Tłumacz polskiego języka migowego oczami klienta. Wpływ czynników zewnętrznych zaburzający odbiór komunikatów. Uniwersytet Pedagogiczny im. Komisji Edukacji Narodowej w Krakowie Kozub Monika, Bartczak Mateusz, Stanek Łukasz Studencki Zespół Badawczy Wcisło Dariusz Koordynator Projektu Badawczego
Konkurs na Produkcyjne Projekty Badawcze Badania eye trackingowe i ich wykorzystanie w praktyce realizowanego w ramach projektu Kultura w parze z informatyką kluczem do rozwoju gospodarki realizowanego przez Uniwersytet Pedagogiczny im. Komisji Edukacji Narodowej w Krakowie w ramach Programu Operacyjnego Kapitał Ludzki Priorytet IV. Szkolnictwo wyższe i nauka, Działanie 4.3. Wzmocnienie potencjału dydaktycznego uczelni w obszarach kluczowych w kontekście celów Strategii Europa 2020 Zad. 6 Przygotowanie absolwentów do wejścia na rynek pracy produkcyjne projekty badawcze i działania prorozwojowe Kultura w parze z informatyką kluczem do rozwoju gospodarki Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego
Kozub Monika, Bartczak Mateusz, Stanek Łukasz Uniwersytet Pedagogiczny im. Komisji Edukacji Narodowej w Krakowie TŁUMACZ POLSKIEGO JĘZYKA MIGOWEGO OCZAMI KLIENTA. WPŁYW CZYNNIKÓW ZEWNĘTRZNYCH ZABURZAJĄCY ODBIÓR KOMUNIKATÓW. Słowa kluczowe: eye-tracking, język migowy, zaburzenia w odbiorze komunikatu Streszczenie W artykule prezentujemy wyniki badań dotyczących analizy czynników zewnętrznych zaburzających odbiór komunikatów przekazywanych przez tłumacza Polskiego Języka Migowego. Badania, które przeprowadziliśmy w projekcie, pozwoliły nam na poparcie lub zaprzeczenie utartym już przekonaniom związanym z czynnikami wpływającymi na odbiór komunikatu przez osoby Głuche. Ponieważ obserwacja tłumacza przez Głuchego niejednokrotnie trwa kilka godzin, ciągłe utrzymywanie wzroku na tłumaczu, jest dla Głuchego bardzo męczące. Dlatego zależało nam, aby dzięki badaniom wykluczyć elementy, które przeszkadzają w odbiorze komunikatu, a znaleźć te, dzięki którym jest możliwa jak najdłuższa fiksacja wzroku [1. Błasiak, Godlewska, Rosiek, Wcisło 2013]. Grupę osób badanych stanowiły osoby Głuche, różnej płci, w wieku od 20 do 70 lat, wśród nich były osoby często korzystające z usług tłumacza, jak również takie, które miały z nim niewielki kontakt. Za pomocą eye-trackera SMI iview X TM Hi-Speed 1250, sprawdziliśmy jakie czynniki zewnętrzne najbardziej wpływają na komfortową obserwację tłumacza języka migowego, a co za tym idzie na co zwrócić szczególną uwagę podczas przygotowywania materiałów dla osób niesłyszących, którzy głównie powinni skupić się na poprawnym odbiorze komunikatów tłumacza. Przeprowadzony eksperyment pokazał, że można wyodrębnić bardzo dużo czynników zakłócających poprawny odbiór komunikatu.
