GOSPODARKA CUKREM W PASIEKACH POLSKICH BADANIA ANKIETOWE Michał Gromisz Oddział Pszczelnictwa WPROW ADZENIE

PSZCZELNICZE ZESZYTY NAUKOWE Rok XXIX 1985 GOSPODARKA CUKREM W PASIEKACH POLSKICH BADANIA ANKIETOWE 1967-1982 Michał Gromisz Oddział Pszczelnictwa ISK WPROW ADZENIE W naszych pasiekach cukier buraczany stał się w żywieniu pszczół niezastąpionym składnikiem pokarmu węglowodanowego. Pokrywa się nim głównie zimowe zapotrzebowanie pokarmowe rodzin pszczelich, które w większości przypadków przewyższają średnią produkcję miodu towarowego (B o b r z e c k i 1976, B o b r z e c k i i G r o m i s z 1984). Utrzymanie pszczół i opłacalność gospodarki pasiecznej znajdują się więc w prostym związku z zużyciem cukru na dokarmianie pszczół. Poza tym stanowi on niezawodny środek jako bodziec stymulowania rozwoju rodzin pszczelich (czerwienie matek). Trudno wyobrazić sobie obecnie gospodarkę pasieczną bez stosowania cukru. Nieodległe to jednak czasy, kiedy dokonały się w pszczelarstwie przemiany, jakich przyczyną był cukier. Przemiany, dzięki którym można ratować rodziny pszczele od śmierci głodowej zimą i uzyskiwać towarowy miód nawet w sezony niezbyt bogate w pożytki pszczele (B o jar c z U k 1956). Zastosowanie cukru w pasiekach rozważa się najczęściej w kategoriach ekonomicznych, jako nakłady poniesione na zakup tego produktu, co w doraźnym bilansie osiągnięć pasiecznych ma zasadnicze znaczenie (P i d e k 1977, 1980, 1983). W przekroju lat i sposobów pszczelarzenia ilość zużywanego cukru może ponadto wskazywać na stopień intensyfikacji gospodarki pasiecznej (G r o m i s z i B o w n i k 1969). Na ogół w węglowodanowych zapasach zimowych pokarmu rodziny pszczelej pozostawiana jest pewna część miodu. Z biologicznego punktu widzenia rozpatruje tę sprawę B o b r z e c k i (1976), podkreślając pozytywną rolę cukru w żywieniu rodziny pszczelej. Cukier skarmiany jest w postaci syropu, który zostaje przetwarzany przez pszczoły i magazynowany w plastrach. Odpowiednie przygotowanie syropu (stężenie cukru) i podanie (terminy) rodzinom pszczelim ma niebagatelne znaczenie w zabezpieczeniu ich na zimę (Woź n i c a 1968). W prowadzonych od lat badaniach ankietowych Oddziału Pszczelnictwa ISK jest uwzględnione zużycie cukru na potrzeby pasiek. Pierw- 21 '323

szekompleksowe opracowanie z tego zakresu obejmowało okres 1946-- 1966 (G r o m i s z i B o w n i k 1969). W niniejszym opracowaniu przedstawiamy natomiast gospodarowanie cukrem w pasiekach polskich w latach 1967-1982. MATERIAŁ I METODA Opracowanie oparto na badaniach ankietowych, prowadzonych wśród pszczelarzy na terenie kraju w okresie 1967-1982. Forma ankietowa gromadzenia materiału badawczego była dalszą kontynuacją przedsięwzięcia zapoczątkowanego w 1946 roku przez ówczesny Instytut Pszczelarstwa w Lublinie. Pszczelarze wypełniali każdego roku kwestionariusze pszczelarskie, odpowiadając na postawione w nich pytania. Zebrano od 448 pszczelarzy łącznie 1715 kwestionariuszy. W roku 1975 druk kwestionariusza został zmodyfikowany. Lokalizacja korespondentów na terenie kraju była nierównomierna, jak również liczba gromadzonych obserwacji wahała się z roku na rok. Najliczniejszy materiał badawczy zebrano z województwa katowickiego ~ 118 kwiestionariuszy, najmniej danych pochodziło natomiast z województwa tarnobrzeskiego -7kwestiOriariuszy. Udział pozostałych województw był następujący (liczba kwestionariuszy): 71-80 - bydgoskie, zielonogórskie, 61-70 - częstochowskie, gdańskie, nowosądeckie, opolskie, 51-60 - gorzowskie, olsztyńskie, poznańskie, 41-50 - białostockie, kaliskie, piotrkowskie, rzeszowskie, tarnowskie, toruńskie, 31--40 - bialskopodlaskie, bialskobielskie, koszalińskie, krakowskie, krośnieńskie, lubelskie, łomżyńskie, pilskie, przemyskie, radomskie, szczecińskie, 21-30 elbląskie, jeleniogórskie, kieleckie, łódzkie, suwalskie, włocławskie, 11-20 ciechanowskie, konińskie, legnickie, leszczyńskie, ostrołęckie, siedleckie, sieradzkie, skierniewickie, warszawskie, zamojskie, do 10 - chełmskie, płockie, słupskie, wałbrzyskie, wrocławskie. Kwestionariusz według ostatniej wersji zawierał 22 pytania. Podajemy brzmienie tych wybranych pytań z zachowaniem ich numeracji i kolejności z kwestionariusza: 16. Ile pni zazimowano przeciętne zapasy pokarmu w kg na pień (miód + cukier) 17. Ile w pasiece zużyto cukru na podkarmianie wiosenne i letnie, na dokarmianie przed zimą. Pytanie nr 17 w obecnym brzmieniu zostało wprowadzone do kwestionarrusza w 1975 roku. Analizę zużycia cukru na podkarmianie '.V. tym opracowaniu dotyczy więc okresu 1975-1982. W celach porównawczych 32:1

