STOWARZYSZENIE Wp³yw wieku na zwyczaje EKONOMISTÓW konsumentów w ROLNICTWA zakresie spo ycia I AGROBIZNESU owoców i warzyw 173 Roczniki Naukowe l tom VII l zeszyt 3 Micha³ Sznajder, Beata Moskalik, Anna Wielicka Akademia Rolnicza w Poznaniu WP YW WIEKU NA ZWYCZAJE KONSUMENTÓW W ZAKRESIE SPO YCIA OWOCÓW I WARZYW INFLUENCE OF AGE ON CONSUMENT S HABITS IN THE SCOPE FRUITS AND VEGETABLES CONSUMPTION S³owa kluczowe: zwyczaje ywieniowe, zdrowa ywnoœæ, spo ycie owoców i warzyw, wiek Key words: habits of eating, healthy food, fruits and vegetables consumption, age Synopsis. Opracowanie zawiera wyniki badañ ankietowych prezentuj¹ce deklaracje konsumentów odnoœnie najczêœciej spo ywanych owoców i warzyw oraz spo ycie tzw. zdrowej ywnoœci. Stwierdzono, e wiek ró nicuje konsumentów owoców i warzyw. Wykazano, i osoby starsze spo ywaj¹ inne owoce i warzywa ni osoby m³ode. Wstêp Owoce i warzywa stanowi¹ bardzo wa ny sk³adnik racjonalnego ywienia. Spo ywanie odpowiedniej ich iloœci chroni organizm przed rozwojem chorób uk³adu kr¹ enia i niektórych nowotworów [Fundacja Promocja Zdrowia]. Nale ¹ one do grupy niskoenergetycznych produktów spo ywczych, o ma³ej zawartoœci bia³ka, t³uszczów i wêglowodanów, a du ej zawartoœci wody. S¹ najlepszym Ÿród³em witamin, zw³aszcza witaminy C, w³ókna pokarmowego, a tak e sk³adników mineralnych, które reguluj¹ prawid³owe procesy przemiany materii zachodz¹ce w organizmie cz³owieka. Dlatego ich obecnoœæ w codziennej diecie jest tak wa na i jednoczenie niezbêdna i to nie tylko œwie ych owoców i warzyw, ale tak e przetworzonych: suszonych, mro onych, a tak e w postaci soków owocowych i warzywnych [Chmielewska 2003]. Ze wzglêdu na korzyœci zdrowotne wynikaj¹ce z ich konsumowania zalecane jest obecnie znaczne zwiêkszenie spo ycia tych produktów [KaŸmierczak 2004]. Jak podaj¹ dane GUS spo ycie iloœciowe owoców w latach 1995-2003 wykazywa- ³o na ogó³ tendencjê rosn¹c¹ (rys.1). Naj- RZRFH ZDU]\ZD NJRVRE URN Rysunek 1. Spo ycie owoców i warzyw w Polsce w latach 1995-2003 [kg/osobê/rok] ród³o: opracowanie w³asne na podstawie danych GUS.
174 M. Sznajder, B. Moskalik, A. Wielicka mniejsze spo ycie owoców odnotowano w roku 1995 i wynosi³o ono 44,4 kg/osobê/rok. Natomiast najwiêkszym spo yciem owoców charakteryzowa³ siê rok 2000, w którym na jednego mieszkañca przypad³o 49,2 kg. Warto zauwa yæ, i spo ycie owoców przypadaj¹cych na 1 osobê rocznie zmniejszy³o siê w 2003 roku w porównaniu z okresem 2000-2002. Analizuj¹c spo ycie iloœciowe warzyw na przestrzeni lat 1995-2003, równie wed³ug Ÿród³a GUS, zauwa yæ mo na wyraÿny malej¹cy trend spo ycia. W obserwowanym okresie najwiêksze spo ycie odnotowano w 1995 roku i wynosi³o ono 175,2 kg/osobê/rok. Natomiast najmniejszym spo yciem charakteryzowa³ siê rok 2003, w którym jeden mieszkaniec zjada³ rocznie 148 kg warzyw. Materia³ i metoda Wyniki badañ, które pos³u y³y do analizy w niniejszej pracy pochodz¹ z ogólnopolskich badañ ankietowych na temat zwyczajów ywieniowych Polaków. Badania przeprowadzone zosta³y przez zespó³ pracowników z Katedry Ekonomiki Gospodarki ywnoœciowej Akademii Rolniczej w Poznaniu w roku 2002. Zebrano 1650 ankiet od reprezentatywnej grupy respondentów. Zastosowano celowy dobór próby, przy uwzglêdnieniu techniki doboru proporcjonalnego (kwotowego), który opiera³ siê na za³o eniu, e próba