Polskiego w latach 1943 1945, t. 1, Warszawa 1958, s. 31.
karnego i projekt prawa o ustroju sądów i prokuratur wojskowych 7. Projekt ten przewidywał sformowanie w najbliższej przyszłości Wydziału Sądownictwa Wojennego przy Naczelnym Dowództwie, Najwyższego Sądu Wojskowego oraz wojskowych sądów garnizonowych. Jeszcze przed powstaniem tych organów, niektóre funkcje Wydziału Sądownictwa Wojennego (kierowanie sprawami prawnymi i organizacyjno-administracyjnymi wymiaru sprawiedliwości), przejąć miał Samodzielny Oddział Służby Sprawiedliwości przy Głównym Sztabie Formowania AP w ZSRR. Oddziałowi wyznaczono też rolę komórki personalno-szkoleniowej (dobieranie i szkolenie oficerskiej kadry służby sprawiedliwości, prowadzenie ewidencji oraz wydzielonego archiwum) 8. W tym okresie zaszły doniosłe zmiany w strukturze organizacyjnej wojska, co nie pozostało bez wpływu na dalsze losy sądownictwa. Na mocy dekretu Krajowej Rady Narodowej z dnia 21 lipca 1944 roku, nastąpiło zjednoczenie Armii Polskiej, zorganizowanej w ZSRR z Armią Ludową pod wspólną nazwą Wojsko Polskie; powołano też Naczelne Dowództwo WP 9. W sierpniu 1944 roku uległ likwidacji Główny Sztab Formowania Armii Polskiej w ZSRR 10. Organizacja Oddziału Służby Sprawiedliwości została wówczas wstrzymana, a jego funkcje przeszły na nowo sformowany Wydział Sądownictwa Wojennego przy Naczelnym Dowództwie 11. W lipcu i sierpniu tegoż roku rozpoczęły swą działalność wojskowe sądy polowe 5 i 6 dywizji piechoty oraz Wojskowy Sąd Polowy 1 korpusu pancernego. W sierpniu i wrześniu naczelny szef Wydziału Sądownictwa Wojennego zorganizował Najwyższy Sąd Wojskowy w siedzibie Naczelnego Dowództwa 12, Wojskowy Sąd 2 7 O prokuraturach wojskowych patrz: A. M i ę t e k, Materiały źródłowe obrazujące działalność prokuratur wojskowych ludowego Wojska Polskiego w okresie wojny 1943 1945, Biuletyn Wojskowej Służby Archiwalnej nr 2, 1970, s. 84 94. 8 Por. Instrukcja o organizacji i zakresie działalności Głównego Sztabu Formowania, zatwierdzona przez dowódcę i Radę Wojenną 1 armii z czerwca 1944 r.; etat 02/4l6. Organizacja i działania bojowe..., t. 1, s. 65. 9 Organizacja i działania bojowe..., t. 1, s. 106. 10 Rozkaz NDWP nr 3 z dnia 8.08.1944 r. Organizacja i działania bojowe..., t. 1, s. 114. 11 Por. rozkaz NDWP nr 15 z dnia 2.09.1944 r., etat 02/416. Tamże, s. 160. Strukturę wewnętrzną i reorganizację Wydziału określił rozkaz NDWP nr 72/org. z dnia 21.11.1944 r., etat J 1/6 (III-1-303, k. 165). Etat 02/416 został unieważniony rozkazem NDWP nr 130 z dnia 2.12.1944 r. (III-1-300, k. 225). Rozformowanie nastąpiło na podstawie rozkazu NDWP nr 0185/org. z dnia 28.07.1945 r. (III-432-30, k. 19). 12 Rozkaz NDWP nr 15 z dnia 2.09.1944 r. powołuje do życia Najwyższy Sąd Wojskowy wg etatu nr OSW/8, Wojskowy Sąd Garnizonowy w Lublinie wg etatu OSW/11 (III-1-303, k. 38). Kompetencje Najwyższego Sądu Wojskowego bliżej określił rozkaz NDWP nr 29 z dnia 18.09.1944 r. (III-1-303, k. 50).
