Makroekonomia Rachunek dochodu narodowego
Makroekonomia Makroekonomia bada zjawiska związane z gospodarowaniem całego społeczeństwa. Makroekonomiści nie wnikają w szczegóły zachowań elementów gospodarki. Interesują ich takie zjawiska jak: zmiany całego popytu konsumpcyjnego, całe wydatki na inwestycje, zwiększenie się produktu krajowego brutto, wzrost przeciętnego poziomu cen (inflacja), bezrobocie. 2
Makroekonomia Makroekonomia zajmuje się następującymi problemami: jak funkcjonuje gospodarka (przepływ dóbr), od czego zależy wielkość produkcji, jaki jest całkowity dochód narodowy, jak zmniejszyć wahania gospodarki (recesja) jak zmniejszyć bezrobocie jak przeciwdziałać inflacji jak radzić sobie z wymianą międzynarodową 3
Narzędzia ekonomisty Dane statystyczne gotowych zestawów danych dostarczają wyspecjalizowane instytucje państwowe (GUS) lub prywatne Modele ekonomiczne ukazują podstawowe związki badanych zmiennych w formie układu równań zwyczajnych bądź różniczkowych, wykresu, itp. Źródła danych liczbowych: rocznik statystyczny GUS, publikacje NBP, roczniki statystyki międzynarodowej GUS, roczniki statystyczne poszczególnych krajów, publikacje ONZ, OECD, Unii Europejskiej, Banku Światowego, itp. 4
Narzędzia ekonomisty Wartość względna zmiennej informuje o stosunku zmiany wartości absolutnej tej zmiennej do poziomu wartości absolutnej z ustalonego okresu bazowego. Wyrażona jest zwykle w procentach. Np. między styczniem a lutym 2008 doszło do spadku średniego kursu dolara. Absolutna wielkość tej zmiany wyniosła: 2,4305-2,4537 = -0,0232. Jeśli odniesiemy ją do wartości z okresu bazowego jakim jest styczeń 2008, to otrzymamy: -0,0232/2,4537 = -0,0088 = -0,88% 5
Narzędzia ekonomisty Względna zmiana średniego kurs dolara w Polsce w latach 2005-2009. Okresem bazowym jest miesiąc poprzedni I II III IV V VI VII VIII IX X XI XII 2005-1,39% -0,36% 5,12% 2,67% 1,39% 1,88% -3,30% -2,80% 2,03% 3,29% -3,43% 2006-2,83% 0,46% 1,53% -0,77% -4,66% 4,01% -0,70% -3,30% 2,30% -0,75% -3,83% -2,92% 2007 3,36% -0,11% -1,50% -3,68% -1,00% 1,44% -3,17% 1,75% -2,48% -4,56% -4,33% -0,65% 2008-0,88% -0,95% -6,13% -4,23% 0,24% -0,96% -4,70% 6,06% 7,17% 14,82% 8,26% 1,73% 2009 6,74% 6
Narzędzia ekonomisty Wskaźniki (indeksy) są liczbami pozostającymi w takim stosunku do stu, jak zmienna z okresu, którego wskaźnik dotyczy, do zmiennej z ustalonego okresu bazowego. Służy on do określania tempa zmian w kolejnych okresach. Np. Średni kurs dolara w latach 2005-2008. Okresem bazowym przyjęto styczeń każdego roku. Wskaźnik dla sierpnia 2006 liczymy rozwiązując równanie:,3 0454 W8 ; W8 96 4,,3 1599 100 7
Narzędzia ekonomisty Wskaźniki jako średnie ważone służą do wyznaczania przeciętnej zmiany poziomu cen. Przykład: W Hipotencji mieszkańcy wydają pieniądze tylko na wino i ryby. Z każdych 10 gdybów wydają 8 na ryby i 2 na wino. Dobro Cena 1998 Cena 2008 Wino 4 8 Ryby 5 15 Jaki jest średni wskaźnik wzrostu cen dóbr konsumpcyjnych? 8
Narzędzia ekonomisty Wskaźniki zmian obu cen w danym okresie wynoszą odpowiednio 200 i 300. Cena wina wzrosła 2 razy a cena ryb wzrosła 3 razy. W Cena 2008 100 Cena 1998 Przeciętna zmiana poziomu cen obu dóbr jest arytmetyczną średnią ważoną obu wskaźników cząstkowych. 9