jest reprezentatywna pod wzglêdem wszystkich interesuj¹cych badacza cech, jeœli struktura oparta jest na kilku istotnych cechach jest identyczna ze struktur¹ badanej zbiorowoœci [Badania rynkowe i marketingowe 1994]. Kwotami, które uwzglêdniono podczas podzia³u próby badawczej by³y: wiek, p³eæ oraz miejsce zamieszkania (w tym województwo oraz wielkoœæ miejscowoœci). W niniejszym opracowaniu dokonano analizy wybranych zwyczajów ywieniowych zwi¹zanych z deklaracjami konsumentów odnoœnie najczêœciej spo ywanych owoców i warzyw oraz tzw. zdrowej ywnoœci. Poniewa nie bez znaczenia wydaje siê byæ wp³yw wieku na konsumpcjê tych produktów postanowiono okreœliæ ten zwi¹zek. Jak podaj¹ Gutkowska, Ozimek, Laskowski [2001] wiek jest wa nym czynnikiem kszta³tuj¹cym zachowania konsumentów. Inna jest bowiem struktura i wielkoœæ konsumpcji w gospodarstwach ludzi m³odych lub w œrednim wieku, a inna w gospodarstwach ludzi starszych. Dla celów analitycznych podzielono respondentów na siedem grup zwanych inaczej przedzia³ami wiekowymi. Przyjêto, i pierwszy przedzia³ wiekowy to osoby w wieku 15-19 lat, drugi przedzia³ wiekowy to osoby w wieku 20-29 lat, trzeci przedzia³ 30-44 lata, czwarty 45-54 lata, pi¹ty 55-59, do szóstego przedzia³u zaliczono osoby w wieku 60-64 lata, natomiast do siódmego przedzia³u wiekowego zaklasyfikowano osoby powy ej 64 lat. Wyniki badañ i dyskusja Deklaracje konsumentów na temat najczêœciej konsumowanych owoców. Jak podaje GUS dominuj¹ce znaczenie w strukturze spo ycia owoców z uwzglêdnieniem poszczególnych gatunków odgrywaj¹ jab³ka, których udzia³ w roku 2003 wynosi³ ponad 50%. W dalszej kolejnoœci klasyfikuj¹ siê owoce po³udniowe z 23% udzia³em w strukturze konsumpcji owoców oraz owoce jagodowe osi¹gaj¹c 10% udzia³ (rys. 2). Przeprowadzone badania w³asne s¹ zbie ne z danymi GUS. Odpowiedzi konsumentów dotycz¹ce czêstoœci spo ywania owoców œwie ych wynikaj¹ przede wszystkim z indywidualnych upodobañ. Deklarowanym najczêœciej spo ywanym owocem w naszym kraju we wszystkich siedmiu przedzia³ach wiekowych s¹ jab³ka (potwierdzi³o a 82% ankietowanych). Na drugim miejscu pojawi³y siê banany (wskaza³o 56% badanych), w dalszej kolejnoœci wskazywano na: truskawki (47%), cytryny (46%), pomarañcze (40%), mandarynki (32%), winogrona (27%), czereœnie (24%), œliwki (22%), gruszki (21%), brzoskwinie (20%). Pozosta³e wymieniane owoce
Wp³yw wieku na zwyczaje konsumentów w zakresie spo ycia owoców i warzyw 175 RZRFH MDJRGRZH RZRFH SRáXGQLRZH SURFHQWRGSRZLHG]L SR]RVWDáH JUXV]NL RU]HFK\ Ryunek 2. Struktura spo ycia owoców w Polsce w 2003 roku ród³o: opracowanie w³asne na podstawie danych GUS. SRZ\ HM MDEáND EDQDQ\ WUXVNDZNL F\WU\Q\ Rysunek 3. Najczêœciej spo ywane owoce w opinii konsumentów z uwzglêdnieniem wp³ywu wieku ród³o: opracowanie w³asne na podstawie ogólnopolskich badañ. takie, jak: arbuzy, maliny, jagody, kiwi, wiœnie nie stanowi³y du ego udzia³u w czêstoœci konsumpcji, bowiem odsetek ankietowanych deklaruj¹cych ich spo ycie wynosi³ znacznie poni ej 20% dla ka dego z wymienionych owoców. Jak wskazuj¹ dane, na podkreœlenie zas³uguje fakt, i spo ycie jab³ek wyraÿnie odbiega od deklarowanego spo ycia innych owoców. St¹d te gatunek ten mo e byæ uznany za nasz narodowy specja³. Z analizy wyników badañ wynika równie, e odsetek respondentów potwierdzaj¹cych spo ycie