armii, wojskowe sądy garnizonowe w Lublinie i w Białymstoku oraz wojskowe sądy polowe 7, 8 i 9 dywizji piechoty 13. Właściwości i ustrój tych sądów zostały określone przez dekret PKWN z dnia 23 września 1944 roku 14. Dalsza rozbudowa sądownictwa wojskowego nastąpiła w oparciu o dekret PKWN z dnia 4 listopada 1944 roku O militaryzacji Polskich Kolei Państwowych. Na mocy tego dekretu powołano do życia Wojskowy Sąd PKP. 15 Do lutego 1945 roku zostały zorganizowane ponadto: Wojskowy Sąd 2 dywizji piechoty. Wojskowy Sąd Polowy 10 dywizji piechoty, wojskowe sądy garnizonowe w Rzeszowie, Przemyślu i Chełmie 16 oraz Wojskowy Sąd Garnizonu Warszawskiego 17. Następnym etapem w organizowaniu instytucji wymiaru sprawiedliwości, wynikłym z założeń dekretu z dnia 23 września 1944 roku, było powołanie do życia wojskowych sądów okręgowych. Do ich formowania przystąpiono pod koniec wojny, w ślad za organizującymi się okręgami wojskowymi 18. Rozwój instytucji wymiaru sprawiedliwości i zmiany organizacyjne wywarły poważny wpływ na potrzebę opracowania ujednoliconych norm karnych w ustawodawstwie wojskowym. Pierwszym osiągnięciem w tej dziedzinie był kodeks Polskich Sił Zbrojnych w ZSRR z 1943 roku, następnym projekt wojskowego kodeksu karnego. Ukoronowanie prac kodyfikacyjnych stanowił Kodeks Karny Wojska Polskiego 19. 13 Rozkazem NDWP nr 28 z dnia 17.09.1944 r. sformowano: Wojskowy Sąd 2 armii wg etatu OSW/9, Wojskowy Sąd Garnizonowy w Białymstoku etat OSW/11, wojskowe sądy polowe 7, 8 i 9 DP etat OSW/10 (III-1-303, k. 49). 14 Patrz: Prawo o ustroju sądów wojskowych i prokuratury wojskowej, Dziennik Ustaw RP nr 6, poz. 29. Prawo to wprowadzone zostało w życie rozkazem naczelnego dowódcy z dnia 25.10.1944 r. Organizacja i działania bojowe..., t. 1, s. 222. 15 DzURP nr 11, poz. 55. Sąd PKP sformowano na podstawie rozkazu NDWP nr 72/org. z dnia 25.11.1944 r. wg etatu nr J 1/8, (III-703-3, k. 3), a rozformowano rozkazem MON nr 0165/org. z dnia 8.08.1949 r. (Protokół nr 101/65/9, k. 277). Właściwości tego sądu określił rozkaz NDWP nr 130 z dnia 2.12.1944 r. Por. CAW, III-1-300, k. 225. 16 Wojskowy Sąd Garnizonowy w Rzeszowie sformowano rozkazem NDWP nr 60-A/org. z dnia 16.11.1944 r. (III-432-21, k. 198); wojskowe sądy garnizonowe w Chełmie i Przemyślu rozkazem NDWP nr 2 z dnia 2.01.1945 r. wg etatu J 1/7 (III-446-57, k. 2); Wojskowy Sąd 10 DP rozkazem NDWP nr 47 z dnia 9.10.1944 r. wg etatu OSW/10 (III-1-300, k. 117). 17 Wojskowy Sąd Garnizonu Warszawskiego zorganizowany na podstawie rozkazu NDWP nr 71/org. z dnia 25.11.1944 r. wg etatu nr OSW/I 1/7 (III-1-303, k. 164). Por. też: meldunek naczelnego szefa Wydziału Sądownictwa Wojennego z dnia 6.01.1945 r. (III-432-42, k. 21), rozkaz NDWP nr 096/org. z dnia 18.04.1945 r. (III-432-40, k. 39) oraz wykaz sądów wojskowych na dzień 1.01.1945 r. (Protokół nr 929/63, t. 259, k. 1). 18 Wojskowe sądy okręgowe powołane do życia rozkazem NDWP nr 33 z dnia 1.03.1945 r. (III-432-39, k. 101). 19 Kodeks PSZ w ZSRR wkrótce okazał się nie wystarczający. Również charakter tymczasowy posiadało zalecenie Krajowej Rady Narodowej odnośnie stosowania w wojskowym orzecznictwie sądowym
* * * Opracowane w Centralnym Archiwum Wojskowym zespoły akt sądownictwa wojskowego z lat 1943 1945 obejmują 340 jednostek archiwalnych. Najpełniej zachowały się akta Najwyższego Sądu Wojskowego, następnie Wydziału Sądownictwa Wojennego i Wojskowego Sądu 2 armii WP. Zespoły akt wojskowych sądów dywizyjnych mają charakter szczątkowy (od 20 do 4 jednostek archiwalnych). W podobnym stanie zachowały się zespoły akt wojskowych sądów garnizonowych w Białymstoku, Chełmie, Lublinie, Przemyślu i Rzeszowie. Dość skromną spuściznę aktową pozostawił Wojskowy Sąd Polskich Kolei Państwowych. * Wśród zawartości aktowej, opracowanych zespołów sądów wojskowych, przeważają archiwalia