wykorzystano także materiały ankietowe z lat poprzednich, gromadzone w okresie 1946-1966 (Gromisz i Bownik 1969). Opracowanie materiału liczbowego polegało głównie na obliczeniu średnich wartości w różnych przekrojach, przede wszystkim geograficznym i sezonowym. Analizę geograficzną oparto na podziale,administracyjnym kraju na województwa." Zastosowano również" podział obserwacji na 'podłożu ekonomiczno-technicznym: według wielkości pasiek, przyjmująctnastępujące grupy: 1-10 pni, 11-20, 21-30, '31-50 i powyżej 50 pni, jak w poprzednich podobnych temu opracowaniach (G r o m i s z i B o w n i k 1969). WYNIKI ZUZYCIE CUKRU NA DOKARMIANIE' W okresie 1967-1982 wypadało średnio po 9,6 kg cukru w zapasach zimowych rodziny pszczelej. Różnice pomiędzy niektórymi latami były dość znaczne, w krańcowym przypadku zanotowano 1,9 kg z porównania roku 1967 i roku 1974, w którym to pszczoły otrzymały w ciągu ostatnich 16 lat największą porcję cukru - 10,6 kg (tab. 1). W poprzedzającym okresie liczonym od 1953 roku zużycie cukru na dokarmianie rodzin pszczelich kształtowało się na niższym poz.iomie, średnio o 2,0 kg. Najmniejsza porcja cukru przypadała na jesień 1953 roku i wynosiła 5,6 kg, a największa w owym okresie - 8,2 kg w roku 1962 i 1965. Od roku mniej więcej 1969 następowało wyraźne polepszenie zaopatrzenia rodzin pszczelich w cukier na zimę (ryc. 1). kq 10,0 - ---- ----,...r- " 6.0,... - '4,0 2,0 Ryc. 1. Srednie krajowe zużycie cukru na dokarmianie pszczół od 1953 do 1982 roku w kg/pień x = 7,6 kg - średnia wieloletnia w okresie 1953-1966 x =9,6 kg -' średnia wieloletnia w okresie 1967-1982 Fig. 1. Mean utilization of sugar for the feeding of be es in 1953-1982 in Poland (kg pec colony) x=7.6 kg - the mean from the years 1953-1966 x=9.6 kg - the mean from the years 1967-1982 325

Ta statystyka opiera się na średnich krajowych. W poszczególnych województwach ilość skarmianego cukru była dość zróżnicowana. Wybijały się regiony, gdzie nasi korespondenci raczej oszczędnie gospodarowali cukrem, dodając go pszczołom do zapasów zimowych w ilości mniejszej średnio od 8 kg: ostrołęckie - 6,9 kg, siedleckie - 6,8 kg i tarnobrzeskie - 7,9 kg, ale w niektórych okolicach zużycie wynosiło ponad 11 kg: bielskobialskie - 11,3 kg, legnickie - 12,3 kg i olsztyńskie - 11,2 kg. Przeważnie jednak ilość cukru w zapasach zimowych rodziny pszczelej zamykała się w granicach 9-10 kg (ryc. 2). CUKIER W ZAPASACH ZIMOWYCH Korespondenci Oddziału Pszczelnictwa ISK w latach 1967-1982 zimowali swoje rodziny pszczele średnio na 12,1 kg pokarmu składającego się z miodu i cukru. Wartość tę obliczyliśmy w stosunku do ogólnej Ryc. 2. Srcdnie roczne zużycie cukru na dokarmianie rodzin pszczelich w okresie 1967-1982 w kg/pień Fig. 2. Mean yearly utilization of sugar for the feeding of bees in 1967~1982 (kg per colony) 326