Wstęp Stowarzyszenie Tłumaczy Polskiego Języka Migowego od początku swojego istnienia stara się uwzględniać w kodeksie etyki tłumacza wytyczne dotyczące wszelkich czynników umożliwiających poprawę odbioru komunikatu przez osoby niesłyszące. W zakres takich czynników wchodzi na przykład wygląd osoby tłumaczącej komunikat dźwiękowy na język migowy. Jednak nie są to zapisy poparte jakimikolwiek badaniami, jedynie wywiadem środowiskowym. Nasz projekt to pierwsze badania tego typu przeprowadzone przy zastosowaniu Polskiego Języka Migowego (PJM) i Systemu Językowo-Migowego (SJM). W Tabeli 1 przedstawiamy różnicę między tymi dwoma językami, ponieważ nie należy mylić Systemu Językowo-Migowego z Polskim Językiem Migowym, który jest językiem naturalnym. Głusi rodzice w kontaktach ze swoimi głuchymi dziećmi nie posługują się SJM. SJM nie można nabyć drogą naturalnej akwizycji. Tabela 1. Różnice między PJM a SJM. Język Polski Język Migowy (PJM) System Językowo-Migowy (SJM, język migany) Opis Jest to język naturalny i w sposób samorzutny rozwijany poprzez osoby Głuche. Jest pierwszym językiem dzieci, których obydwoje rodzice są głusi. PJM jest językiem o własnej, odmiennej od polskiego strukturze gramatycznej. Jest jedynym językiem wizualno-przestrzennym naturalnym dla społeczności głuchych. Posiada on własną gramatykę, odmienną od gramatyki języka polskiego. Dużą rolę w PJM odgrywa mimika, ruchy głowy i tułowia, kontakt wzrokowy, kierunek patrzenia oraz pauzy. Mogą one nie tylko wyrażać stany emocjonalne, lecz także pełnić funkcję gramatyczną. Jest to wizualno-przestrzenny odpowiednik (subkod) polszczyzny pisanej i języka sztucznie utworzonego z połączenia elementów języka polskiego i Polskiego Języka Migowego, który w założeniu miał ułatwić komunikację osób słyszących z niesłyszącymi. Nie stanowi on samodzielnego środka komunikacji. Używanie SJM jest związane z utrudnieniami i ograniczeniami wynikającymi z jego sztucznego charakteru. Komunikat w tym języku polega na przekazie słowo w słowo, a nie kontekstu i sensu zdania.
Pomiędzy osobami słyszącymi a głuchymi, posługującymi się PJM, mogą niestety powstać nieporozumienia, ponieważ znaków naturalnego języka migowego nie sposób przetłumaczyć dosłownie na język polski. Dzieje się tak dlatego, że PJM ma własną, wizualno-przestrzenną gramatykę i składnię, która nie pokrywa się z szykiem zdań w polskim języku fonicznym. Podstawowym celem pracy było znalezienie czynników zewnętrznych wpływających na odbiór tłumaczenia przez Głuchego klienta. W eksperymencie chcieliśmy określić w jakich sytuacjach tłumaczeniowych występują największe zakłócenia odbioru komunikatu i ukazać najbardziej komfortową sytuację, w której osoby Głuche są w stanie najdłużej skupiać swój wzrok na osobie tłumacza. Zależało nam na szczegółowym nazwaniu czynników zakłócających przekazywane informacje, głównie związanych z ubiorem tłumacza oraz tłami które powodują niewłaściwy odbiór tłumaczenia. Badania zostały przeprowadzone w laboratorium neurodydaktyki Uniwersytetu Pedagogicznego w Krakowie. W trakcie badań w laboratorium były obecne trzy osoby: Badany, Kierowniczka Studenckiego Zespołu Badawczego oraz Koordynator Projektu Badawczego członek Grupy Badawczej Dydaktyki Kognitywnej Wydziału Matematyczno-Fizyczno-Technicznego Uniwersytetu Pedagogicznego, pomagający w obsłudze zestawu eksperymentalnego. Po dokonaniu kalibracji okulografu, badanym osobą zaprezentowano materiał emitowany w