Poziom statycznej i dynamicznej siły mięśni oraz szybkości ruchów kończyn górnych... NR 26 2003 ANTROPOMOTORYKA POZIOM STATYCZNEJ I DYNAMICZNEJ SI Y MIÊŒNI ORAZ SZYBKOŒCI RUCHÓW KOÑCZYN GÓRNYCH W ZALE NOŒCI OD DOMINACJI FUNKCJONALNEJ U 7-LETNICH DZIEWCZ T I CH OPCÓW THE LEVEL OF STATIC AND DYNAMIC MUSCLE STRENGTH AND THE SPEED OF THE UPPER LIMBS MOVEMENTS ACCORDING TO THE FUNCTIONAL DOMINATION IN 7-YEARS OLD GIRLS AND BOYS Justyna Dêbicka * * mgr, Zakład Teorii Wychowania Fizycznego, Antropomotoryki i Zespołowych Gier Sportowych, Instytut Kultury Fizycznej US, 71-065 Szczecin, al. Piastów 40B blok 6 Słowa kluczowe: asymetria, lateralizacja, dominacja stronna. Key words: asymmetry, laterality, lateral dominance. STRESZCZENIE SUMMARY Celem pracy było zbadanie, czy ustalona dominacja funkcjonalna ręki prawej lub lewej pozwala 7-letnim dzieciom osiągać lepsze wyniki w pomiarze sprawności kończyny wiodącej Badaniami objęto 138 dziewcząt i 145 chłopców 7-letnich ze Stargardu Szczecińskiego. Dominację funkcjonalną ręki określono poprzez wykonanie próby rozdawania kart oraz kreskowania [1]. Ustalono trzy formuły dominacji ręki: prawostronną, lewostronną i niejednorodną. Poziom sprawności kończyn górnych wyznaczono w oparciu o pomiary: a) siły statycznej b), siły dynamicznej, c) szybkości ruchów. Dominacja funkcjonalna ręki różnicuje jedynie poziom siły dynamicznej kończyn górnych w grupie chłopców. Chłopcy praworęczni i chłopcy o nieustalonej dominacji funkcjonalnej uzyskują lepsze wyniki kończyną górną prawą (p < 0,05), natomiast chłopcy leworęczni kończyną górną lewą (p < 0,05). Dominacja funkcjonalna ręki dziewcząt nie wpływa na poziom siły statycznej, siły dynamicznej oraz szybkości ruchów kończyny górnej. The aim of the study was to examine if the established functional domination of right or left hand of the seven years old children allows them to obtain better results in fitness test of leading limb. 145 boys and 138 girls from Stargard Szczeciński was examined. Hand functional domination was estimated by the cards deailing and shading tests [1]. Three formulas of hand domination were established: the right-hand the left- hand and the non-homogeneous. Static strength, dynamic strength and the speed of the movements tests were used to estimate the level of the upper limbs fitness. Functional hand domination differs only the level of the upper limbs dynamic strength in the group of the examined boys. Right-handed boys and boys with non-determined functional domination had better results than left-handed boys in the tests with the right upper limb (p < 0,05). However left-handed boys obtained better results with left upper limb (p < 0.05). Hand functional domination of the examined girls didn t influence on the level of the speed of the upper limb movements, static and dynamic strength. 31
