Kwart. Ortop. 2011, 1, str. 50, ISSN 1230-1043 - - - - - POSTAWA CIAŁA A WSKAŹNIKI ANTROPOMETRYCZNE BODY POSTURE AND ANTHROPOMETRIC INDICES Agnieszka Pawlicka-Lisowska, Maciej Gątkiewicz, Sławomir Motylewski Urszula Górecka, Elżbieta Poziomska Piątkowska Zakład Metodyki Nauczania Ruchu, Katedra Biomedycznych Podstaw Fizjoterapii Wydział Fizjoterapii Uniwersytetu Medycznego w Łodzi Pl. Gen. J. Hallera 1; 90-647 Łódź Streszczenie: Celem pracy jest diagnoza wad postawy ciała u uczennic klas maturalnych liceów ogólnokształcących w Łodzi oraz ustalenie zależności między wskaźnikami antropometrycznymi, a częstością występowania wad postawy w badanej grupie. Badaniom poddano 100% populacji uczennic klas maturalnych, w liczbie 126 osób. Badane dziewczęta wszystkie w wieku 18 lat, uczęszczały do trzech różnych liceów ogólnokształcących w Łodzi. Summary: The objective was to diagnose posture disorders in female students of the final year of grammar schools in Lodz and to determine the correlation between anthropometric indices and the frequency of faulty posture in the study group. 126 students, 100% of female population in the final year of three grammar schools in Lodz, were examined. All subjects were 18 years old. Słowa klucze: wady postawy, budowa ciała, aktywność ruchowa Key words: faulty posture, body built, physical activity Wstęp Wzrastający z roku na rok odsetek dzieci z wadami postawy ciała zmusza do głębszego i szerszego zainteresowania się problematyką profilaktyki i analizy występowania wad postawy. Postawa ciała ulega zmianom w ciągu całego życia, a złożony proces rozwoju człowieka i wiele czynników z nim związanych wpływają na dokonujące się w tym okresie kształtowanie postawy. W procesie wzrostu każdy układ i narząd ma swoisty rytm rozwojowy, kierowany rozwojem osobniczym oraz czynnikami środowiskowymi. Najważniejsze zmiany charakterystyczne dla procesu wzrostu to: zmiana proporcji, przyrost masy ciała, rytm i okresowość wzrostu, różnice rozwojowe zależne od płci oraz wpływy konstytucjonalne i środowiskowe [1]. Na uwagę zasługuje fakt, że rozwój wad postawy u dzieci może trwać bardzo krótko. Niekiedy powstają one w ciągu kilku tygodni. Dlatego tak ważne jest, aby jak najszybciej wychwycić wszelkie nieprawidłowości w postawie. Do niezbędnych uwarunkowań prawidłowej mineralizacji kośćca u dzieci i młodzieży, należy zaliczyć między innymi: odpowiednią podaż wapnia oraz witaminy D w codziennej diecie, aktywność fizyczną, prawidłowy proces dojrzewania płciowego, przyrost wysokości ciała i masy mięśniowej, a także brak chorób przewlekłych [2]. 50
Kwart. Ortop. 2011, 1, str. 51, ISSN 1230-1043 - - - - - U dziewcząt tworzenie masy kostnej ma większy związek z okresem dojrzewania niż u chłopców [3]. Chłopcy uzyskują bowiem aż 80 % maksymalnej masy kostnej w okresie przedpokwitaniowym. Przyrost masy kostnej, u chłopców, w okresie dojrzewania ma bardziej nieregularny charakter. Wzrost masy szkieletu obserwuje się u chłopców dwukrotnie, w przedziałach 12-13 lat i 15-16 lat. Przyrost masy kostnej u dziewcząt ma natomiast charakter liniowy, stopniowy, ściśle związany z okresem dojrzewania płciowego i przypada na przedział wiekowy 11-15 lat [2, 4]. Materiał i metoda Badaniom poddano 126 uczennic klas maturalnych, losowo wybranych LO w Łodzi. Przestrzegając standardowych warunków badania zmierzono wysokość i masę ciała. Z pomiarów wysokości i masy ciała wyliczono wskaźnik BMI (Body Mass Index) [5]. Otrzymane wartości porównywano ze średnimi dla populacji