Zaburzenia słuchu fonematycznego a niepowodzenia szkolne Oprac. H. Wasiluk
JAKIE RODZAJE SŁUCHU WYRÓŻNIAMY? U człowieka rozwinęły się 3 rodzaje słuchu: Słuch fizjologiczny będący podstawową zdolnością odbierania drgań fal dźwiękowych powstających w otoczeniu. Receptorem tych drgań jest ucho. Słuch muzyczny- odbierający wrażenia dźwiękowe. Słuch fonematyczny umożliwiający wychwytywanie w potoku dźwięków mowy cech różnicujących, dzięki czemu mają one nie tylko właściwości fizyczne (siła, barwa, wysokość) lecz znaczeniowe. Na wyższym poziomie słuch fonematyczny staje się podstawą do opanowania mowy pisanej. Zaburzeniom słuchu fonematycznego nie muszą i często nie towarzyszą zaburzenia słuchu muzycznego.
CZYM JEST SŁUCH FONEMOWY/FONEMATYCZNY? To zdolność precyzyjnego słyszenia i różnicowania dźwięków mowy (odróżnianie A-U, M-B...); umiejętność odróżniania głosek dźwięcznych od bezdźwięcznych (np. B-P, G-K, W-F...), sylab, głosek i prawidłowych wyrazów na oznaczenie danego desygnatu (słowa).
CZYM JEST SŁUCH FONEMOWY? Nie jest to zdolność wrodzona lecz wykształca się w dzieciństwie pod wpływem bodźców słuchowych. Jest to złożony proces analizy i syntezy dźwięków mowy. Oznacza to, że osoba może wyodrębnić z potoku mowy - wyrazy, w wyrazach - sylaby, w sylabach - głoski, a także uchwycić kolejność głosek w wyrazie.
Właściwie wykształcony słuch fonematyczny umożliwia prawidłową wymowę, wychwytywanie różnic miedzy słowami podobnie brzmiącymi, ale mającymi inne znaczenie (szale-sale, nos-noc...), a w końcu dokonywanie analizy i syntezy słuchowej wyrazów, co stanowi podstawę w nauce czytania i pisania.
Deficyty w zakresie słuchu fonematycznego mogą być przyczynami zaburzeń rozwoju mowy. Niewrażliwość na choćby jeden fonem (głoskę) powoduje jego nieprawidłową percepcję (odbieranie) a co za tym idzie i produkcję (wymawianie).
Etiologia zaburzeń słuchu fonematycznego: Jak dotąd nie ustalono etiologii zaburzeń słuchu fonematycznego. Wszystko wskazuje na to że przyczyny zaburzeń mogą być różnorodne. Oczywistą przyczyną zaburzeń słuchu fonematycznego są niedosłuchy obejmujące pasma drgań w jakich realizowane są dźwięki mowy. Zaburzenie słuchu fonematycznego wiąże się czasem z problemami w zapamiętywaniu i odtwarzaniu rytmów. Współwystępuje również bardzo często z zaburzeniami artykulacji.
W etiologii zaburzeń percepcji słuchowej istotną rolę odgrywa: dziedziczność- opóźniają rozwój słuchu fonematycznego, czynniki środowiskowe- opóźniają rozwój słuchu fonematycznego, uszkodzenia neurologiczne- zaburzenia słuchu fonematycznego, niedokształcenie lub zaburzenie słuchu fonemowego małego stopnia występuje u dzieci szkolnych i przedszkolnych o normalnym rozwoju inteligencji.
Prawidłowo rozwinięty słuch fonematyczny, jak i poziom analizy i syntezy słuchowej są ważnym wskaźnikiem osiągnięcia przez dziecko dojrzałości szkolnej.
Zaburzenia słuchu fonematycznego utrudniają rozumienie mowy i są przyczyną: wadliwej realizacji głosek (opuszcza, przestawia lub dodaje różne głoski, sylaby), powodującej trudności w czytaniu i pisaniu ze słuchu długich wyrazów, zniekształcanie wyrazów - nieprawidłowo wykształcony słuch fonematyczny jest jedną z przyczyn dysleksji i dysgrafii, słownik dziecka jest mało zróżnicowany i zbyt wolno się wzbogaca,
Zaburzenia słuchu fonematycznego utrudniają rozumienie mowy i są przyczyną: opóźnionego rozwoju mowy i wad wymowy. Dziecko dobrze słyszy słowa, lecz w ciągu mownym nie potrafi rozróżnić pojedynczych dźwięków lub złożyć je w całość dźwiękową.