pochodzące z roku 1944. Tylko nieznaczna ich część pozwala na odtworzenie początków formowania i działalności wojskowych sądów na terenie Związku Radzieckiego w roku 1943. Źródeł do tego okresu poszukiwać należy w zespołach dowództw jednostek macierzystych właściwych sądów. Przykładowo: akta dowództwa 1 Korpusu Polskich Sił Zbrojnych w ZSRR lub 1 armii WP, a także akta odpowiednich prokuratur wojskowych stanowią często jedyną, a zarazem cenną bazę źródłową dla badacza interesującego się działalnością sądów przy odnośnych dowództwach. Archiwalia, dotyczące sądownictwa wojskowego LWP, najogólniej, pod względem merytorycznym, podzielić można na dwie zasadnicze grupy: 1 akta obrazujące sposoby rozwiązywania aktualnie zaistniałych problemów natury prawnej, 2 akta będące odbiciem konkretnej działalności sądów. kodeksu karnego wojskowego z 1932 r. Wspomniany projekt wojskowego kodeksu karnego, zgodnie z rozkazem dowódcy PSZ w ZSRR z dnia 30.05.1944 r., obowiązywać miał do odwołania. Por. CAW, III-4-164, k. 49. Wreszcie we wrześniu tegoż roku ogłoszony został dekretem KRN Kodeks Karny Wojska Polskiego (Dziennik Ustaw RP nr 16, poz. 27).
W pierwszej grupie znajdują się źródła odzwierciedlające procesy kodyfikacyjne, ustrojowe, politykę karną sądów i ich orzecznictwo. Są to okólniki, rozkazy, zarządzenia, projekty dekretów oraz korespondencja na wyższym szczeblu. Drugą grupę rozpatrując od strony formalnej reprezentują: meldunki, sprawozdania, postanowienia sądowe, protokoły oraz repertoria, skorowidze, wyroki i ich odpisy, różnorakie wykazy statystyczne i etaty. Okólniki wydawane przez Wydział Sądownictwa Wojennego i Najwyższy Sąd Wojskowy, a zachowane w CAW obejmują szeroki wachlarz zagadnień o charakterze prawnym 20. Omawiają one zarówno problemy ustawodawcze jak i proceduralne. Odzwierciedlają też stosowane zasady prawne, tryb postępowania z aktami sądowymi i dowodami rzeczowymi. Okólniki określają ponadto udział w rozprawach sądowych obrońców sądowych i ławników, system darowania i łagodzenia kar, sądzenia powołanych do pomocniczej służby wojskowej, uchylanie aresztu tymczasowego, jak również zaliczania aresztu tymczasowego na poczet kary. Występujące w poszczególnych zespołach rozkazy, dotyczące wymiaru sprawiedliwości, sygnowane są przez dowódców armii, korpusów i dywizji oraz przez naczelnego dowódcę WP i szefa Wydziału Sądownictwa Wojennego. Na szczególną uwagę zasługują rozkazy organizacyjne w sprawach formowania, reorganizacji i dyslokacji wojskowych sądów w czasie wojny 21. Stronę organizacyjną sądownictwa wojskowego określają również niektóre rozkazy dzienne dowódców (zwłaszcza z pierwszego okresu formowania sądów wojskowych). Wartość poznawczą mają też rozkazy personalne 22. Występują one również pod postacią rozkazów dziennych dowódców, a zawierają nazwiska mianowanych lub wyznaczonych obrońców sądowych i zatwierdzenie ich na stanowiskach 23. 20 Okólniki zachowały się w następujących zespołach akt jednostek LWP: III-23-305; III-90-104, 105, 110 i 111; III-112-152 i 153; III-127-163; III-153-98 do 100; III-167-61; III-432-18 i 36; III-433-3, 6 i 599; III- 434-l, 2 i 3; III-437-1, 2, i 3 oraz III-438-1, 2 i 3. 21 Rozkazy organizacyjne występują w licznych zespołach, a m.in.: III-1-300 i 303; III-4-88, 92 i 949; III-5-526, 540, 547 do 549; III-127-161; III-153-99 i 100; III-432-39 i 40; III-433-44, 57 i 58; III-434-2; III-435-1; III-436-1; III-437-1; III-446-18 oraz III-704-1. 22 Rozkazy personalne korpusu służby sprawiedliwości rozsiane są po różnych zespołach: III-1-300; III-4-940; III-127-162; III-167-59; III-432-27 do 30; III-433-19, 21, 44, 57; III-434-14, 15; III-436-1. Rozkazy dotyczące spraw personalnych oficerów wydawane były przez NDWP, Wydział Sądownictwa Wojennego i Najwyższy Sąd Wojskowy. 23 Por. CAW, III-4-952; III-7-486, 547.