liczby pasiek, to znaczy z sumy ilości miodu i skarmionego cukru przypadających średnio na pień w poszczególnych pasiekach korespondentów (przy uwzględnieniu w obliczeniach liczby pni zajdą pewne odchylenia). W zapasach tych cukier stanowił 9,6 kg, czyli 77,7% (tab. 1). Zimowe zapasy pokarmowe rodzin pszczelich w okresie 1967-1982 Winter feed stores in bee families in 1967-1982 Tabela 1 Rok Year Liczba pasiek No. of apiaries Zapasy pokarmu (miód + cukier) Feed stores (honey + sugar) ogółem kg/pień to tal /kgjcolony / w tym cukier sugar eontent kg! o' /0 1967 44 11,8 8.7 73.5 1968 188 12.0 8.9 74.4 1969 204 12.2 9.5 77.9 1970 152 12.3 9.5 76.8 1971 124 12.4 9.7 78.2 1972 107 12.4 10.2 82.2 1973 86 12.7 9.7 76.2 1974 80 12.7 10.6 83,7 1975 72 12.6 9.2 72.9 1976 62 12.2 9.2 75,5 1977 78 12.5 10.2 81.6 1978 69 12.4 10.4 83.9 1979 103 12.7 10.3 81.3 1980 113 10.8 9.0 83.0 1981 104 10.8 9.2 84,4 1982 128 11.7 9.6 82.6 średnie 12.1 9.6 77,7 mean W porównaniu do lat poprzednich utrzymywała się nadal tendencja zwiększania zimowych zapasów pokarmu rodzin pszczelich, wyhamowana jednak po roku 1979. W okresie 1964-1952 wynosiły one średnio 10,7 kg/pień, w latach 1953-196.6-11,1 kg/pień, obecnie przewyższają ten ostatni wskaźnik średnio o 1,0 kg. Podobny kierunek zmian odnotowano również w zużyciu cukru na dokarmianie (ryc. 1). Na przestrzeni lat 1953-1982 średnie zapasy zimowe wynosiły 11,7 kg na rodzinę pszczelą, a udział w nich cukru 71,JO/o. Na początku tego okresu zachodziły znaczne wahania wartości średnich dla lat, spowodowane zapewne przejściowymi trudnościami w dystrybucji cukru. W późniejszych latach nastąpiła pewna stabilizacja. Wielkość zapasów kształtowała się początkowo na poziomie średniej wieloletniej (do 1967 roku), później wzrosła do 104-108010 (ryc. 3). W stosunku do średniej wieloletniej wzrosło również względne zużycie cukru na dokarmianie, nawet 327

... :. 120 _._-0. ---b HO,,-,......... "",' 90 90 Ryc. 3. Zimowe zapasy pokarmu rodzin pszczelich i zużycie cukru na dokarmianie w okresie 1953-1982 a - zapasy: odchylenia od wartości średniej wieloletniej (x=11,7 kg) b - względne zużycie cukru: odchylenia od wartości średniej wieloletniego udziału cukru w zapasach (x=71,30f0) Fig. 3. Winter stores of feed in bee families and utilization of sugar for feeding in 1953-1982 a - stores: deviations from the mean value b - relative utilization of sugar: deviations from the mean value of sugar eontent in stores (x =71.3%) do wysokości 1170/0W niektóre lata. Różnica pomiędzy tymi wskaźnikami świadczy o gruntowniejszym odwirowywaniu miodu i zastępowaniu go na zimę cukrem, niż w latach poprzednich. Nawyk ten utrwalił się wśród pszczelarzy, na co wskazują dane z ostatnich 3 lat, kiedy wystąpiły trudności z zaopatrzeniem pasiek w cukier. Rodziny pszczele otrzymały go mniej niż zwykle (o około 1,0 kg), ale zużycie względne wynosiło 114-118%, podczas gdy zimowe zapasy pokarmu zmalały w stosunku do wieloletniego do 92-930/0 (ryc. 3). Nie rezygnowano zatem ze skrzętnego odwirowywania miodu jak zwykle, ryzykując nawet skąpym zaopatrzeniem w pokarm rodzin na zimę. Odpowiednio wysoki udział cukru w zapasach zimowych jest w normalnych okolicznościach zjawiskiem raczej pozytywnym. W tym kierunku dokonał się duży postęp w naszych pasiekach. Obecnie pszczelarze pozostawiają na zimę w ulach o wiele mniej miodu niż dawniej, zastępując go cukrem. Zestawiając okresy 1953-1966 i 1967-1982 otrzymamy, że zapasy pokarmu zostały zwiększone o 9,0% (z 11,1 kg na 12,1 kg), a zużycie cukru o 26,3 11 /0, natomiast udział miodu w zapasach zimowych zmniejszył się o 28,60/0(z 3,5 kg na 2,5 kg). Wzrost zużycia cukru przez pasieki dotyczył podniesienia ogólnej ilości zimowych. zapasów pokarmu rodzin pszczelich oraz zastąpienia w nich znacznej' 'części miodu. Występują jednakże nadal pasieki, w których na zimę pozostawia się pszczołom stosunkowo dużo miodu. Na pszczelarskiej mapie kraju uwidoczniły się dość duże różnice w wielkości zapasów pokarmowych, na których zimowano pszczoły (ryc. 4). Najczęściej zapasy zamykały się w granicach 11-13 kg, obliczane jako średnie dla województw za okres 1967-1982. Krańcowe średnie wrtym 328