Narzędzia ekonomisty Wagi są to udziały wydatków na poszczególne dobra w całych wydatkach konsumpcyjnych. Wynoszą odpowiednio 0,8 dla ryb i 0,2 dla wina. W = 200 0,2 + 300 0,8 = 40 + 240 = 280. Wskaźnik wzrostu cen wynosi 280. Oznacza to, że średnio ceny w Hipotencji wzrosły o 180% (280-100). 10
Narzędzia ekonomisty Wskaźnik wzrostu cen detalicznych (tempo inflacji) informuje o ruchu wszystkich cen dóbr konsumpcyjnych. Jego wysokość zależy od: tempa zmian cen poszczególnych dóbr, struktury wydatków. Struktura wydatków, to skład koszyka dóbr reprezentantów oraz wiarygodność uzyskanych danych w czasie badania ankietowego. Jeśli przyjmiemy inne założenia zaobserwujemy inny poziom inflacji. 11
Narzędzia ekonomisty Zmiana poziomu cen dóbr konsumpcyjnych w Polsce. Najpierw GUS ustala koszyk tzw. dóbr-reprezentantów (jest to ok. 1500 typowych towarów i usług konsumpcyjnych) Skład koszyka jest aktualizowany, co roku wymianie podlega ok. 10% dóbr. Ceny są notowane przez ankieterów kilka razy w miesiącu w sklepach, na targowiskach, w restauracjach, itp. Na tej podstawie ustalane są cząstkowe wskaźniki zmian cen poszczególnych dóbr. 12
Narzędzia ekonomisty Zmiana poziomu cen dóbr konsumpcyjnych w Polsce Role wag odgrywają udziały wydatków na poszczególne dobra w całości wydatków przeciętnej polskiej rodziny. Ich wysokość jest ustalana na podstawie regularnie prowadzonych notatek przez 10 000 wybranych rodzin (badania budżetów domowych). Dokonywana jest korekta, ponieważ ankietowani zaniżają wydatki na alkohol, papierosy, usługi gastronomiczne, na podstawie danych o sprzedaży detalicznej tych dóbr. Wskaźniki powstają na podstawie wag obliczonych dla roku poprzedniego. 13
Narzędzia ekonomisty 14
Narzędzia ekonomisty Siła nabywcza jednostki pieniądza to ilość dóbr, którą przeciętnie można za nią nabyć. Jest to związane ze zmianami cen. Zmienna nominalna jest to zmienna ekonomiczna, której poziom zmierzono pieniądzem o sile nabywczej z okresu, do którego się ona odnosi. Zmienna realna wyrażona jest w jednostkach pieniądza o sile nabywczej z jednego ustalonego okresu. 15
Narzędzia ekonomisty Wskaźnik cen towarów i usług w Polsce w latach 2005-2008 miesiąc do miesiąca I II III IV V VI VII VIII IX X XI XII 2005 100,1 99,9 100,1 100,4 100,3 99,8 99,8 99,9 100,4 100,4 99,8 99,8 2006 100,2 100 99,9 100,7 100,5 99,7 100 100,3 100,2 100,1 100 99,8 2007 100,4 100,3 100,5 100,5 100,5 100,0 99,7 99,6 100,8 100,6 100,7 100,3 2008 100,7 100,4 100,4 100,4 100,8 100,2 100 99,6 100,3 100,4 100,2 99,9 16
Narzędzia ekonomisty Rozważmy koszyk dóbr wart 1zł na koniec stycznia 2008. Jeśli uwzględnimy tempo inflacji od końca stycznia do końca lutego 2008, wynoszące 0,4%, to ten sam koszyk dóbr był wart nie 1 zł a 1,004 zł. Toteż siła nabywcza 1 zł zmalała do poziomu: 1/1,004 0,99 zł A nasz dochód realny, który na koniec stycznia wynosił 1000 zł, zmalał na koniec lutego do poziomu: 1000/1,004 996,00 zł Inflacja obniża siłę nabywczą pieniądza. 17