Badacza, zajmującego się problematyką sądownictwa wojskowego, zainteresować mogą tzw. specjalne rozkazy dowódców, które normują właściwości sądów, ich zadania, kompetencje sędziów i dowódców jednostek. Określają one też procedurę kancelaryjną, polecają prace kodyfikacyjne, wprowadzają prawa i kodeksy; ponadto omawiają nadzór sądowy, wyniki kontroli w podległych sądach wojskowych, sposób wykonywania postanowień sądu i sporządzania wyroków 24. Wśród tych archiwaliów na uwagę zasługują rozkazy nr 2 i 3 dowódcy 1 KPSZ w ZSRR z listopada i grudnia 1943 roku, które dotyczą delegowania prawa łaski na dowódcę 1 DP oraz właściwości wojskowych sądów polowych dywizji i Wojskowego Sądu Polowego 1 KPSZ w ZSRR 25. Rozkaz nr 2 wprowadza równocześnie w życie wojskowy kodeks postępowania karnego Polskich Sił Zbrojnych w ZSRR. Ponadto zachował się rozkaz specjalny dowódcy 1 Armii Polskiej z dnia 26 lipca 1944 roku uprawniający prezesów sądów wojskowych do naznaczania i zwalniania ze stanowisk personelu technicznego w wojskowych sądach armijnych, korpusowych i dywizyjnych 26. Z innych tego typu przekazów źródłowych wymienić należy rozkaz NDWP z dnia 1 marca 1945 roku o uprawnieniach dowódców okręgów, odnośnie ułaskawienia 27. Proces kodyfikacji prawa wojskowego ukazują znajdujące się w zespołach archiwalnych projekty kodeksów i dekretów, jako materiały porównawcze 28. Analiza projektu kodeksu wojskowego postępowania karnego, projektu dekretu o ustroju wojskowych organów służby sprawiedliwości lub też dekretu o rozbudowie sądownictwa Polskich Kolei Państwowych ukazać może w nowym świetle drogę rozwojową naszego ustawodawstwa wojskowego. W rzędzie interesujących materiałów źródłowych znajduje się korespondencja 29. Z jej treści poznać można sposób rozstrzygania zasadniczych zagadnień natury prawnej i organizacyjnej, jak również sprawy etatowo-personalne. 24 Por. CAW, III-1-300; III-432-10 i 17 oraz III-435-1 i 2. 25 CAW, III-3-103, k. 2 i 3. 26 Rozkaz dowódcy 1 AP nr 0161 z dnia 26.07.1944 r. CAW, III-4-952, k. 42. 27 Rozkaz NDWP nr 33 z dnia 1.03.1945 r. CAW, III-23-305, k. 57. 28 Projekty dekretów i kodeksów zachowały się w następujących zespołach akt: III-432-19 i 20 oraz III-433-2, 7 i 9. 29 Por. m.in.: III-23-304; III-127-170 i 176; III-432-20, 22 do 25; III-433-7, 9, 23, 25, 29; III-434-8 i 9; III-435-7 oraz III-438-7.