Zaburzenia słuchu fonematycznego utrudniają rozumienie mowy i są przyczyną: trudności w rozumieniu poleceń słownych, trudności w tworzeniu zdań i opowiadań, ubogi zasób słów, trudności w pisowni wyrazów ze zmiękczeniami (ń-ni, ć-ci, ś-si ), opuszczanie wyrazów, końcówek wyrazów, zamiana głosek dźwięcznych na bezdźwięczne, problemy z różnicowaniem głosek z zakresu 3 szeregów (głosek dentalizowanych),
Zaburzenia słuchu fonematycznego utrudniają rozumienie mowy i są przyczyną: mało precyzyjne różnicowanie słyszanych dźwięków często powoduje wady wymowy, polegające na nieprawidłowej realizacji głosek dźwięcznych i bezdźwięcznych - b : p, d : t, g : k, w : f, itp., trudności w zapamiętywaniu ciągów słownych, np. dni tygodnia, nazw miesięcy oraz treści wierszy i piosenek, a także trudności w nauce tabliczki mnożenia, trudności nauce języków obcych,
Zaburzenia słuchu fonematycznego utrudniają rozumienie mowy i są przyczyną: trudności w różnicowaniu dźwięków mowy (głównie tych o podobnym brzmieniu) i określeniu ich położenia w wyrazie w nagłosie, śródgłosie i wygłosie, trudności z rozróżnianiem tzw. paronimów, czyli słów różniących się jedną głoską np.: bal-pal, rak-mak, masa-kasa, problemów z dokonywaniem analizy sylabowej i głoskowej wyrazów,
Zaburzenia słuchu fonematycznego utrudniają rozumienie mowy i są przyczyną: trudności w syntetyzowaniu (scalaniu) sylab i głosek w wyrazie, problemów w pisaniu, zwłaszcza z dwuznakami, spółgłoskami miękkimi, dźwięcznymi i bezdźwięcznymi, przekręcenie tekstu przy pisaniu ze słuchu, trudności w stosowaniu reguł ortograficznych (np. zasady wymienności głosek w wyrazie), łączenie przyimków z rzeczownikami,
Zaburzenia słuchu fonematycznego utrudniają rozumienie mowy i są przyczyną: trudności w odróżnianiu samogłosek nosowych ą i ę od innych głosek, względnie od zespołów dźwiękowych: -on,-om i -en, -em, rozdzielanie wyrazów albo łączenie sąsiadujących ze sobą, trudność w składaniu sylab i wyrazów, nawet z dobrze znanych głosek, przekręcanie wyrazów (uczniowie wymawiają wyraz część odczytując, a część zgadując) czytanie nierytmiczne, powolne tempo czytania,
Zaburzenia słuchu fonematycznego utrudniają rozumienie mowy i są przyczyną: uporczywe literowanie (głoskowanie) bez możliwości dokonania syntezy wyrazu, szczególnie utrudnione przejście od literowania i sylabizowania do czytania całościowego, zamiana głosek, opuszczanie głosek lub sylab mylenie wyrazów podobnych, zacinanie się i jąkanie (jako niepłynność czytania), zaburzenia intonacji i akcentu zdaniowego, słabego rozumienia bardziej skomplikowanych instrukcji i poleceń słownych oraz dłuższych wypowiedzi,
Niewielu rodziców zdaje sobie sprawę z tego, że to właśnie słuch fonematyczny w dużym stopniu warunkuje osiągnięcie prawidłowego rozwoju mowy dziecka oraz w wieku szkolnym opanowania umiejętności czytania i pisania. Dla nauczycieli jest to uświadomienie istoty pełnionej roli. Zaburzenia słuchu fonematycznego prowadzą do utrudnień otrzymania zamierzonych celów i efektów w nauczaniu.