70~~ 80% Ryc. 4. Średnie roczne zimowe zapasy pokarmu rodziny pszczelej i udział w nich cukru w okresie 1967-1982 Fig. 4. Mcan year ly winter stores of feed in bee family and sugar eontent in 1967-1982 zestawieniu wyznaczały jednak dość szeroką rozpiętość, od 10,5 kg do 14,0 kg poza jedynym wyjątkiem (słupskie - 14,8 kg). Wzrost wartości tych średnich na ogół postępował z południowego zachodu w kierunku na północny wschód. Niewątpliwie taki stan rzeczy wynika z różnicowania się warunków klimatyczno-pożytkowych, ale ma jakiś związek z tradycjami pszczelarskimi. W niektórych regionach mniejszym zapasom zimowym pokarmu towarzyszyło większe zużycie cukru na podkarmianie wiosenne. Pomiędzy wielkością zapasów zimowych a ilością zużytego cukru na dokarmianie pszczół brakowało prostej zależności (ryc. 2, ryc. 3). N ajwiększy udział cukru w pokarmie zimowym notowano na ogół w województwach południowej Polski, w których zimowano rodziny pszczele przeważnie na 11-12 kg zapasów. Na północy kraju tej wielkości udział cukru, to znaczy powyżej 80%, miał jedynie miejsce w województwie olsztyńskim - 81% i elbląskim - 92%. Wskaźniki podobnej wielkości 329

,,,,.,,,,, 20 15. io 5,,,,,,,,,,,'\ I " '\! ~" I,... _-""" ~ ",,.,»:,.' \.' --,o' " s-;. \ " " ---a ------ b -.-.-.-C o L r " '-i O ~.--,---,.-, ~--:;'::'::'T=f--l-- :~ """"''''''''~I 9 11 13 15 17,-,---, 19 21 kq Ryc. 5. Różnicowanie się wielkości zimowych zapasów pokarmu rodzin pszczelich w pasiekach korespondentów Oddziału Pszczelnictwa ISK (1967-1982) a - zapasy ogółem (miód i cukier) b - miód pozostawiony na zimę c - cukier zużyty na dokarmianie Fig. 5. Winter stores of feed in bee families in apiaries a - total stores (honey and sugar) b - winter honey c - sugar used for feeding jak dla województwa elbląskiego, stwierdzono także w leszczyńskim., poznańskim i wrocławskim - po 90% oraz w legnickim - 95%, przy' zapasach zimowych wynoszących średnio: 10,6 kg, 10,5 kg, 11,6 kg i 13,0 kg. W przeważającej większości województw udział cukru w zapasach mieścił się w granicach 70-80 /11. Wśród województw o niskich wskaźnikach szczególnie się wyróżniały: białostockie - 59%, siedleckie - 58 il /o, ciechanowskie - 540/0 i ostrołęckie - 53%. Na ich terenie zimowano pszczoły na następujących zapasach (średnie): 13,8 kg, 11,3 kg, 13,0 kg i 11,7 kg. Niezależnie od różnic między województwami w pokarmowym zaopatrzeniu pszczół na zimę, zwraca uwagę fakt, że stosunkowo dużo pszczelarzy (32,3%) zimuje roje na zaspach przekraczających 13 kg, a w niektórych pasiekach sięgają one nawet 20 kg (ryc. 5). W zapiskach ankietowych trafiały się jednak i takie pasieki (0,2%), w których szacowano ilość pokarmu pozostawionego pszczołom na zimę na 5 kg. Zapewne i taka norma znajduje zastosowanie w praktyce, lecz w naszym konkretnym przypadku ilość skarmionego cukru równała się wielkości zapasów, jak wykazywano w ankietach. Wielu pszczelarzy przeglądając przed dokarmianiem rodziny pszczele nie uwzględnia małych ilości miodu pozostawianego w gnieździe, jeżeli taki stan stwierdzą, jako liczącej się pozycji w zapasach zimowych. Jaką oni granicę przyjmują, tego nie wiemy, ale podobnych sytuacji wśród naszych korespondentów spotykało 330