Justyna Dębicka Wstęp Dotychczasowy stan wiedzy pozwala przyjąć, że dominacja funkcjonalna jednej ręki nad drugą wiąże się z wysokim poziomem precyzji ruchów i pozwala człowiekowi osiągnąć wyższy stopień sprawności [2]. Analiza niepowodzeń szkolnych wskazuje, że jedną z przyczyn zaburzeń jest niejednorodna lateralizacja [3,4]. Wysoki poziom asymetrii dynamicznej jest traktowany jako zjawisko naturalne, świadczące o dobrym zlateralizowaniu [5].Warto jednak zaznaczyć, że dominacja jednego narządu nie wyklucza aktywności czynnościowej drugiego, znajdującego się po przeciwnej stronie, który pełni rolę pomocniczą. Niektórzy autorzy [6] dopatrują się przyczyny mniejszej sprawności ruchowej w braku stronnej czynnościowej przewagi ciała. Wiele faktów wskazuje, że sprawność naszego działania jest uzależniona od poziomu asymetrii funkcjonalnej i dynamicznej [7]. Znajomość problemu symetrii i asymetrii ruchów w sporcie pozwala nauczać techniki sportowej i ją doskonalić umożliwiając osiągnięcie jak najlepszych sukcesów [8]. W badaniach własnych podjęto próbę odpowiedzi na pytanie czy funkcjonalna dominacja ręki różnicuje badanych pod względem poziomu sprawności motorycznej kończyny górnej prawej i lewej. Materiał i metody Badaniami objęto dzieci 7-letnie ze Stargardu Szczecińskiego. Do grupy 7-latków zaliczono osoby, których wiek kalendarzowy zawierał się w przedziale 7,00 7,99 wieku [9]. Przebadano 283 osoby, w tym 138 dziewcząt i 145 chłopców. Dominację funkcjonalną ręki określono poprzez próby: a)rozdawania kart wg Zazzo i Galifredt-Granzjon, b) kreskowania wg Stambak [1]. W obu próbach ocena jakościowa oznaczała wybór strony, która okazała się w trakcie wykonywania danej próby sprawniejsza. Fakt dysponowania wynikami obu prób (zapis literowy P, L lub O dla pierwszej i drugiej próby, zawsze w tej samej kolejności) pozwolił na ustalenie formuły dominacji ręki: prawostronnej (wynik pierwszej próby P i drugiej próby P), lewostronnej (wynik pierwszej próby L i drugiej próby L) oraz niejednorodnej (wynik pierwszej próby inny niż wynik drugiej próby). Określenia dominującej ręki dokonano zgodnie z przyjętymi zasadami badawczymi [1,11,10]. Ponadto dokonano pomiaru zdolności kondycyjnych z zaangażowaniem kończyn górnych. Wykonano w tym zakresie: a) pomiar siły statycznej ręki, za pomocą dynamometru ręcznego [12], b) pomiar dynamicznej siły mięśni, w którym uwzglęniono odległości, na jaką została wypchnięta 1-kg piłka lekarska z pozycji siedzącej na krześle [13], c) pomiar szybkości ruchów, w którym brano pod uwagę czas przełożenia piłeczek tenisowych z jednego koszyka do drugiego [13]. Wszystkie pomiary prowadzono oddzielnie dla prawej i lewej kończyny górnej. Wyniki badań i dyskusja Dokonano podziału badanych na trzy grupy, różniące się dominacją funkcjonalną ręki (LL, PP, N) uwzględniając wyniki uzyskane w pomiarach rozdawania kart i kreskowania. Wartości liczbowe i procentowe dla rozkładu formuł dominacji ręki oraz wyniki testu U dla dwóch wskaźników struktury [14] przedstawiono w tabeli 1 Analizując funkcjonalną dominację ręki stwierdzono, że najczęściej spotykana wśród badanych (76,1% dziewcząt i 65,5% chłopców) jest dominacja prawostronna. Niewielki procent chłopców (8,3%) i jeszcze mniejszy dziewcząt (5,01%) cechuje dominacją lewostronną ręki. U pozostałych badanych stwierdzono dominację niejednorodną. Analiza danych ukazała, że płeć nie różnicuje w sposób staty- Tabela 1. Rozkład formuły dominacji ręki wśród dziewcząt i chłopców wyznaczonej na podstawie prób rozdawania kart i kreskowania Table 1. The schedule of the hand domination formula of the examined boys and girls determined by the dealing of the carts and shading tests Formu³a dominacji funkcjonalnej Dziewczêta Girls Ch³opcy Boys n % n % TEST U Lewostronna Left-handed Prawostronna Right-handed Niejednorodna Without determined handedness (LL) 7 5,1 12 8,3 1,08 (PP) 105 76,1 95 65,5 1,95 (N) 26 18,8 38 26,2 1,48 32