Narzędzia ekonomisty Jeśli uwzględnimy tempo inflacji od końca stycznia do końca maja 2008, wynoszące 0,4%, 0,4%, 0,4%, 0,8% to siła nabywcza 1 zł zmalała do poziomu: 1/(1,004 1,004 1,004 1,008) 0,98 zł A nasz dochód realny, który na koniec stycznia wynosił 1000 zł, zmalał na koniec maja do poziomu: 1000/1,0201 980,30 zł 18
Narzędzia ekonomisty Wartości realne informują nas na co rzeczywiście możemy sobie pozwolić jeśli uwzględnimy tempo inflacji. Wiedząc jakie było tempo inflacji w Polsce w latach 2005-2008 i znając kurs dolara można policzyć realny kurs dolara w Polsce w kolejnych miesiącach. W kategoriach realnych wyrażamy wszelkie ceny, płace, czy cenę pracy. 19
Rachunek dochodu narodowego Produkt krajowy brutto PKB (GDP Gross Domestic Product) obrazuje końcowy rezultat działalności wszystkich podmiotów gospodarki narodowej. Produkt krajowy brutto PKB - efekt pracy całego społeczeństwa System rachunków narodowych (System of National Accounts SNA) jest to opublikowany przez ONZ (po raz pierwszy w 1952r.) opis sposobu pomiaru wyników pracy społeczeństwa. Twórcami SNA są nobliści Simon Kuznetz i Richard Stone. 20
Rachunek dochodu narodowego Z punktu widzenia: 1. tworzenia ujęcie działowo-gałęziowe (metoda sumowania wartości dodanej 2. podziału ujęcie dochodowo-zasobowe (metoda dochodowa) 3. Ostatecznego wykorzystania ujęcie wydatkowe (metoda wydatkowa)
Metoda wartości dodanej PKB równa się sumie wartości dodanej wszystkich sektorów instytucjonalnych lub wszystkich sekcji, działów Polskiej Klasyfikacji Działalności (PKD) krajowych jednostek produkcyjnych powiększonej o podatki od produktów i pomniejszonej o dotacje do produktów 22
Metoda wartości dodanej Wartość produktów (wyrobów i usług) wytworzona przez jednostki krajowe rynkowe i nierynkowe pomniejszona o zużycie pośrednie poniesione w związku z jej wytworzeniem. Zużycie pośrednie obejmuje wartość wyrobów i usług zużytych jako nakłady w procesie produkcji, z wyjątkiem środków trwałych, których zużycie jest rejestrowane jako amortyzacja środków trwałych 23
Rachunek dochodu narodowego PKB jako suma wartości dodanej Suma wartości dodanej (WD) równa się wartości dóbr finalnych (WDF). WDF = WD 1 + WD 2 + + WD n Zakładamy, że ziemia oraz dobra kapitałowe nie zużywają się podczas produkcji dóbr finalnych 24
Rachunek dochodu narodowego MEBLE DF 1 MASZYNA 1 SKLEJKA DF 2 DP 1 1 STAL MASZYNA 2 DREWNO DP 2 1 DF 3 DP 1 2 STAL DF dobra finalne: meble, maszyna 1, maszyna 2 DP dobra pośrednie: drewno, sklejka, stal DP 3 1 DP ij i oznacza dobro finalne, do którego produkcji przyczynia się to dobro, j to rząd dobra pośredniego 25
Rachunek dochodu narodowego Wartość dodana jest to różnica wartości (ceny) produktu oraz kosztów rzeczowych (KR), czyli wartości zużytych w jego produkcji dóbr pośrednich, dóbr kapitałowych i ziemi. W naszym przykładzie do wytworzenia stali DP 21 nie zużywa się innych dóbr pośrednich, a zatem cała jej wartość stanowi wartość dodaną. Gdy schodzimy w głąb procesu produkcji dóbr, których wartość wlicza się do PKB, okazuje się, że wytworzenie dóbr pośrednich kolejnego rzędu nie powoduje powstania kosztów rzeczowych. 26