Zainteresowany badacz znajdzie w niej odzwierciedlenie: ówczesnej polityki karnej, procedury sądowej, a także wątpliwości w tym zakresie poszczególnych sądów. Korespondencja ta ujawnia również stosunek władz do różnorakich problemów, poruszanych przez sądy w sprawozdaniach z ich działalności. Odsłania reakcję władz na uchybienia proceduralne i wydane wyroki. Szerokie odbicie znajdują w niej problemy i zamierzenia reorganizacyjne organów wymiaru sprawiedliwości. Wymieniona korespondencja, przez swą autentyczność i bezpośredniość, oddaje jak najpełniej atmosferę owych czasów. Zarządzenia wbrew pozorom nie stanowią nazbyt typowego materiału dla archiwaliów sądowych. Pojawiają się one jedynie sporadycznie, a dotyczą głównie spraw związanych z procedurą kancelaryjną i sprawozdawczością 30. W drugiej grupie omawianych materiałów źródłowych, mieszczących się w zespołach akt sądów LWP, do bardziej wartościowych należy zaliczyć meldunki i sprawozdania. Systematyczne meldunki i sprawozdania sądów wojskowych datują się od jesieni 1944 roku i wiążą się ściśle z nadzorczą funkcją Najwyższego Sądu Wojskowego i Wydziału Sądownictwa Wojennego. Meldunki stanowią głównie odbicie spraw organizacyjnych i dyslokacyjnych. Ukazują one również wyniki dokonanych kontroli w trybie nadzoru sądowego, w podległych sądach wojskowych. Sporadycznie występują meldunki o stanie bojowym i wypadkach nadzwyczajnych. Pojedyncze informują o stanie liczebnym oficerów korpusu służby sprawiedliwości 31. Sprawozdania z działalności ze względu na formę dzielą się na opisowe i statystyczne, miesięczne i dekadowe (sporadycznie roczne) 32. Sprawozdania opisowe z działalności sądów, na szczeblu armii, zawierają analizę ich czynności oraz dane statystyczne, dotyczące wpływu i wyniku rozpatrzonych spraw, jak też wymiaru kar. Analiza czynności sądu obejmuje między innymi charakterystykę sądzonych przestępstw i typowych spraw, omówienie nadzoru 30 Por. CAW, III-23-304 i 305 oraz III-434-3. 31 Meldunki te występują w kilku zespołach. Por. m.in.: III-432-1, 2, 10, 12 i 127 do 172; III-433-10, 18, 24; III-434-4 i 5; III-435-7; III-437-2 oraz III-438-3. 32 Najliczniejsza grupa sprawozdań z działalności sądów w zespołach: III-5-533; III-7-717; III-23-300 i 306; III-75-178; III-90-117; III-112-154; III-432-3, 5, 8, 11, 13 i 15; III-433-14, 35 i 36; III-434-7; III-437-4 oraz III-438-6 i 12.
sądowego i pracy sądów honorowych. Znajduje odbicie w niej również praca polityczno-wychowawcza i wynik (koordynacji wszystkich czynności sądu 33. Sprawozdania opisowe z działalności na szczeblu sądu dywizyjnego mają charakter bardziej szczegółowy, w porównaniu z wyżej omówionymi. Wstęp zawiera opis sytuacyjny formacji macierzystej (dane dyslokacyjne, personalne i inne), a następnie obszerne omówienie stanu dyscypliny i poziomu przestępczości w wojsku. Odrębnej analizie poddana jest przestępczość oficerów i podoficerów. Również oddzielnie omówiona jest praktyka sądowa w stosowaniu kar, zarówno w odniesieniu do osób wojskowych jak i cywilnych. W sprawozdaniach poruszane są także sprawy współpracy z dowództwem, prokuraturą i czynnikami politycznymi oraz wyniki działalności polityczno-wychowawczej w jednostkach wojskowych. Ponadto omówiona jest praca nad podniesieniem kwalifikacji prawnych i wojskowych personelu sądowego. Fragment końcowy stanowi zwykle plan pracy sądu na najbliższy okres 34. Sprawozdania dekadowe z działalności określają jedynie aktualne miejsce postoju sądu oraz wykaz statystyczny rozpatrywanych spraw 35. Sprawozdania statystyczne podają stan ilościowy pociągniętych do odpowiedzialności oficerów, podoficerów, szeregowców i osób cywilnych wraz z kwalifikacją przestępstw. Oddzielne rubryki wyjaśniają rodzaj stosowanego wymiaru kar i sposobów ich wykonania. Wykaz zamyka ogólne zestawienie rozpatrywanych spraw 36. Charakterystyczne dla akt sądowych wykazy statystyczne biegu spraw dotyczą danych o ilości, terminie i sposobie załatwionych, wpływających lub pozostałych do załatwienia spraw według kwalifikacji przestępstw 37. Wykazy te są typowe dla roku sprawozdawczego 1945. Wcześniej w aktach nie są spotykane. To samo także da się powiedzieć o wykazach statystycznych skazanych 38. Na uwagę zasługują również 33 Por. CAW, III-435-5, k. 22. 34 Tamże, k. 29 i nast. 35 Por. CAW, III-75-178, k. 113. 36 Por. CAW, III-433-35, k. 25. 37 Por. CAW, III-90-117, k. 20; III-432-6, 13, 14. 38 Por. CAW, III-432-l4, 15.