Poziom statycznej i dynamicznej siły mięśni oraz szybkości ruchów kończyn górnych... Tabela. 2. Test na stałość wariancji wielu zmiennych wśród wyników uzyskanych prawą i lewą kończyną górną przez dziewczęta w zależności od formuły dominacji funkcjonalnej Table 2. The results obtained by the left and right upper limbs of the examined girls depending on functional domination formula the multivariables variance s constancy test Próba sprawnoœciowa Performance test Œcisk dynamometru rêk¹ (kg) Hand grip (kg) Wypchniêcie pi³ki lekarskiej (m) Medical ball throw (m) Czas przek³adania pi³eczek (s) Shifting tennis balls (s) Badana koñczyna Examined limb Formu³a dominacji x SD x SD x SD Test F P 10,00 3,70 10,90 2,80 9,81 2,06 1,85 L 9,71 2,43 10,00 2,84 9,35 2,37 0,59 P 1,89 0,49 2,11 0,45 1,95 0,38 2,06 L 1,86 0,37 1,74 0,38 1,61 0,27 1,89 P 20,72 3,05 19,72 3,07 19,60 1,94 0,43 L 20,01 2,26 21,19 3,15 20,58 2,01 0,85 stycznie istotny częstości występowania dominacji funkcjonalnej ręki (p>0,05). W opracowaniu określono poziom sprawności motorycznej kończyny prawej i lewej w zakresie siły statycznej i dynamicznej, w zależności od formuły dominacji ręki (LL, PP, N). Analizy testem F na stałość wariancji wielu zmiennych [14] dokonano odrębnie dla chłopców i dziewcząt. Dane szczegółowe dla wyników sprawnościowych uzyskanych poszczególnymi kończynami przez dziewczęta o określonej dominacji zaprezentowano w tabeli 2 i na rycinie 1. Z zaprezentowanych danych (tab.2, ryc.1) wynika, że wśród dziewcząt w badanych grupach funkcjonalnej dominacji ręki (LL,PP,N) analiza statystyczna nie wykazała istotnych różnic pomiędzy nimi w poziomie siły statycznej zarówno kończyny prawej, jak i lewej. Co ciekawe, w pomiarze siły statycznej grupa dziewcząt praworęcznych uzyskała wyższe wyniki od pozostałych grup zarówno kończyną prawą, jak i lewą. Różnice wyników okazały się jednak nieistotne statystycznie. Wyniki uzyskane w pomiarze siły dynamicznej prawej kończyny górnej były zbliżone u dziewcząt we wszystkich grupach. Również nie stwierdzono, by któraś z grup funkcjonalnej dominacji ręki uzyskiwała wyższe wyniki wykonując próbę kończyną lewą. Analogiczną sytuacje zanotowano podczas analizy wyników uzyskanych w pomiarze szybkości ruchów kończyny górnej prawej i lewej. Żadna grupa dziewcząt (LL, PP, N) nie uzyskała wyników statystycznie istotnie lepszych od innej grupy (tab.2, ryc.1). Tabela 3. Test na stałość wariancji wielu zmiennych wśród wyników uzyskanych prawą i lewą kończyną górną przez chłopców w zależności od formuły dominacji funkcjonalnej Table 3. The results obtained by the left and right upper limbs of the examined boys depending on functional domination formula the multivariables variance s constancy test Próba sprawnoœciowa Performance test Œcisk dynamometru rêk¹ (kg) Hand grip (kg) Wypchniêcie pi³ki lekarskiej (m) Medical ball throw (m) Czas przek³adania pi³eczek (s) Shifting tennis balls (s) * Różnice istotne przy poziomie istotności p < 0,05 Badana koñczyna Examined limb 33 Formu³a dominacji x SD x SD x SD Test F P 12,17 2,37 12,68 2,92 12,95 3,16 0,32 L 12,58 2,47 11,40 3,04 12,00 2,79 1,20 P 2,32 0,45 2,74 0,51 2,73 0,57 3,48* L 2,53 0,57 2,18 0,43 2,11 0,36 4,51* P 20,66 2,09 20,46 2,66 20,58 2,83 0,05 L 20,79 2,75 21,91 3,00 21,51 3,29 0,80