postaci wideo, na którym zostały ukazane różne sytuacje tłumaczeniowe. Na dwudziestu pięciu filmach przygotowanych przy współpracy ze Stowarzyszeniem Tłumaczy Polskiego Języka Migowego, można było zaobserwować głuchych i słyszących tłumaczy języka migowego na najróżniejszych tłach i w wielorakich sytuacjach. Ważnym elementem materiałów wideo było również to, że osoby przekazujące komunikat były różnie ubrane, mogły unikać kontaktu wzrokowego, a w niektórych materiałach częściej używały alfabetu daktylograficznego. Tłumacze korzystali głównie z PJM (69% materiałów), ale używano również SJM i mieszano języki. We wszystkich fazach badania nie było żadnych ograniczeń czasowych, a każdy materiał filmowy kończył się planszą z pytaniem o to czy badany zrozumiał przekazywany komunikat. Do projektu zaproszono 15 osób, 13 osób ze środowiska Głuchych i 2 osoby słyszące, które nigdy nie miały styczności z osobami Głuchymi i tłumaczami języka migowego. Po selekcji, do analizy wykorzystano wyniki 10 niesłyszących osób. W tym było: 5 kobiet i 5 mężczyzn, 6 badanych było w wieku od 20 do 30 lat (2 w wieku
50+), 5 badanych pochodziło z dużego miasta, 4 osoby posiadały wyższe wykształcenie (2 średnie, 2 zawodowe, 2 policealne). Każda z badanych osób potrafiła czytać w języku polskim. Do badań zastosowano eye-tracker firmy SMI ultra-high speed 1250 Hz. Jest to urządzenie umożliwiające perfekcyjne rejestrowanie poruszania się wzroku badanych po prezentowanych im obiektach graficznych wyświetlanych na monitorze komputera. Badanie fiksacji oraz ruchów sakkadycznych oczy pozwala na lepsze zrozumienie mechanizmów percepcji wzrokowej i procesów poznawczych. Uzyskane wyniki pozwalają na opracowywanie, między innymi ścieżek kolejności i czasu oglądania poszczególnych elementów prezentowanego materiału oraz map cieplnych ukazujących koncentrację uwagi na poszczególnych elementach [2. Błasiak, Godlewska, Rosiek, Wcisło 2013]. W czasie eksperymentu kamera przyrządu była ustawiona na śledzenie lewej gałki ocznej. Sakadyczny ruch gałki ocznej był rejestrowany z częstotliwością 500Hz. Przed każdym badaniem przeprowadzono dziewięciopunktową kalibrację urządzenia wraz z walidacją pozwalającą na precyzyjną identyfikację obszarów wyświetlanych na monitorze komputera. Założona dokładność kalibracji wynosiła nie więcej niż 0,5 stopnia. Wyniki opracowano w oparciu o oprogramowanie SMI BeGaze 3.5.74 [3. Wcisło, Błasiak i inni]. Do analizy wybrano wszystkie z dwudziestu pięciu wcześniej przygotowanych materiałów filmowych. Dane uzyskane w trakcie realizacji badań wygenerowane zostały w postaci plików wideo z nałożonymi na nie ścieżkami patrzenia (scan paths) Rysunek 1 i mapami cieplnymi (heat maps) Rysunek 2. Można z nich odczytać w jaki sposób badani analizowali wyświetlane materiały filmowe. Kolorami zostały przedstawione czasy przebywania wzroku badanych na poszczególnych obszarach w czasie wyświetlania poszczególnej klatki filmowej. Kolor czerwony uwidacznia miejsca, na które badani patrzyli najdłużej, czyli te które budziły u badanych największe zainteresowanie. Dodatkowo przygotowane zostały pliki graficzne ze zdefiniowanymi obszarami zainteresowania (area of interest) Rysunek 3, co pozwoliło na dokładniejszą analizę ilościową spojrzeń i stosowanie miar statystycznych, a tym samym pozyskanie precyzyjniejszych danych w stosunku do map termicznych.
Rysunek 1. Ścieżka patrzenia (scan path). Rysunek 2. Mapa cieplna (heat map).