się dużo. Naliczyliśmy aż 32,90f0 przypadków, w których zużycie cukru równało się wielkości zapasów zimowych lub było o 0,5 kg mniejsze. W niektórych pasiekach pozostawiono na zimę rodzinom pszczelim bardzo dużo miodu (4 kg i więcej - 31,30f0 obserwacji). Niekiedy zimowano wyłącznie na miodzie (zerowe zużycie cukru). Były to bowiem lata szczególnie dla pszczelarzy trudne pod względem zaopatrzenia w cukier, zwłaszcza w niektórych regionach kraju. Zimowano więc pszczoły z konieczności na miodzie, nie odwirowując go, a nawet skarmiając poprzednio odebrany miód. Jeżeli brakowało takich rezerw, zaniżano normy zaopatrzeniowe rojów w pokarm, poprzedzając nieraz na niewielkich ilościach cukru, które zdołano zgromadzić. Zwraca uwagę duża zmienność ilości pokarmu, na którym pszczoły zimują w poszczególnych pasiekach, dobrze scharakteryzowana na rycinie 5. Traktowanie wartości średniej (12,1 kg) jako optymalnego odniesienia do planowania norm zapasów zimowych pokarmu i zużycia cukru jest dużym uproszczeniem. Przede wszystkim zakłada niezmienność struktury ilościowej zaopatrzenia pszczół w pokarm na zimę. Tymczasem w wielu pasiekach stosuje się normy żywieniowe wręcz mniej niż ubogie, albo zimuje się rodziny słabe. W jednym i drugim przypadku poprawa zimowego zaopatrzenia pszczół w pokarm może przynieść istotne korzyści. Zgodnie z zaleconą normą żywieniową, opracowaną w Oddziale Pszczelnictwa ISK (B o jar c z u k 1954), zapasy 10 kg, 12 kg i 14 kg odpowiadają rodzinom zimowanym przeciętnie na następującej liczbie plastrów: (podano w ułamkach) 10 kg 12 kg 14 kg dadan 5,14 6,38 7,71 wielkopolski 5,67 7,08 8,67 Wśród ankietowanych pasiek 38,2% znalazło się z zimowymi zapasami poniżej 11,5 kg/pień, a 51,9% - poniżej 12,5 kg/pień. W ten sposób doszliśmy do szacunku ilościowego pasiek, które wymagają poprawienia warunków zimowania, przede wszystkim związanych ze zwiększeniem ilości cukru na dokarmianie. Zalecane normy z dużą nadwyżką gwarantują zaopatrzenie pszczół w pokarm, gdy dokarmiamy rodziny w drugiej połowie września i VI październiku. Zapasy po zimowli są wtedy w ulach duże i część z nich nieraz zostaje nienaruszona aż do miodobrania. Inaczej przedstawia się, gdy uzupełnienie pokarmu na zimę następuje wcześniej, na przykład w sierpniu: wtedy w miesiącach jesiennych pszczoły uszczuplają swoje zapasy. W takiej sytuacji pożądane jest obfitsze zaopatrzenie w pokarm. Korzyści z wczesnego dokarmiania pszczół są niezaprzeczalne, ale mimo to wielu pszczelarzy zwleka z uzupełnieniem zapasów do późnej jesieni. 331

CUKIER NA DOKARMIANIE A WIELKQŚCPASIEK w ostatnich latach nie tylko został zwiększony udział cukru W zapasach zimowych rodziny pszczelej, ale i zaszły inne istotne zmiany. Zmniejszyły się bardzo różnice w ilości skarmionego cukru, jakie w latach 1946-1966 zaznaczyły się pomiędzy grupami pasiek różnej wielkości. Tabela 2 Roczne zużycie cukru na dokarmianie jesienne w pasiekach różnej wielkości (lata 1953-1966 i 1967-1982) Yearly utilization of sugar for autumn feeding in apiaries of varied size (1953-1966 and 1967-1982) 1953-1966 1967-1982 I cukier cukier Liczba sugar su gar pni liczba udział w liczba udział w No.or obserwacji zużycie zapasach obse.rwacji zużycie zapasach colonies No.or kg/pień zimowych % No.or kg/pień zimowych % observations utilization eontent in observations /utilization eontent in /kg/ colcny/ winter stores I kg/colony/ winter stores I.% % 1-10 79 6,6 57.9 181 9,2 78,7 11-20 105 8,1 71.1 241 9,7 82.1 21-30 152 7,4 66,6 240 9,5 79.5 31-50 171 8,0 71,8 454 9,8 79,3 50 < 104 7,3 65,1 599 9,5 77,3 Poziom zużycia cukru na dokarmianie wiążemy z intensyfikacją gospodarki pasiecznej. Z tego punktu widzenia zaszły więc w naszych pasiekach zmiany korzystne. Szczególnie grupa pasiek drobnych wykazuje na tym odcinku duży postęp: zużycie cukru wzrosło z 6,6 kg na 9,2 kg/pień, a jego udział w zapasach zimowych z 57,9% na 78,7% (tab. 2). Pod tym względem zrównały się one prawie z pasiekami, które dawniej określaliśmy jako bardziej zadbane (w grupie 11-20 pni i 31-50 pni), to znaczy takie, którym właściciele mogli poświęcić więcej troski i nakładów z racji odpowiedniego rozkładu swoich codziennych zajęć zawodowych, a także mogli i chcieli zaangażować się na serio pszczelarzeniem (Gromisz i Bownik 1969). Interesujące, że tego rodzaju wskaźnik intensyfikacji produkcji pasiecznej uległ znacznej poprawie także w pasiekach dużych, liczących ponad 50 pni. Świadczy to o pewnym okrzepnięciu pasiek tej grupy w dążeniu do utrzymywania wysokiego poziomu produkcji miodu, być może drogą poprawy jakości a nie przez wzrost liczby pni. Różnice w zużyciu cukru pomiędzy poszczególnymi grupami pasiek z lat 1953-1966 uległy w okresie 1967-1982 jedynie spłyceniu, natomiast tendencje wzrostowe się utrzymały. Znaczy to, że pod tym względem właści 332