Warto wykonywać ćwiczenia słuchowe, których celem jest usprawnienie koncentracji uwagi na bodźcach słuchowych. W zakresie ćwiczeń słuchu fonematycznego jest rozpoznawania dźwięków, identyfikowanie dźwięków, lokalizacja źródła dźwięków, różnicowanie dźwięków, naśladowanie dźwięków, rozwijanie analizy i syntezy słuchowej, pamięci słuchowej, rozwijanie koordynacji słuchowo-ruchowej i słuchowo-wzrokowej, wzmocnienie poczucia bezpieczeństwa poprzez poznawanie dźwięków i odbieranie ich jako zrozumiałe i znane. Zabawy i ćwiczenia słuchu fizjologicznego rozumianego, jako zdolność odbioru oraz analizy i syntezy wszystkich zjawisk akustycznych.
Przykładowe ćwiczenia słuchowe: ćwiczenia słuchu awerbalnego: uwrażliwienie na dźwięk: - zabawy na zasadzie jest dźwięk, nie ma dźwięku? (np. radio gra, radio nie gra itd.) wskazywanie lokalizacji źródła dźwięku: - skąd dochodzi dźwięk? rozróżnianie dźwięków: - rozpoznawanie gry na instrumentach muzycznych - rozpoznawanie nagranych odgłosów zwierząt, pojazdów itp. i zabawa w ich naśladowanie - rozpoznawanie przedmiotów po charakterystycznym dla nim dźwięku itd. elementy wychowanie słuchowego: - rozpoznawanie dźwięku głośnego, a dźwięku cichego - rozpoznawanie dźwięku długiego, a dźwięku krótkiego itd.
Przykładowe ćwiczenia słuchowe: ćwiczenia słuchu fonematycznego: - słuchowe wyróżnianie samogłosek i reagowanie przez klaśnięciem lub podniesieniem ręki oraz brakiem reakcji, gdy słyszy się inne dźwięki - słuchowe różnicowanie głosek dźwięcznabezdźwięczna - słuchowe różnicowanie głosek z trzech szeregów itd.
Przykładowe ćwiczenia słuchowe: ćwiczenia analizy i syntezy słuchowej: - pokazywanie obrazków, przedmiotów zaczynających się na określoną głoskę - różnicowanie słuchowe głosek przez segregowanie obrazków pod odpowiednie głoski - tworzenie wyrazów z podanych głosek - wymawianie słów rozpoczynających się na daną sylabę w zabawie rzucania do siebie piłki - wyszukiwanie słów kończących się na daną sylabę - łańcuch sylabowy: dziecko wypowiada dwusylabowy wyraz, dzieli go na sylaby, druga sylaba staje się początkiem nowego wyrazu
Przykładowe ćwiczenia słuchowe: - różnicowanie słuchowe przez segregowanie obrazków według usłyszanej głoski w nagłosie lub wygłosie - wskazywanie przez podniesienie ręki usłyszanej określonej sylaby z pośród innych - dobieranie rymujących się nazw obrazków - różnicowanie głosek opozycyjnych w wyrazach - opowiadanie treści obrazka, słyszanych opowiadań, audycji radiowych i telewizyjnych - rozwiązywanie zagadek odbieranych słuchowo
Przykładowe ćwiczenia słuchowe: - wyszukiwanie samogłosek w usłyszanych wyrazach - wypowiedzenie głoski w nagłosie lub wygłosie w usłyszanych wyrazach - wyszukiwanie określonej samogłoski w szeregach podanych głosek - powtórzenie w zachowanej kolejności usłyszanych samogłosek - wymienianie wszystkich samogłosek znajdujących się w nazwach obrazów - układanie z rozsypanych liter wyrazów lub imion itp.
Przykładowe ćwiczenia słuchowe: - wyszukiwanie obrazków, których nazwy rozpoczynają się na określoną sylabę - wyszukiwanie obrazków, których nazwy kończą się określoną sylabą - wyodrębnianie ilości wyrazów w usłyszanym zdaniu - dzielenie wyrazu na sylaby np. z ich wyklaskiwaniem - wymawianie kolejnych głosek w usłyszanych wyrazach - powiedzenie całego wyrazu-słowa po usłyszeniu poszczególnych głosek lub sylab
Przykładowe ćwiczenia słuchowe: ćwiczenia pamięci słuchowej - odtwarzanie usłyszanych układów rytmów przez ich wyklaskiwanie, wystukiwanie na instrumentach muzycznych, o blat stołu itp. - odgadywanie wysłuchanych odgłosów dźwiękonaśladowczych i powtórzenie ich w zachowanej kolejności - nauka na pamięć wierszyków, piosenek, krótkich tekstów itd.
DZIĘKUJĘ ZA UWAGĘ