jab³ek wzrasta³ wraz z wiekiem i wynosi³ odpowiednio 75,3% w pierwszym przedziale wiekowym i 89,2% wœród najstarszej grupy wiekowej powy- ej 64 roku ycia (rys. 3). Drugim po jab³kach najczêœciej deklarowanym przez konsumentów owocem krajowym by³y truskawki. Wraz z wiekiem na ogó³ zwiêksza³ siê odsetek osób potwierdzaj¹cych czêste spo ywanie truskawek (za wyj¹tkiem najstarszej kategorii wiekowej, gdzie nast¹pi³ spadek spo- ycia). Deklaracjê tak¹ z³o y³o 42,2% najm³odszych badanych respondentów i o 12,3% wiêcej starszych ankietowanych w wieku 60-64 lata. Z grupy owoców po³udniowych najwiêkszym zainteresowaniem cieszy³a siê konsumpcja bananów, których popularnoœæ wyraÿnie spada³a wraz z wiekiem z 75% wœród respondentów z pierwszej kategorii wiekowej do zalewie 30% w szóstej kategorii wiekowej. Analizuj¹c czêstoœæ spo ycia cytryn obserwuje siê tendencjê wzrostow¹ spo ycia tych owoców wœród osób od 15 do 59 roku ycia. Jednak e po przekroczeniu 60 roku ycia zmniejsza siê popularnoœæ ich spo- ywania. Analizuj¹c wp³yw wieku na spo ycie owoców o mniejszym deklarowanym spo yciu ni wymienione wy ej produkty nie zawsze mo na zauwa yæ wyraÿne tendencje wzrostow¹ b¹dÿ spadkow¹. Jednak e, co wydaje siê byæ bardzo ciekawe, obserwuj¹c dwie najbardziej skrajne grupy wiekowe, tj. osoby najm³odsze i najstarsze wyraÿnie widaæ, i osoby starsze preferowa³y owoce krajowe, takie jak: œliwki, gruszki, wiœnie oraz jagody, zaœ osoby m³ode czêœciej siêga³y po owoce zagraniczne, jak choæby pomarañcze czy arbuzy. Deklaracje konsumentów na temat najczêœciej konsumowanych warzyw. Pod wzglêdem biologicznej wartoœci od ywczej œwie e warzywa przewy szaj¹ owoce. Dobroczynn¹ rolê odgrywa przede wszystkim karoten, a tak e witaminy, sole mineralne oraz b³onnik. Asortyment warzyw spo ywanych w codziennej diecie powinien byæ jak najbardziej urozmaicony [Wierzbicka 2002]. OLZNL MDEáND
176 M. Sznajder, B. Moskalik, A. Wielicka FHEXOD PDUFKHZ Rysunek 4. Struktura spo ycia warzyw w Polsce w 2003 r. ród³o: opracowanie w³asne na podstawie danych GUS. SURFHQWRGSRZLHG]L EXUDNL RJyUNL NDODILRURZDWH NDSXVWD VDáDWD SR]RVWDáH SRPLGRU\ SRZ\ HM SRPLGRU\ NDSXVWD EXUDNL V]F]\SLRUHN Rysunek 5. Spo ycie wybranych warzyw w opinii konsumentów z uwzglêdnieniem wp³ywu wieku ród³o: opracowanie w³asne na podstawie ogólnopolskich badañ. Wœród warzyw œwie ych konsumowanych w gospodarstwach domowych w roku 2003 dominowa³y takie gatunki, jak: pomidory, kapusta, ogórki, marchew oraz cebula, stanowi¹c odpowiednio: 17; 14; 14; 13 oraz 11% w strukturze spo ycia warzyw w Polsce. Do warzyw konsumowanych w najmniejszych iloœciach nale a³y kalafiorowate, co uwidoczniono na rysunku 4. Z badañ wynika, e warzywami o kluczowym znaczeniu dla respondentów okaza³y siê podobnie jak podaje GUS pomidory (66% odpowiedzi). Ponad po- ³owa ankietowanych wymienia³a, e czêsto spo ywa równie takie warzywa, jak: ziemniaki (63% wskazañ), marchew (59%), ogórki (55%), oraz cebulê (54%). Jednak- e w przypadku kapusty odsetek deklaruj¹cych czêste jej spo ywanie wynosi³ nieznacznie poni ej 50%. Co trzeci ankietowany wskazywa³ na konsumpcjê buraków oraz kalafiorów. Marginalne znaczenie w konsumpcji w stosunku do wczeœniej wymienionych warzyw zajê³y: czosnek, sa³ata, fasola, kukurydza, rzodkiewka, pietruszka, szczypiorek oraz por, których czêst¹ konsumpcjê