ciele pasiek wszystkich grup intensyfikują równolegle swoją gospodarkę, ale nie w jednakowym tempie. Czy nastąpi między nimi wyrównanie poziomu w dążeniu do tego celu; trudno przewidzieć, ale przy utrzymaniu reglamentacji cukru na dokarmianie pszczół jest to" możliwe w najbliższym czasie. Jak dotąd zyski z zastąpienia miodu cukrem w pokarmie zimujących rodzin są jednak rzeczywiście duże w pasiekach drobnych. Ilość pozostawionego miodu na zimę w ulu kształtowała się bowiem następująco (w kg): 1953-1966 1967-1982 Różnica 1-10 pni 4,8 2,5 2,3 11-20 pni 3,3 2,1 1,2 21-30 pni 3,7 2,5 1,2 31-50 pni 3,2 2,6 0,6 powyżej 50 pni 3,9 2,7 1,2 ZUZYCIE CUKRU NA PODKARMIANIE Poza dokarmianiem pszczół na zimę pszczelarze zużywają niewielkie ilości cukru na podkarmianie wiosenne i letnie, W skali krajowej ilość ta wynosiła 3,5 kg/pień rocznie w latach 1975-1982. Geografię zużycia tego cukru na mapie kraju przedstawia rycina 6. Otrzymujemy obraz zróżnicowany. Występują regiony, w których do wiosennego podkarmiania przystępują nasi korespondenci bez dużego entuzjazmu i regiony, w których są zużywane na ten cel wcale niebagatelne ilości cukru. Szczególnie małe zużycie cukru notowano w województwach gdańskim, piotrkowskim, ostrołęckim, siedleckim, słupskim i toruńskim - średnio poniżej 1,5 kg, natomiast bardzo duże zużycie miało miejsce w chełmskim, kieleckim, wrocławskim i zamojskim - powyżej 7,0 kg/pień. Obserwacje, na których oparto materiał liczbowy z województw piotrkowskiego, siedleckiego, słupskiego, wrocławskiego i zamojskiego były jednak stosunkowo nieliczne. Ogólnie więcej cukru na tego rodzaju podkarmianie zużywane jest na zachodzie kraju i częściowo na południu, mniej natomiast w centralnej jego części oraz w środkowopółnocnej i środkowowschodnie j. Najmniej zużyto cukru na podkarmianie wiosenne w roku 19'75 - średnio 1,6 kg/pień oraz w roku 1976-1,9 kg/pień, najwięcej natomiast w 1979-4,1 kg/pień, w pozostałych zaś latach zużycie kształtowało się w granicach 3,4-4,0 kg. W okresie 1975-1982 9,7% pasiek korespondentów obywało się bez podkarmiania, 19,1% - stosowało podkarmianie sporadycznie w niektórych sezonach pszczelarskich, natomiast w 71,2% pasiek cukier był wykorzystywany w każdym sezonie, objętym sprawozdaniem. Obserwacje pochodziły z 236 pasiek, z których pewna część dostarczyła dane jedynie za okres pojedynczego sezonu pasiecznego. W każdym bądź razie.333

D E3 2,1-4.0 ~ 41-GOkq t.lrr±r::j'. kq ~ powyżej 6.0kq Ryc. 6. Srednie roczne zużycie cukru na podkarmianie wiosenne i letnie w kg/pień (1975-1982) Fig. 6. Mean yearly utilization of sugar for spring and summer Ieedings in 19i5- -1982 (kg per colony) istnieje spora grupa pasiek, które uciekają się do podkarmiania pszczół raczej w wyjątkowych okolicznościach, wynikających prawdopodobnie z naturalnego układu warunków środowiskowych, grożących zagłodzeniem rodzin pszczelich. Znacznie większa część pasiek zużywa jednak cukier wiosną i latem w sposób zamierzony z góry, podyktowany metodą gospodarki pasiecznej. W jakimś stopniu postępują tak 3 pasieki na 4 objęte naszymi badaniami. Do tej grupy zaliczamy pasieki, które zużywają średnio ponad 1,0 kg cukru na podkarmianie. Poważna część z nich zamyka sezonowe zużycie cukru w granicach 5,0 kg - 52,8% (ryc. 7). Uważamy, że ta ilość cukru jest względnie umiarkowana i uzasadniona w pewnych okolicznościach, na przykład gdy w grę wchodzi podkarmianie stymulujące czerwienie matek przed jesienią. W pozostałych 21,5% pasiek średnie sezonowe rozchody cukrowe przekraczały 5,0 kg w przeliczeniu na 1 rodzinę pszczelą. Wartości średnie, jakie tu przytaczamy, kryją w sobie także zużycie cukru w procesie wychowu 334