Metoda wartości dodanej Faza produkcji Wartość sprzedaży Wartość dodana Faza 1: Ziarno i nawóz $0.03 Faza 2: Zbiory 0.06 Faza 3: Mielenie 0.12 Faza 4: Wypiek 0.30 Faza 5: Sprzedaż 0.45 Razem wartość wszystkich transakcji $.96 $.03 $.03 $.06 $.18 $.15 Razem wartość dodana $.45 27
28 Metoda dochodowa Pomiar dochodów Metoda mierzenia dochodu narodowego przez sumowanie dochodów uzyskiwanych przez wszystkie czynniki produkcji
Rachunek dochodu narodowego Metoda dochodowa PKB jako suma wynagrodzeń czynników produkcji Wartość dóbr finalnych (WDF) w gospodarce, a wiec także suma wartości dodanej (WD), czyli PKB, równa się sumie dochodów właścicieli czynników produkcji. 29
Rachunek dochodu narodowego Roczny utarg każdego przedsiębiorstwa pokrywa koszty i daje zysk dla właściciela. Przyjmijmy, że przedsiębiorstwo wyprodukowało 100 motorynek po cienie 2gdb. Utarg 100 2gdb=200gdb Koszty (dochody z czynników produkcji) Płace = 100 gdb Koszty rzeczowe = 50 gdb Zysk = 200-100-50 = 50 gdb 30
Rachunek dochodu narodowego Płaca jest wynagrodzeniem pracy, zysk kapitału. Koszt rzeczowy produkcji każdego przedsiębiorstwa jest utargiem innego przedsiębiorstwa, które wyprodukowało dobro pośrednie. A zatem każda cząstka wartości dóbr wyprodukowanych w gospodarce jest wynagrodzeniem jakiegoś czynnika produkcji. Gdy schodzimy w głąb procesu produkcji, w końcu okazuje się, że wytworzenie dóbr pośrednich kolejnego rzędu nie powoduje powstania żadnych kosztów rzeczowych. 31
Rachunek dochodu narodowego Metoda wydatkowa PKB jako suma wydatków na dobra finalne Między przedsiębiorstwami, gospodarstwami domowymi i tysiącami organizacji tworzących Państwo cały rok krążą dobra i pieniądze. Jest to ruch okrężny dóbr i płatności. 32
Rachunek dochodu narodowego finalne dobra i usługi odnosi się do tych dóbr i usług, które są sprzedane do końcowych, finalnych odbiorców. Aby uniknąć podwójnego liczenia nie liczymy dóbr pośrednich, lub dóbr użytych w procesie produkcyjnym które nie są dobrami finalnymi lub usługami. Wartość dóbr finalnych zawsze uwzględnia cenę zawartych w nich dóbr pośrednich. Podaj przykłady dóbr finalnych i pośrednich. 33
Rachunek dochodu narodowego Ruch okrężny: gospodarstwa domowe Wynagrodzenia czynników produkcji Podatki (T) Gospodarstwa domowe Konsumpcja (C) Płatności transferowe (B) Oszczędności (S) Sprzedają pracę, kapitał i ziemię w zamian dostają płace, zyski, czynsze i inne. 34
Rachunek dochodu narodowego Ruch okrężny: przedsiębiorstwa Zapłata za produkty Zapłata za dobra pośrednie Przedsiębiorstwa Zapłata za czynniki produkcji Płatności transferowe (Sb) Inwestycje brutto (I) Dobra pośrednie zużywane w ciągu roku dobra potrzebne do produkcji dóbr finalnych Inwestycje brutto = inwestycje odtworzeniowe (odtworzenie narzędzi pracy) + inwestycje netto (powiększenie możliwości produkcyjnych) 35
Rachunek dochodu narodowego Ruch okrężny: Państwo Podatki pośrednie (Te) Wydatki na dobra (G) Dochody z własności (D) Państwo Płatności transferowe (B) Podatki bezpośrednie (Td) Płatności transferowe (Sb) Podatki pośrednie płacą przedsiębiorstwa, np. akcyza, VAT Podatki bezpośrednie płacą osoby, np. PIT 36