Justyna Dębicka Rycina 1. Poziom sprawności motorycznej kończyny górnej prawej i lewej w zależności od typu formuły dominacji (LL, PP, N) wśród dziewcząt: a) siła statyczna, b) siła dynamiczna, c) szybkość ruchów. Picture 1. The level of the upper limbs motor fitness according to the type of domination formula (LL, RR, N) of the examined girls: a) static strength, b) dynamic strength and c) speed of movements. a) siła statyczna ścisk dynamometru static strength hand grip [kg] 11,5 11 10,5 10 9,5 9 Rycina 2. Poziom sprawności motorycznej kończyny górnej prawej i lewej w zależności od typu formuły dominacji (LL, PP, N) wśród chłopców a) siła statyczna, b) siła dynamiczna, c) szybkość ruchów. Picture 2. The level of the upper limbs motor fitness according to the type of domination formula (LL, RR, N) of the examined boys: a) static strength, b) dynamic strength and c) speed of movements. a) siła statyczna ścisk dynamometru static strength hand grip [kg] 13,5 13 12,5 12 11,5 11 8,5 10,5 b) siła dynamiczna wypchnięcie piłki lekarskiej dynamic strength medical ball throw b) siła dynamiczna wypchnięcie piłki lekarskiej dynamic strength medical ball throw [m] [m] 3 2,5 2,5 2 2 1,5 1,5 1 0,5 0 1 0,5 0 * Różnice istotne przy poziomie istotności p < 0,05 c) szybkość ruchów czas przekładania piłeczek speed of movements shifting tennis balls c) szybkość ruchów czas przekładania piłeczek speed of movements shifting tennis balls [s] 21,5 [s] 22,5 21 22 20,5 21,5 20 21 19,5 20,5 19 20 18,5 19,5 W dalszej części pracy dokonano podobnej analizy porównania średnich wyników uzyskiwanych prawą i lewą kończyną w zakresie poziomu siły i szybkości ruchów pomiędzy chłopcami o określonej formule dominacji ręki (tab. 3 i ryc. 2.). Z zaprezentowanych danych (tab.3, ryc.2) wynika, że różnice wyników w pomiarze siły statycznej 34 pomiędzy grupami w zależności od dominacji funkcjonalnej nie wykazały istotności statystycznej W wyniku analizy statystycznej testem F dla wariancji wielu średnich (tab. 3) stwierdzono, że różnice jedynie w poziomie siły dynamicznej zarówno lewej (F = 4,51 dla a = 0,05) kończyny górnej, jak i prawej (F = 3,48 dla a = 0,05) pomiędzy grupami
Poziom statycznej i dynamicznej siły mięśni oraz szybkości ruchów kończyn górnych... Tabela 4. Analiza różnic w zakresie siły dynamicznej lewej i prawej kończyny górnej u chłopców pomiędzy poszczególnymi grupami dominacji funkcjonalnej ręki Table 4. Analysis of differences in dynamic strength of upper left and right limb between the groups of different handedness Upper right limb Formu³a dominacji funkcjonalnej t Upper left limb Formu³a dominacji funkcjonalnej LL PP 2,71* LL PP 2,59* LL N 2,25* LL N 2,98* PP N 0,10 PP N 0,81 t chłopców o określonej dominacji są istotne statystyczne. Dokładniejszej analizy tych różnic dokonano testem t-studenta (tab. 4). Stwierdzono, że osobnicy o funkcjonalnej dominacji ręki prawej uzyskują wyższe wyniki w zakresie siły dynamicznej kończyny górnej prawej niż osobnicy