stosując kryteria oceny dla osób dorosłych według Ostrowskiej-Nawarycz [6]. W pracy również wyliczono wskaźnik Rohrera pozwalający określić typ budowy ciała [5]. Do oceny postawy ciała wykorzystano powszechnie stosowaną w badaniach przesiewowych metodę punktowania według Kasperczyka (2004). Badania przeprowadzono w standardowych warunkach. Przedmiotem oceny było 10 elementów, oglądanych z trzech stron: z przodu, z boku i z tyłu. Ocenie podlegały: ustawienie głowy, barków, łopatek, brzucha, kolan, ukształtowanie klatki piersiowej, kifozy piersiowej, lordozy lędźwiowej, boczne skrzywienie kręgosłupa (skolioza) oraz wysklepienie stóp. Zebrany w ten sposób materiał badawczy poddano analizie statystycznej wyznaczając: średnią arytmetyczną, zakres zmienności, odchylenie standardowe, wyznaczono współczynnik korelacji Pearsona. Natomiast oceny jakościowej badanych parametrów dokonano przy pomocy siatek centylowych wg Ostrowskiej Nawarycz. Wyniki badań Wyniki badań dotyczących oceny masy i wysokości ciała badanych dziewcząt oraz wyliczonych na ich podstawie: wskaźnika smukłości ciała Rohrera i Body Mass Index zawarto w tabeli nr 1. Rozkład wartości wskaźnika BMI przedstawia rycina nr 1. Tabela 1. Wartości średnie parametrów antropometrycznych i ich ocena jakościowa. Parametr _ X δ X max. X min. Ocena jakościowa masa ciała 57,7 7,9 85 39 C 50 wysokość ciała 166,9 5,8 179 150 C 50-C 75 wskaźnik Rohrera 1,24 0,16 1,82 0,95 smukłe BMI 20,7 2,5 29,7 15,2 C 50 51
Kwart. Ortop. 2011, 1, str. 52, ISSN 1230-1043 - - - - - Rycina 1. Skład procentowy populacji ze względu na wartość BMI. 33% 0% 0% 0% 33% 52 34% niedowaga norma nadwaga otyłość 1 stopnia otyłość 2 stopnia otyłość 3 stopnia Rycina 2. Procentowy rozkład występowania wad postawy ciała w badanej populacji. 41,7 79,2 66,7 14,2 33,3 69,2 57,5 50,8 69,2 81,7 18,3 72,5 46,7 ustawienie głowy ustawienie barków ustawienie łopatek klatka szewska klatka kurza ustawienie brzucha kifoza zmniejszona kifoza zwiększona pogłębiona lordoza skolioza kolana szpotawe kolana koślawe wady stóp Rycina 3. Skład populacji ze względu na ogólną ocenę postawy ciała. 75% 3% bardzo dobra dobra zła 22%
Kwart. Ortop. 2011, 1, str. 53, ISSN 1230-1043 - - - - - Wykryte zależności między kolejnymi składowymi oceny postawy ciała metodą punktowania według Kasperczyka i jej sumaryczną oceną punktową a badanymi parametrami antropometrycznymi zawiera tabela nr 2 (A F). Tabela 2. Wykryte zależności między elementami postawy ciała i jej oceną ogólną a charakterystyką oznaczanych wskaźników. A Cechy korelowane: r α Ustawienie Masa ciała 0,1015 - głowy Wysokość ciała - 0,2196 0,05 B Cechy korelowane: r α Klatka Masa ciała - 0,1194 - piersiowa szewska BMI - 0,2779 0,01 C Cechy korelowane: r α Klatka Masa ciała 0,2007 0,05 piersiowa kurza BMI 0,2438 0,05 D Cechy korelowane: r α Ustawienie Masa ciała 0,3503 0,001 brzucha BMI 0,3506 0,001 E Cechy korelowane: r α Masa ciała - 0,2858 0,01 Kolana Wysokość ciała - 0,1560 - szpotawe BMI - 0,2388 0,05 F Cechy korelowane: r α Kolana Masa ciała 0,1647 - koślawe Wysokość ciała 0,2092 0,05 Dyskusja Prawidłowa postawa ciała jest warunkiem zdrowia człowieka. Jednak wśród młodzieży występuje znaczny odsetek osób z wadami postawy ciała i najczęściej są one spowodowane wpływem warunków środowiskowych na rozwijający się organizm. W badanej populacji dziewcząt łódzkich klas maturalnych widoczne jest wyraźne zróżnicowanie występowania wad postawy. Najczęściej pojawiającą się wadą jest nieprawidłowe ustawienie barków, cecha ta występuje u zdecydowanej większość przebadanych dziewcząt i wynosi 81,7%. 53