Rachunek dochodu narodowego Aby obliczyć wynik rocznej pracy społeczeństwa w gospodarce zamkniętej należy uwzględnić: 1. Wydatki na konsumpcyjne dobra finalne, których nie przetwarza się dalej, 2. Wydatki na inwestycje, czyli dobra kapitałowe i zapasy (zużywa się je przez wiele lat i od ich wielkości zależy zaspokajanie naszych potrzeb), 3. Wszystkie wydatki Państwa za cenę produkowanych przez Państwo dóbr finalnych. Nasze potrzeby są zaspokajane przez dobra produkowane przez Państwo 4. Zakupy netto przez sektor zagraniczny,lub eksport krajowy minus krajowy import eksport netto. 37
Produkt Krajowy Brutto Eksport jest to wartość dóbr kupionych przez zagranicę w naszym kraju. Import jest to wartość naszych zakupów poczynionych zagranicą. PKB = Y = C + I + G + X Z Eksport netto to różnica między eksportem a importem NX = X Z 38
Wydatki konsumpcyjne Wydatki konsumpcyjne to zakupy nowo wytworzonych dóbr i usług przez gospodarstwa domowe. Konsumpcja dzieli się na: Dobra trwałego użytku, Dobra nietrwałego użytku Usługi Wydatki konsumpcyjne to 67% całości zakupów. 39
Wydatki na inwestycje prywatne Wydatki na inwestycje prywatne zawierają: wydatki na nowe zakłady i wyposażenie, nowo budowane budynki, wzrost zapasów w czasie bieżącego roku. 40
Wydatki na inwestycje prywatne Wydatki na nowe inwestycje nazywane są inwestycjami brutto. Ale prawdziwym dodatkiem do stanu kapitału w gospodarce są inwestycje netto. Inwestycje netto są równe inwestycjom brutto minus amortyzacja. Amortyzacja to zużycie zakładów, wyposażenia, budynków w danym roku. 41
Zakupy rządowe Zakupy rządowe odnoszą się do zakupów nowo wytworzonych dóbr i usług przez agendy rządowe wszystkich szczebli. Płatności transferowe to fundusze płacone osobom przez instytucje publiczne (np. zasiłki, stypendia) i nie związane z produkcją dóbr i usług. 42
Eksport netto Eksport netto to całkowity eksport minus całkowity import. Eksport netto jest włączony do PKB aby nie korygować miary produkcji krajowej. Gdy kupujemy więcej dóbr z zagranicy niż tam sprzedajemy wtedy mamy deficyt handlowy. Nadwyżka handlowa ma miejsce gdy nasz eksport przewyższa nasz import. 43
Rachunek dochodu narodowego Ruch okrężny w gospodarce otwartej 44
Rachunek dochodu narodowego Y produkt krajowy brutto (PKB); C konsumpcja; I inwestycje; S oszczędności; G wydatki rządowe na dobra; D dochody państwa z tytułu własności; Te podatki pośrednie (VAT, akcyza); Td podatki bezpośrednie (PIT); B płatności transferowe. 45
Metoda produktowa a metoda dochodowa Podejście produktowe Składowe PKB (w cenach rynkowych: Konsumpcja (C) +prywatne inwestycje krajowe bruttto (I), +wydatki rządowe (G) Eksport netto (NX) Podejście dochodowe Składowe PKB (w cenach rynkowych): Wynagrodzenia z tytułu pracy (płace i inne dochody z pracy) +zyski przedsiębiorstw +inne dochody z własności (czynsze, odsetki, renta) +amortyzacja +opodatkowanie produkcji netto Stosuje się technikę wartości dodanej, celem uniknięcia podwójnego liczenia dóbr pośrednich
Rachunek dochodu narodowego 47
Rachunek dochodu narodowego Statystycy z ONZ publikują informacje o PKB w różnych krajach, przeliczając ich waluty na dolary nie według oficjalnego kursu wymiennego ale według kursu odzwierciedlającego różnice wszystkich cen, czyli parytet siły nabywczej (ang. purchasing power parity PPP) waluty danego kraju i waluty amerykańskiej. 48