deklarowa³ mniej ni co pi¹ty ankietowany. Wœród konsumentów pomidorów najliczniejsz¹ grupê stanowi³y osoby w wieku od 20 do 29 lat (72,3% wskazañ), zaœ najmniej liczn¹ grup¹ by³y osoby z przedzia³u wiekowego powy ej 64 lat (53,3% wskazañ). W przypadku konsumpcji ziemniaków obserwowano zbli ony odsetek deklaracji we wszystkich wyró nionych kategoriach wiekowych, który oscylowa³ w przedziale od 60 do 70%. Marchew, najbardziej popularne warzywo z grupy korzeniowych spo ywane by³o jedynie przez mniejsz¹ grupê respondentów w wieku 30-44 lat. W pozosta³ych grupach wiekowych nie wyst¹pi³y znacz¹ce ró nice w jej spo yciu. Ogórki cieszy³y siê du ym powodzeniem zw³aszcza wœród ludzi m³odych (15-29 lat). Ich konsumpcjê potwierdzi³o a 64% osób z drugiego przedzia- ³u wiekowego i 60,5% z pierwszego przedzia³u wiekowego. Cebulê i kapustê konsumowa³y przede wszystkim osoby w wieku 55-59 lat. Deklaracjê czêstego konsumowania cebuli z³o y³o najmniej osób (43%) z pierwszego przedzia³u wiekowego, zaœ w przypadku kapusty równie najmniej, bo 40,4% ankietowanych z tej samej kategorii wiekowej. Z kolei kalafiory by³y najbardziej popularne wœród osób od 15 do 19 lat. Nale y zatem przypuszczaæ, e osoby starsze bardziej preferowa³y kapustê ni kalafiory, natomiast wœród m³odych sytuacja ta przedstawia³a siê odwrotnie, co mo na t³umaczyæ tym, i m³odsi respondenci byli bardziej innowacyjni i czêœciej siêgali po nowsze gatunki warzyw. Stwierdzono, e wraz z wiekiem badanych na ogó³ zwiêksza³ siê odsetek deklaruj¹cych spo ywanie buraków. Ich konsumowanie cieszy³o siê najwiêksz¹ popularnoœci¹ wœród osób najstarszych.
Wp³yw wieku na zwyczaje konsumentów w zakresie spo ycia owoców i warzyw 177 Pozosta³e warzywa o mniejszym znaczeniu dla konsumentów, takie jak: czosnek, fasola, por by³y znacznie czêœciej spo ywane przez konsumentów najstarszych, zaœ kukurydza, rzodkiewki, szczypiorek przez konsumentów najm³odszych. Zdrowa ywnoœæ Wœród produktów ywnoœciowych o cechach zdrowotnych, dietetycznych o wysokiej wartoœci od ywczej znajduj¹ siê przede wszystkim owoce i warzywa, ich przetwory oraz soki owocowe i warzywne [Adamczyk, Tarant 2003]. Z uwagi na powy sze przeanalizowano równie wp³yw wieku na konsumpcjê tzw. zdrowej ywnoœci, do której zaliczono m.in. owoce i warzywa. W przeprowadzonym badaniu ankietowym zapytano respondentów o to czy staraj¹ siê spo ywaæ produkty zaliczane do tzw. zdrowej ywnoœci. Uzyskane odpowiedzi potwierdzi³y, e ponad 1/3 ankietowanych z ka dego przedzia³u wiekowego na zadane pytanie odpowiedzia³a raczej tak. Najliczniejsza liczba wskazañ dotyczy³a jednak przedzia³u wiekowego pomiêdzy 60 a 64 rokiem ycia (38,2%). Najwiêcej twierdz¹cych odpowiedzi tak udzielono wœród osób w wieku 60-64 lat. W tym przedziale wiekowym liczba ankietowanych odpowiadaj¹cych w ten sposób stanowi³a 29%. Stwierdzono, i wraz z wiekiem roœnie liczba osób spo ywaj¹cych produkty zaliczane do tzw. zdrowej ywnoœci, co przedstawiono na rysunku 6. Oko³o 1/4 ankietowanych z pierwszej, trzeciej, czwartej oraz pi¹tej grupy wiekowej nie potrafi³a wyraziæ jednoznacznego stanowiska odnoœnie spo- ywania produktów zaliczanych do omawianej kategorii ywnoœci okreœlanej jako zdrowej, formu³uj¹c sw¹ wypowiedÿ, i nie ma zdania na ten temat. SURFHQWRGSRZLHG]L Wnioski wiek SRZ\ HM WDN UDF]HMWDN QLHPDP]GDQLD UDF]HMQLH