leworęczni (t = 2,71; p < 0,05). Ponadto uzyskane wyniki wskazują na wyższy poziom siły dynamicznej prawej kończyny górnej u osób o niejednorodnej dominacji niż osób leworęcznych (t = 2,25; p<0,05). Zbliżone wyniki uzyskali chłopcy o niejednorodnej dominacji i chłopcy praworęczni. Stwierdzono również istotną różnicę pomiędzy siłą lewej kończyny górnej chłopców leworęcznych i chłopców o niejednorodnej dominacji (t = 2,98; p < 0,05) oraz chłopców leworęcznych i praworęcznych (t = 2,59; p < 0,05). W obu przypadkach u osób leworęcznych poziom sprawności lewej kończyny górnej był istotnie statystycznie wyższy, natomiast poziom siły dynamicznej lewej kończyny górnej osób praworęcznych i osób niejednorodnej dominacji ręki był podobny. Przeprowadzona analiza w uzyskiwanych wynikach podczas pomiaru szybkości ruchów prawą i lewą kończyną w zależności od funkcjonalnej dominacji ręki (LL, PP, N) nie ukazała różnic pomiędzy grupami (tab. 3, ryc. 2). Badania własne potwierdziły [15, 10], że w 7 roku życia asymetria kończyn górnych u większości badanych jest już ustalona. Również potwierdził się fakt najczęstszego występowania praworęczności u ogółu badanych. Częstsze występowanie leworęczności i oburęczności u chłopców niż dziewcząt [16] nie znalazło istotnego statystycznie potwierdzenia. Niektórzy autorzy [13, 17] uważają, że sprawność fizyczna nie zależy od rodzaju dominacji stronnej, że brak istotnego związku pomiędzy wartościami siły i mocy a ręcznością [18] oraz, że kończyna dominująca nie musi być kończyną silniejszą [19]. W niniejszych badaniach podobne wyniki uzyskano dla pomiarów siły statycznej i szybkości ruchów 35 wśród chłopców. Podobnie, w innych badaniach [20] jedynie wśród dziewcząt niski bądź wysoki poziom sprawności fizycznej nie wydawał się być pochodną określonej dominacji stronnej. Zależność taką zanotowano jednak wśród chłopców. Zależność wyższego poziomu sprawności kończyny dominującej w prowadzonych badaniach własnych jest widoczna wśród chłopców tylko w pomiarze siły dynamicznej. Być może przyczyny tego zjawiska należy poszukiwać w innym charakterze pracy mięśniowej. Jak wskazuje Drabik [21] statystycznie znamienne różnice w sile dynamicznej kończyn górnych podczas rzutu są większe niż w pomiarze dynamometrycznym, ponieważ przy czynności rzucania oprócz siły istotna jest koordynacyjna złożoność ruchów, która właściwie nigdy dla lewej ręki u osób praworęcznych nie osiąga doskonałości. Zgodnie z wyrażoną sugestią podobnej analogii możemy doszukiwać się próbując wyjaśnić lepsze wyniki uzyskane dominującą ręką lewą w pomiarze siły dynamicznej u chłopców leworęcznych. W opinii niektórych badaczy [22] w łatwiejszym opanowywaniu nowych ćwiczeń oraz w lepszym przygotowaniu technicznego i podniesienia koordynacji pomocna staje się symetria ruchów, która kształtowana od początku edukacji dzieci sprzyja korzystnym zmianom w motoryce. Wnioski 1. Większość badanych cechuje się funkcjonalną dominacją prawostronną ręki, odpowiednio 76,09% dziewcząt i 65,52% chłopców. Płeć nie okazała się czynnikiem w sposób istotny statystycznie różnicującym częstość występowania formuł dominacji ręki. 2. Dominacja funkcjonalna ręki u chłopców różnicuje jedynie poziom siły dynamicznej kończyn górnych. Chłopcy praworęczni i o nieustalonej dominacji funkcjonalnej uzyskują lepsze wyniki w wypchnięciu piłki lekarskiej kończyną górną