Rachunek dochodu narodowego Parytet siły nabywczej - kurs walutowy wyliczony w oparciu o porównanie cen sztywno ustalonego koszyka towarów i usług w różnych krajach w tym samym czasie, wyrażonych w walutach tych krajów. Przyjmijmy, że P US to dolarowa cena referencyjnego koszyka dóbr sprzedawanego w Stanach Zjednoczonych, zaś P PL to cena tego samego koszyka sprzedawanego w Polsce, wyrażona w zł. A zatem PPP stwierdza, że kurs dolara do złotówki wynosić będzie: E $/zł = P US / P PL 49
Rachunek dochodu narodowego W gospodarce otwartej efekt pracy społeczeństwa jest inny niż w gospodarce zamkniętej ponieważ: Część PKB powstaje dzięki zaangażowaniu czynników produkcji z zagranicy, np. kapitał amerykańskich właścicieli. Efekt ich pracy należy pominąć. Nasze czynniki produkcji mogą pracować za granicą. Wynik ich pracy należy wliczyć do wyniku rocznej pracy społeczeństwa. 50
Rachunek dochodu narodowego Produkt Krajowy Brutto uzupełniony o saldo przepływu dochodów z własności czynników produkcji między krajem a zagranicą nazywamy produktem narodowym brutto (PNB). Produkt Krajowy Brutto (PKB) związany jest z terytorium danego kraju, natomiast Produkt Narodowy Brutto (PNB) dotyczy obywateli danego kraju. GNP Gross national product 51
Rachunek dochodu narodowego Dobra kapitałowe zużywają się podczas produkcji dóbr finalnych. Ceną za wytworzenie PNB jest zmniejszenie się wartości wyposażenia kapitałowego. Do obliczenia czystego efektu całorocznej pracy obywateli należy od wartości dóbr finalnych wytworzonych przez krajowe czynniki produkcji odjąć amortyzacje, czyli wielkość zużycia czynników produkcji. PNB pomniejszony o amortyzację nosi nazwę produktu narodowego netto (PNN) w cenach rynkowych. Amortyzacja wartość zużytych w danym okresie środków trwałych, której wyrazem jest suma pieniężna konieczna do utrzymania ich sprawności techniczno-ekonomicznej w kolejnym okresie eksploatacji oraz do odtworzenia tych środków trwałych po ich zużyciu 52
Rachunek dochodu narodowego 53
Rachunek dochodu narodowego Przykład 1: Niemieckie przedsiębiorstwo Siemens działające w Polsce Zyski przedsiębiorstwa Siemens działającego w Polsce są zaliczane do polskiego PKB, ale ta część z nich, która zostanie przekazana do Niemiec - zasili PNB Niemiec. 55
Rachunek dochodu narodowego Przykład 2: Polak pracujący w Niemczech Jeżeli Jasiu jest Polakiem i pracuje w Niemczech (legalnie) to jego dochody wliczane są do Produktu Narodowego Brutto Polski oraz Produktu Krajowego Brutto Niemiec. 56
Czego nie uwzględnia PKB? Pominięcie transakcji finansowych, płatności transferowych, dóbr używanych. Liczne transakcje nie mają nic wspólnego z wytwarzaniem dóbr finalnych lub usług. Transakcje finansowe Akcje i obligacje Płatności transferowe Ubezpieczenie społeczne Zasiłki dla bezrobotnych Prywatne transfery płatności Prezenty prywatne Podarunki firmowe Transfer dóbr używanych Dlaczego nie liczymy sprzedaży używanych samochodów jako część PKB? Inne nieuwzględniane transakcje (Uwaga zmiana w ESA2010) Produkcja gospodarstw domowych Legalne podziemne transakcje Nielegalne podziemne transakcje