wykazy działających sądów z różnych okresów 39. Najliczniej zachowały się wykazy imienne pracowników etatowych i oficerów korpusu służby sprawiedliwości 40. Wymienić należy jeszcze postanowienia sądowe, które dotyczą głównie przedterminowych zwolnień od odbycia kary orzeczonej wyrokiem sądowym lub służby w oddziale karnym 41. Na szczególną uwagę zasługuje postanowienie Najwyższego Sądu Wojskowego, wydane na posiedzeniu niejawnym w Lublinie w dniu 2 listopada 1944 roku, za zgodą naczelnego dowódcy, uprawniające wojskowe sądy garnizonowe (do czasu uformowania się sądów okręgowych) do rozpatrywania spraw osób, podlegających w zasadzie orzecznictwu sądów powszechnych, a przekazanych sądom wojskowym na mocy ustaw szczególnych 42. Do rzędu materiałów typowych dla działalności sądów należy zaliczyć repertoria najwyższego wymiaru kar, nadzoru sądowego lub spraw przekazanych do archiwum wraz ze skorowidzami 43. Ponadto zachowały się różnorakie rejestry: wyroków, postanowień sądowych, kar warunkowo zawieszonych, dowodów rzeczowych 44. Wśród zawartości omawianych zespołów występują też wyroki sądowe i tytuły egzekucyjne. Z pozostałych archiwaliów wymienić można protokóły zdawczoodbiorcze akt, przy pomocy których częściowo można odtworzyć losy produkcji kancelaryjnej zespołów akt sądów wojskowych z lat wojny 45. * * * Sądy wojskowe LWP w okresie drugiej wojny światowej, stojąc na straży praworządności i wychowując żołnierza, przyczyniały się do podniesienia dyscypliny, karności, porządku i gospodarności w Siłach Zbrojnych. Wpływały pośrednio na 39 Por. CAW, III-432-32, i III-433-35. 40 Wykazy obsady personalnej zachowały się głównie w zespołach: III-5-1; III-432-30 i 31; III-433-72; III-434-2, 7, 14, 16 i 17; III-436-2 oraz III-437-3. 41 Por. CAW, III-7-713 i 714; III-36-222; III-433-5 oraz III-435-10. 42 Oryginał znajduje się w zespole akt Najwyższego Sądu Wojskowego (III-433-4, k. 3). 43 Repertoria występują w zespole akt Najwyższego Sądu Wojskowego (III-433-46, 47, 53, 54, 65, 66, 69 i 70). 44 Por. CAW, III-23-296; III-433-49; III-434-11; III-435-11 do 13; III-436-5 oraz III-438-10, 14 i 15. 45 Występują one w zespołach akt: Wydziału Sądownictwa Wojennego (III-432-1), Najwyższego Sądu Wojskowego (III-433-13, 55 i 82) oraz Wojskowego Sądu Garnizonowego w Rzeszowie (III-438-8).
sprawność i zdolność bojową polskich formacji wojskowych. W momencie wkroczenia na ziemie polskie, pełniły również funkcje pierwszych sądów powszechnych, do czasu zorganizowania sądownictwa powszechnego. W pierwszym okresie po wojnie, sądy wojskowe wykonywały także zadania specjalne w walce o nowego człowieka i realizację nowych założeń ustrojowych. Dzieje sądownictwa wojskowego LWP nie zostały dotychczas w pełni opracowane. Zagadnieniem tym interesowano się dotąd jedynie marginesowo i to głównie w oparciu o źródła skodyfikowane lub własne wspomnienia. Dlatego wydało się właściwym zaprezentowanie odpowiednich akt, znajdujących się w Centralnym Archiwum Wojskowym, w celu ewentualnego zainicjowania badań w tym zakresie.