Kwart. Ortop. 2011, 1, str. 54, ISSN 1230-1043 - - - - - Olbrzymi procent bo aż 79,2% to uczennice z bocznym skrzywieniem kręgosłupa. Natomiast 72,5% to przypadki osób z nieprawidłowym ustawieniem łopatek. Dość dużą grupę, bo aż 69,2%. stanowią dziewczęta z wadliwy ustawieniem stóp i brzucha. Problem pogłębionej lordozy lędźwiowej zaobserwować można u 66,7% przebadanych uczennic. Znaczny procent badanych 57,5% to osoby ze zmniejszoną kifozą piersiową. Następną w kolejność wadą jest nieprawidłowe ustawienie głowy i grupę tą stanowi 50,8% badanych uczennic. Prawie połowa dziewcząt 46,7% posiada klatkę szewską. Duży procent stanowią uczennice z kolanami szpotawymi 41,7% oraz ze zwiększoną kifozą piersiową 33,3%. Natomiast najmniejszy udział w kształtowaniu postawy nieprawidłowej w grupie badanych dziewcząt mają klatka piersiowa kurza 18,3% i kolana koślawe 14,2%. W okresie rozwoju człowieka szczególnie ważnym etapem jest okres dojrzewania, a następnie dorastania organizmu. Kształtuje się w tym czasie w sposób ostateczny wiele cech i właściwości biologicznych, a przede wszystkim stabilizują się wymiary ciała i typ budowy. W badanej populacji dziewcząt łódzkich klas maturalnych masa ciała wynosi średnio 57,7 kg. Według Ostrowskiej Nawarycz uzyskany wynik mieści się na poziomie 50 centyla, co oznacza, że masa ciała przebadanych dziewcząt mieści się w środkowych wartościach populacyjnych dziewcząt łódzkich [6]. Według Ostrowskiej-Nawarycz średnia wartość masy ciała dla dziewcząt 18 letnich powinna wynosić 59,1 [6]. Wyliczony dla badanej populacji wskaźnik Rohrera u przebadanych uczennic, odpowiada sylwetce smukłej, a średnia jego wartość wynosi 1, 24. Kolejnym analizowanym parametrem antropometrycznym była wysokość ciała. Wartość średnia dla badanej populacji wynosi 166,9 cm. Wynik ten zawarty jest pomiędzy 50 a 75 centylem. Według pomiarów dokonanych przez Ostrowską Nawarycz średnia wartość wysokości ciała populacji dziewcząt łódzkich wynosi 165,7. W związku z czym uzyskany wynik 166,9, pozwala na stwierdzenie, że przebadane uczennice są średnio wyższe od średniej populacyjnej ale mieszczą się w granicy normy [6]. Podsumowując te wyniki należy podkreślić, że przebadana populacja jest średnio wyższa i smuklejsza. Z dokonanych pomiarów wysokości i masy ciała wyliczono BMI i w zakresie tego wskaźnika w badanej populacji stwierdzono: 34% dziewcząt z niedowagą, 33% przypadki nadwagi, taki sam procent stanowią uczennice posiadają wagę w normie, natomiast przypadków otyłości w przebadanej populacji nie stwierdzono. Średnia wartość BMI przebadanych uczennic wynosi 20,7, co klasyfikuje ją na poziomie 50 centyla. Oznacza to, że przebadane dziewczęta mieszczą się dokładnie w średniej granicy normy populacyjnej. Badanie statystyczne w obrębie określenia współzależności pomiędzy oznaczanymi parametrami wykazało różny stopień korelacji w zakresie występowania wad postawy ciała. Z wysokością ciała koreluje istotnie statystycznie sposób ustawienia głowy i obecność koślawości kolan. Pierwsza cecha koreluje ujemnie, zaś druga dodatnio. Oznacza to, że im mniejsza wysokość ciała badanych dziewcząt, tym gorsze ustawienie głowy, natomiast wraz ze wzrostem wysokości ciała zwiększa się liczba punktów za kolana koślawe. Są to korelacje na poziomie słabych zależności (tab. 2A, 2H). Kolejno klatka piersiowa kurza, ustawienie brzucha i kolana szpotawe korelują istotnie statystycznie z masą ciała (tabl. 2C, 2E, 2G). Dwie pierwsze cechy korelują dodatnio, zaś kolana szpotawe wykazują zależność ujemną. W związku z czym, im większa masa ciała badanych dziewcząt, tym więcej przypadków klatki piersiowej kurzej i nieprawidłowe ustawienie brzucha. Natomiast u dziewcząt lżejszych częściej występuje wada w postaci kolan szpotawych. Klatka piersiowa kurza i kolana szpotawe wykazują zależność słabą, zaś ustawienie brzucha zależność przeciętną. 54