Rysunek 3. Obszary zainteresowania (AOI). Wyniki badań Najwięcej informacji z otoczenia odbieramy za pomocą zmysłu wzroku. Wykorzystywanie zmysłu wzroku przez Niesłyszących jest bardzo cenne, gdyż może ono w wielu wypadkach zastąpić zmysł słuchu. Wzrok u Głuchych działa zwykle precyzyjniej niż u słyszących osób, dzięki wprawie w koncentrowaniu uwagi. Jest to głównym powodem sugerującym skupienie się na badaniu aktywności ruchu oczu u osób Niesłyszących w trakcie odbioru wszelkich komunikatów. Dzięki wygenerowaniu ogromnej ilości materiału i analizie uzyskanych wyników, udało nam się dotrzeć do ważnych wniosków związanych z wieloma czynnikami wpływającymi na zakłócenia podczas przekazywania komunikatu przez tłumaczy języka migowego. Analiza wyników badań okulograficznych dostarcza bardzo ciekawych spostrzeżeń, poniżej prezentujemy kilka z wybranych refleksji nasuwających się nam po zakończeniu badań.
1. Okazuje się, że obrazki (loga, postacie, ikony) pojawiające się w czasie trwania materiału filmowego, a także wszystko co dzieje się na dalszym planie filmu nie wpływa istotnie na odbiór komunikatu. Badane osoby były szczególnie skupione na komunikacie przekazywanym przez osoby migające. Możemy zauważyć to na przykład przy wynikach z materiału filmowego numer 16 zaprezentowanych na Rysunku 4. Przedstawia on szczegółowe parametry, wśród których w szczególności w naszych badaniach poddane zostały analizie: całkowity procentowy czas przebywania wzroku na poszczególnych polach AIO (dwell time), liczba powrotów na dane pole (revisits) oraz liczba fiksacji na danym polu (fixation count). Rysunek 4. AOI film nr 16. Różnice możemy zauważyć jedynie w materiale nr 10, gdzie pojawiające się obrazki miały związek z treściami przekazywanymi przez tłumacza i były wyjątkowo duże, co zwracało uwagę odbiorców. Możemy zauważyć to przy wynikach wygenerowanych na Rysunku 3.
Podsumowanie Według danych z raportów Głównego Urzędu Statystycznego Stan zdrowia ludności w Polsce 14% osób niepełnosprawnych w wieku 15-70 lat ma wadę słuchu, co daje liczbę około 850 tysięcy osób. Według ogólnikowych danych podanych w raportach GUS przyjmuje się, że 100 tysięcy osób posługuje się językiem migowym. Wyraźnie widać potrzebę przeprowadzenia badań związanych z językiem migowym, gdyż dzięki temu obraz tej populacji językowej w Polsce byłby jaśniejszy. Polski Język Migowy od roku 2012 jest oficjalnym językiem urzędowym, uznanym przez prawo jako naturalny język, którym posługują się Głusi Polacy. Ma on charakter wizualno-przestrzenny z własną gramatyką oraz składnią. Najważniejszymi elementami tego języka jest mimika, ruch ciała oraz znaki wykonywane w zależności od lokalizacji, miejsca i ruchu. Dlatego tak istotne są badania przeprowadzone przez nasz Studencki Zespół Badawczy. Dzięki tym badaniom Stowarzyszenie Tłumaczy Polskiego Języka Migowego, które jest jedynym stowarzyszeniem w Polsce działającym na rzecz tłumaczy Polskiego Języka Migowego ma możliwość profesjonalizacji swoich usług. Literatura 1. Błasiak W., Godlewska M., Rosiek R., Wcisło D. Eye tracking. Nowe możliwości w badaniach edukacyjnych, Edukacja, Technika, Informatyka 2013, Nr 4, cz. 1, s. 481-488 2. Błasiak W., Godlewska M., Rosiek R., Wcisło D. Nowe technologie w badaniach edukacyjnych, Człowiek, media, edukacja, Katedra technologii i Mediów Edukacyjnych 2013, s. 63-67 3. Wcisło D., Błasiak W., Andrzejewska M., Godlewska M., Pęczkowski P., Rosiek R., Rozek B., Sajka M., Stolińska A. Różnice w rozwiązywaniu problemów fizycznych przez nowicjuszy i ekspertów