18 12 6 3, o ' 3' 3 7 9, 11, B 17 \9 kg/pień.ryc, 7. Różnicowanie się ilości zużycia cukru na podkarmianie wiosenne i letnie.rodzin pszczelich w pasiekach korespondentów Oddziału Pszczelnictwa ISK (1975-- -1982) Fig. 7. Amounts of sugar used for spring and summer feedings in 1975-1982 'matek pszczelich, a więc dotyczą również innej sfery produkcji pasieki, 'nie miodowej, prowadzonej równolegle przez niektórych naszych korespondentów. Cechy danych ankietowych nie pozwoliły na analizę materiału liczbowego pod kątem rodzaju zużywania cukru przez poszczególne pasieki. Podkarmianie wiosenne i letnie rojów pszczelich wiąże się z odpowiednim sposobem gospodarowania i zawiera jakiś głębszy sens, ale tyloko wtedy gdy staje się niezbędne w pobudzaniu rozwoju rodzin oraz w uzupełnianiu latem pokarmu koniecznego do utrzymania pszczół przy życiu na odpowiednim poziomie (bo odwirowano miód). W takich przypadkach ilość zużytego cukru na podkarmianie stoi w związku ze stosowaniem wydajniejszych sposobów pszczelarzenia w określonych warunkach pożytkowych, inaczej niż przy zużywaniu cukru na ratowanie wiosną od głodu przezimowanych pni, które otrzymały na zimę mało pokarmu. Podkarmianie wiosenne i letnie nie zawsze idzie więc w parze z intensyfikacją gospodarki pasiecznej. Sprawa w ogóle jest delikatna, gdy chodzi o ilość skarmionego cukru i porę karmienia. Rzecz polega na zabezpieczeniu się przed dodatkiem przerobionego syropu cukrowego w miodzie konsumpcyjnym. Generalnie dla wszystkich pasiek kraju nie można tutaj ustalać wysokości dopuszczalnej granicy zużycia cukru na podkarmianie, a zatem podkarmianie w czasie sezonu w okresie przerwy pomiędzy pożytkami, wymaga dużej rozwagi. Dopiero po odwirowaniu miodu z ostatniego w sezonie wziątku sprawa staje się jasna. Przy tej okazji trzeba zwrócić uwagę na znaczenie podkarmiania w okresie popożytkowym przed jesienią, w celu stymulowania czerwienia matek. 335

OGOLNE ZU2YCIE CUKRU W SEZONIE W okresie 1975-1982 średnie roczne zużycie cukru na dokarmianie i podkarmianie wynosiło łącznie 13,1 kg/pień. Najczęściej kształtowało się na poziomie 12-13 kg, jak wskazują na to średnie wartości dla 18 województw. W niektórych województwach średnie były jednak wysokie, w 7 przekraczały nawet 16 kg - chełmskie, kieleckie, legnickie, olsztyńskie, włocławskie, wrocławskie i zamojskie (zamojskie - mała liczba obserwacji). Rzadko natomiast skarmiano cukru mniej niż 10 kg/ /pień, jako średnią ilość dla województwa (ostrołęckie, siedleckie i słupskie). W ogólnej ocenie najwięcej cukru na dokarmianie i podkarmianie rodzin pszczelich zużywano na zachodzie kraju i środkowym południu. Pozostałe obszary wypadały dość różnorodnie pod tym względem, ale regionów wybijających się ilością skarmionego cukru było raczej niewiele (ryc. 8). Roczne zużycie cukru na podkarmianie ulegało stosunkowo dużym Ryc. 3. Srednie roczne zużycie łączne cukru na podkarmianie i dokarmianie rodzin pszczelich w okresie 1975-1982 (w kg/pień) Fig. 3. Mean of yearly total utilization of sugar for emergency and stirnulative feedings in 1975-1982 336

wahaniom, większym niż zużycie na dokarmianie, jeżeli przyjmiemy jako punkt odniesienia poziom skarmianych jego ilości. Lata 1975, i 1976 w okresie 1975-1982 były wyjątkowo ubogie w zużycie cukru na podkarmianie: przeciętnie wynosiło 39,5 /0 zużycia w latach następnych. Gdy te dwa lata wyłączymy z obliczenia, otrzymamy wówczas średnie roczne zużycie cukru wiosną i latem równe 4,4 kg/pień, a zatem całoroczne jego zużycie na podkarmianie i dokarmianie wyniesie 14,0, kg/pień (9,6 kg + 4,4 kg = 14,0 kg). Ta ilość jest. bliższa rzeczywistej średniej wartości zużycia rocznego cukru. " Średnie dla kraju roczne zużycie cukru w pasiekach korespondentów Oddziału Pszczelnictwa ISK w jakimś stopniu odnosi się do' innych polskich pasiek. Prosta stąd droga do wykorzystania tych danych w reglamentacji cukru na potrzeby pasiek. Wskaźniki, jakie podajemy.w tej pracy, mogą stanowić jedynie punkt wyjścia do opracowania ogólnego planu zaopatrzenia pszczelarzy w cukier. Jednakowe potraktowanie pod tym względem wszystkich pasiek, co jest raczej trudne do obejścia w centralnym planie zaopatrzenia, może prowadzić do unifikacji zużycia cukru niezależnie od możliwości i potrzeb poszczególnych pszczelarzy, wyrażających się ich przygotowaniem fachowym i regionalnymi różnicami pożytkowymi. W ten sposób można mimowolnie hamować intensyfikowanie produkcji pasiecznej na tym odcinku. Możliwe, że zmniejszenie różnic zużycia cukru w pasiekach różnej wielkości częściowo wła-, śnie na tym polega. WNIOSKI 1. W znacznej CZęSClpasiek można zmierzać do zwiększenia zużycia cukru na dokarmianie w zakresie: a) zastąpienie nim miodu w zimowych zapasach pokarmu rodzin pszczelich, b) obfitszego zaopatrzenia w pokarm gwarantującego zimowanie silniejszych rodzin. 2. W związku z dość popularnym w niektórych regionach wiosennym i letnim podkarmianiem pszczół, zachodzi potrzeba opracowania metod racjonalnego zużycia na ten cel cukru, jako środka intensyfikacji produkcji pasiecznej. 3. Stosowanie ujednoliconej normy reglamentacji cukru dla pasiek, opartej na średnich wskaźnikach jego zużycia, prowadzi do unifikacji żywienia rodzin pszczelich. LITERATURA 1. B o b r z e c k i J., 1976: Rozwój i produkcyjność rodzin pszczelich zimowanych na różnych pokarmach węglowodanowych. Zesz. Nauk. ART Olszt., Zootechnika, (10): 43-92. 22 - Pszczelnicze Zeszyty Naukowe - r. XXIX 337