Kwart. Ortop. 2011, 1, str. 55, ISSN 1230-1043 - - - - - Występowanie klatki piersiowej szewskiej oraz kolan szpotawych koreluje ujemnie istotnie statystycznie ze wskaźnikiem BMI, zaś ustawienie brzucha i klatka piersiowa kurza wykazują dodatnią istotnie statystycznie zależność z BMI (tabl. 2C, 2G, 2E, 2D). Oznacza to, że im mniejszy wskaźnik BMI, tym większa liczba punktów za klatkę piersiową szewską i kolana szpotawe, natomiast im większa wartość BMI, tym więcej punktów za ustawienie brzucha i klatkę piersiową kurzą. Z klatką piersiową kurzą, szewską i kolanami szpotawymi wykazuje zależność słabą, natomiast z ustawieniem brzucha korelację przeciętną. Otrzymane zależności znajdują potwierdzenie w badaniach innych autorów. Według Ostrowskiej i wsp. zwiększona masa ciała wskazuje na znaczne zaburzenia w postawie ciała [7]. Również badania Lizis, Chrzanowskiej wskazują na nadmiernie wypukły brzuch, pogłębioną lordozę lędźwiową, nasiloną koślawość i płaskostopie u dzieci z nadwagą [8]. Występowanie asymetrii w obrębie tułowia oraz zmiana kształtu krzywizn przednio tylnich kręgosłupa może być spowodowana wieloma czynnikami. Z jednej strony błędy żywieniowe prowadzące do przyrostu znacznej ilości tkanki tłuszczowej i przeciążenia układu kostno stawowo więzadłowego, z drugiej strony nadmierna masa ciała ogranicza aktywność ruchową, obniża sprawność i wydolność fizyczną. Gromadząca się w fałdach brzusznych oraz okolicy klatki piersiowej i karku tkanka tłuszczowa znacznie obciąża kręgosłup [7]. Cieplik i wsp. uważają, że płaskostopie i plecy okrągłe często przy nadmiernej masie ciała, negatywnie wpływają na sprawność motoryczną dziecka. Z uzyskanych wyników przeprowadzony przez wyżej wymienionych autorów wynika, że największe otłuszczenie wyrażone grubością fałdów skórno tłuszczowych cechuje chłopców i dziewczęta z płaskostopiem [9]. Zdaniem Trzcińskiej i wsp. dbałość o utrzymanie masy ciała jest szczególnie ważna dla dziewcząt, których stopy silnie reagują na dodatkowe obciążenie w postaci zwiększonej masy ciała [10]. Podsumowując wczesna kompetentna diagnostyka wad postawy dzieci i młodzieży w okresie dojrzewania płciowego może zapobiec dalszemu rozwojowi wielu wad [11,12]. Niezmiernie ważnym elementem osiągnięcia prawidłowej postawy ciała u młodzieży jest postępowanie profilaktyczne obejmujące również kształtowanie odruchu prawidłowej postawy. Pobyt dziecka w szkole nasila procesy zaburzenia postawy, zwłaszcza tam, gdzie na skutek braku świadomości ze strony nauczycieli, czy trudnych warunków szkoły nie jest prowadzona odpowiednia profilaktyka. [13, 14, 15, 16,17]. Na odwrócenie niekorzystnych tendencji i zredukowanie wad postawy wpływa odpowiednio dobrana gimnastyka korekcyjna. Uwrażliwienie osób odpowiedzialnych za zdrowie dzieci, a więc rodziców, nauczycieli i lekarzy pozwala na zapobieganie rozwojowi wad postawy ciała. Należy zachęcać dzieci i młodzież do większej aktywności ruchowej i stwarzać warunki sprzyjające kształtowaniu postawy prawidłowej. Wnioski 1. W badanej populacji 18 letnich dziewcząt klas maturalnych łódzkich liceów ogólnokształcących wykazano występowanie dużej liczby wad postawy ciała manifestującej się głównie w postaci: nieprawidłowego ustawienia barków bocznych skrzywień kręgosłupa wadliwego ustawienia łopatek 2. Nie stwierdzono wysokich lub pełnych korelacji statystycznych w zakresie związku oznaczanych wskaźników antropometrycznych z częstością występowania wad postawy ciała. 55