QLH Rysunek 6. Deklaracje konsumentów dotycz¹ce spo ywania produktów zaliczanych do tzw. zdrowej ywnoœci z uwzglêdnieniem wieku ankietowanych ród³o: opracowanie w³asne na podstawie ogólnopolskich badañ. Na podstawie zaprezentowanych wyników stwierdzono, e wiek jest czynnikiem w znacznym stopniu ró nicuj¹cym populacjê w zakresie analizowanych zachowañ konsumentów zwi¹zanych z czêstotliwoœci¹ spo ycia poszczególnych owoców i warzyw oraz konsumpcj¹ zdrowej ywnoœci, do której zaliczamy warzywa i owoce. W wielu przypadkach da³o siê zauwa yæ znacz¹ce ró nice w zachowaniach najbardziej skrajnych grup wiekowych, czyli konsumentów najm³odszych i najstarszych, spoœród których najbardziej charakterystycznymi by³y: bardziej tradycyjnymi konsumentami okaza³y siê osoby starsze, poniewa preferowa³y zw³aszcza krajowe owoce, takie jak: jab³ka, œliwki, gruszki, wiœnie oraz jagody, zaœ osoby m³ode wybiera³y zw³aszcza owoce z importu, w tym: banany, pomarañcze, arbuzy, z warzyw osoby powy ej 64 roku ycia preferowa³y znacznie czêœciej ni osoby m³ode: buraki, czosnek, fasolê, por, natomiast respondenci pomiêdzy 55-59 rokiem ycia tak e cebulê i kapustê. Z kolei u osób najm³odszych (15-19 lat) popularne by³y takie warzywa, jak: ogórki, kalafiory, kukurydza, rzodkiewki i szczypior,
178 M. Sznajder, B. Moskalik, A. Wielicka konsumpcjê tzw. zdrowej ywnoœci deklarowa³y przede wszystkim osoby starsze powy- ej 60 roku ycia (i by³ to blisko co trzeci ankietowany), zaœ z grupy najm³odszych respondentów pojawi³o siê najmniej podobnych deklaracji, poniewa potwierdzi³ to zaledwie co pi¹ty ankietowany. Z uwagi na du e znaczenie owoców i warzyw dla zapewnienia zdrowia nale y d¹ yæ do zwiêkszenia spo ycia tych grup produktów uwzglêdniaj¹c strukturê asortymentow¹ oraz rozk³ad ich spo ycia w ci¹gu roku. Literatura Adamczyk G., Tarant S. 2003: Zachowania konsumentów na rynku soków owocowych w œwietle literatury i badañ ankietowych. [W:] Marketing w strategiach rozwoju sektora rolno- ywnoœciowego. SGGW, Warszawa. Badania rynkowe i marketingowe. Kramer J. (red.) 1994: Wyd. Naukowe PWN, Warszawa. Chmielewska B. 2003: Wybrane problemy zró nicowania konsumpcji w gospodarstwach domowych. IE- RiG, Warszawa, s.21. Fundacja Promocja Zdrowia [www.promcjazdrowia.pl] Gutkowska K., Ozimek I., Laskowski W. 2001: Uwarunkowania konsumpcji w polskich gospodarstwach domowych. SGGW, Warszawa. KaŸmierczak R. 2004: Spo ycie warzyw i owoców w Polsce w latach 1993-2002. [W:] Wybrane problemy nauki o ywieniu cz³owieka u progu XXI wieku. Brzozowska A., Gutkowska K. (red.). SGGW. Warszawa, s. 220-225. Rocznik Statystyczny Rzeczpospolitej Polskiej (1999-2004). Zak³ad Wydawnictw Statystycznych, Warszawa. Wierzbicka B. 2002: Mniej znane roœliny warzywne. Wyd. UWM, Olsztyn, s. 7-9. Summary Article presents fruits and vegetables consumption. Frequency of fruits and vegetables consumption depends on age. The study shows that older consumers prefer other fruits and vegetables then younger consumers. Material for this elaboration came from questionnaire researches conducting in 2002. Adres do korespondencji prof. dr hab. Micha³ Sznajder, mgr in. Beata Moskalik, mgr Anna Wielicka Akademia Rolnicza w Poznaniu Katedra Ekonomiki Gospodarki ywnoœciowej ul. Wojska Polskiego 28 60-637 Poznañ tel. (0 61) 848 71 15 e-mail: moskalikb@o2.pl