Justyna Dębicka prawą aniżeli chłopcy leworęczni Natomiast chłopcy leworęczni uzyskują lepsze wyniki w tej próbie kończyną górną lewą aniżeli chłopcy praworęczni i o nieustalonej dominacji ręki. 3. Dominacja funkcjonalna ręki nie różnicuje poziomu siły statycznej, siły dynamicznej oraz szybkości ruchów kończyny górnej wśród badanych dziewcząt. PIŚMIENNICTWO LITERATURE [1] Zazzo R: Metody psychologicznego badania dziecka. Warszawa, PZWL, 1974 [2] Bogdanowicz M: Psychologia kliniczna dziecka w wieku przedszkolnym. Warszawa, WSiP, 1991 [3] Spionek H: Zaburzenia rozwoju uczniów a niepowodzenia szkolne. Warszawa, PWN, 1973 [4] Stokłosa H: Zaburzenia lateralizacji a osiągnięcia w szkole dzieci 8 i 9-letnich. Kwartalnik Pedagogiczny,1980; 1: 91-103 [5] Spionek H: Dziecko leworęczne. Warszawa, NK, 1964 [6] Grzybowska D, Grzybowski R: Zaburzenia rozwoju motorycznego u dzieci a ich niepowodzenia w początkowej nauce szkolnej. Rocz. Nauk. Gdańsk, AWF, 1993, T. II: 91-98. [7] Koszczyc T: Asymetria funkcjonalna i dynamiczna jako skutek sprawnego działania człowieka; w Nobise A (red.): Symetrie w przyrodzie, sztuce i naukach humanistycznych. Wrocław, Uniwersytet, 1994; 87 100 [8] Starosta W: Symetria i asymetria ruchów w treningu sportowym. Warszawa, Instytut Sportu, 1990 [9] Malina R M, Bouchard C: Growth, maturation and physical activity. Champaign, Illinois, Human Kinetics Books. 1991 [10] Stokłosa H: Kształtowanie się asymetrii funkcjonalnej i morfologicznej 7 15-letnich dziewcząt i chłopców. Katowice, AWF, 1998 [11] Bogdanowicz M: Leworęczność u dzieci. Warszawa, WSiP, 1992 [12] Eurofit. Handbook for Eurofit Tests of Physical Fitness Council of Europe, Strasbourg, 1993 [13] Koszczyc T: Asymetria morfologiczna i dynamiczna oraz możliwość jej kształtowania u dzieci w młodszym wieku szkolnym. Studia i monografie,wrocław, AWF, 1991, 27 [14] Greń J: Statystyka matematyczna. Modele i zadania. Warszawa, PWN, 1976 [15] Wokroj J: Asymetria funkcjonalna i asymetria dynamiczna kończyn górnych u dzieci nie uczęszczających jeszcze do szkoły oraz u dzieci i młodzieży szkolnej. Materiały Sympozjum Naukowego Kraków 12-13 grudnia 1980 r. Kraków, 1984;183-193 [16] Malinowski A. Przybyła B (1993): Asymetria funkcjonalna u młodzieży szkolnej. Antropomotoryka 1993; 9: 107-118 [17] Stokłosa H: Charakterystyka asymetrii morfologicznej i funkcjonalnej kończyn górnych dzieci 6-letnich, w Zdrowie i sprawność dziecka. Materiały z Konferencji. Gdańsk, AWF, 1992; 100-113 [18] Kozłowski A: Z badań nad asymetrią siły statycznej i wytrzymałości mięśniowej. Kultura Fizyczna, 1975; 4: 164-165 [19] Kwiatkowski S: Niektóre aspekty sprawności motorycznej w świetle lateralizacji czynności. Kultura Fizyczna, 1976; 11: 501-503 [20] Resiak M, Drabik J, Leśniak T: Związki sprawności fizycznej z gotowością szkolną dzieci. Wychowanie Fizyczne i Sport, 1999; 3: 67-75 [21] Drabik J: Stronne zróżnicowanie sprawności siłowo szybkościowej kończyn górnych i dolnych dzieci i młodzieży. Wychowanie Fizyczne i Sport, 1982; 3 4: 27-34. [22] Starosta W: Symetryzacja ruchów- mało wykorzystany sposób doskonalenia techniki sportowej. Trening, 1994; 2: 123-134. 36