Kwart. Ortop. 2011, 1, str. 56, ISSN 1230-1043 - - - - - 3. Istnieje potrzeba podjęcia działań mających na celu ograniczenie liczby wad postawy ciała występujących u młodzieży. Piśmiennictwo 1. Olszewska M. Żołyński K., Olszewski S. Wady postawy u siedmiolatków a ich aktywność ruchowa w życiu codziennym. Kwart. Ortop. 2006, 1, 35 2. http://www.osteoforum org.pl/ polfa dzieci html 3. Sanders JO, Browne RH, Cooney TE, Finegold DN, McConnell SJ, Margraf SA. Correlates of the peak height velocity in girls with idiopathic scoliosis. Spine, 2006, Sep 15; 31 (20): 2289 95 4. Hogler W., Briody J., Moore B., Lu PW, Cowell CT. Effect of growth hormone therapy and puberty on bone and body composition in children with idiopathic short stature and growth hormone deficiency. Bone. 2005 Nov; 37 (5): 642 50 5. Tuzinek S. Postawa ciała. Fizjologia, patologie i korekcje.radom 2004 6. Ostrowska Nawarycz L., Nawarycz T. Ciśnienie tętnicze u dzieci i młodzieży łódzkiej w wieku 7 19 lat. Normy i postępowanie diagnostyczne. UM., Łódź 2006. 7. Ostrowska B., Barczyk K., Hawrylak A., Rożek Mróz K. Nowiny Lek., 2002, 71, 2 3, 160 163 8. Lizis P., Szmigiel Cz., Kasperczyk T. Postawa ciała i jej związki z cechami morfologicznymi dzieci otyłych. W: Postawa ciała człowieka i metody jej oceny, pod red. Jana Ślężyńskiego, AWF Katowice, 1992, 99 108 9. Cieplik M., Faustmann I., Hagner W., Lewandowski A. Sprawność fizyczna dzieci szkolnych z wadami postawy. Kwart. Ortop. 2006, 1, 5 10. Trzcińska D., Olszewska E. Cechy pantograficzne stóp dzieci i młodzieży w różnych okresach rozwojowych. Postępy Rehab., 2006 (1), 47 53, 11. Żołyński K., Cieślik P., Dudkiewicz Z. Badanie nad optymalizacją oceny postawy ciała u dzieci wybranych łódzkich szkół gimnazjalnych metodą fotogrametrii przestrzennej. Kwart. Ortop. 2003, 3, 179 12. Motylewski S., Małkus A., Poziomska Piątkowska E. Sprawność fizyczna dzieci ze skoliozą i ich zdrowych rówieśników w wieku 11-12 lat w odniesieniu do norm populacyjnych. Kwart. Ortop. 2008, 3, 71 13. Karski T., Rehak L., Karski J., Madej J., Tarczyńska M. Nowe testy badawcze w diagnostyce tzw. skolioz idiopatycznych. Znaczenie wczesnych badań w programowaniu profilaktyki. Kwart. Ortop. 2001, 2, 129 14. Parent S., Newton P. O., wegner D. R., 17 dolescent idiopathic scoliosis; etiology, anatomy, natural history and bracing. Instr. Course Lect. 2005, 54, 529. 15. Pereza G.A., Magallanes B.C. Valuation of posture defects in Varacruz children. Revista Mexicana de Medicina Fisica Rehabilitation 2004; 16: 23-25. 16. Suadicani P., Gyntelberg F., Phisical activity in young children does it metter? Scandinavian Jouranal of Medicine & Sience in Sport 2004, 14 3, 137 17. Małkus A., Motylewski S., Pawlicka A., Górecka U., Poziomska Piątkowska E. Porównanie sprawności fizycznej uczniów klas V ze skoliozą i dzieci zdrowych na przykładzie wybranych szkół podstawowych w Pabianicach. Kwart. Ortop. 2009, 3, 75 Adres do korespondencji: Zakład Metodyki Nauczania Ruchu Katedra Biomedycznych Podstaw Fizjoterapii, Wydział Fizjoterapii Uniwersytetu Medycznego w Łodzi 90-647 Łódź, Pl. Gen. J. Hallera 1 56