2. B o b r z e c kij. i G r o m i s z M., 1984: Przydatność w pasiekach uli jednościennych w okolicach Olsztyna. Pszczeln: Zesz. Nauk., 28: 63-83. 3. B o jar c z u k C z., 1954: Dokarmianie pszczół na zimę. Pszczetarstwo, 5 (9): 22-23. 4. B o jar c z u kw., 1956: Cukier w pasiece. Pszczetarstwo, 7 (1): 20-23. 5. G r o m i s z M. i B o w n i kk., 1969: Warunki przyrodniczo-pożytkowe i osiągnięcia produkcyjne pasiek w Polsce w latach 1946-1966. Pszczelno Zesz. Nauk., 13 (l-3): 1-55. '6. P i d e k A., 1977: Opłacalność produkcji pszczelarskiej w wyodrębnionych modelach pasiek. Pszczeln, Zesz. Nauk., 21: 1-29. 7. P i d e k A., 1980: Opłacalność produkcji pasiecznej w latach 1977-1978. pszczetn. Zesz. Nauk., 24: 9-17. 8. P i d e k A., 1983: Zmiany warunków ekonomicznych produkcji pszczelarskiej w latach 1970-1981. Pszczelno Zesz. Nauk., 27: 77-89. 9. Woź n i c a J., 1968: Przygotowanie pszczół do zimowli. Pszczetarstwo, 19 (6): 2-4. HClIOJlb30BAHHE CAXAPA B liojibcjihx liacekax 1967-11182 Pe3JOMe B 1967-1982 1'1'. Ha TeppH'loQpm!:scea CTPaHbI nytem ahket 6bIJIH co5pahbi 1715 ro):lobbixot'ietobha TeMy D<OTpe6JleHHHcaxapa HaCeKaMH Ha nollvcopmxy ():lo 3HMbr) Il'IeJ1HHbIX cemeh. Cpenaerozroaoe IT(>Tpe6JlE!HHecaxapa Ha I1I0):lKOpMKYaa ~TOT nepxon COCTaBJ1HJlO9,6 Kr/ceMbJO, T.e. 77,7 /0 oónrero sarraca IIHI1Vfn'IeJlMHOH CeMbHHa 3HMy (2,5 KI' COCTaBJlHJlMe):l).B GT):IeJlbHbIXBOeBO):ICTBaxKjOJlH'IeCTBOCKO{>- MJleHHOrOcaxapa 6bIJlO ):IOBOJlbHO):IHcP<pepeH~HpOBaHQ, HO B 60JlbIIIHHCTBecrryxaen 3aKJlJO'IaJlOCbB npezrenax 9-10 KI'. lio cpabhehhjoc nepho):lom 1953 -.i966 sanacsr ~H Ha 3J1My5bIJIH ybejlli'ieuhbie Ha 9,0 /0 (e 11,1 KI' ztc 12,1 xr), a norpefiaeaae caxapa - Ha 26,3 0 /0,3aTo):IOJIHMe):laB sanacax ymehbillhj1acbha 28,6% (c 3,5 KI' ):IQ 2,5 xr). liotpe6jiehhe caxapa y:aejih'ihjlocbocoóenno B MaJIbIX nacexax (no 10 ce- Me/M), c 6,6 KI' ):lo9,2 KI', a ero łęojlhb 3HMHHXsanacax - c 57,9 /0 ):lo 78,7 /0. Ha BeCE!HHJOIOno~opMKy n'ieji nace'ihimkhhcno,jib3yiotb cpezutesr 3,5' KI' Ha 1 CeMbIO. UTILIZATION OF SUGAR IN POLIS H APIARIES IN 1967-1982 Michał Gromisz Summary On the basis of 1715 annual reports the uti1ization of sugar for autumn -emergency feeding and spring stimulating feeding in Polish apiaries in 1967-1982 was studied, During this period the mean yearly consumption of sugar was 9.6 kg per celony, Le. 77.7% of a total spring feed reserve for bee family, The amount of the sugar used was different in particular discricts but usually ranged from 9 to 10 kg. In comparison with the years 1953-1966 winter stores of sugar increased by 9.0% (from 11.1 to 12.1 kg) and its utilization by 26.3%. On the other hand, the percentagę eontent of honey in the stores decreased by 28.60/0 (from,3.5 to 2.5 kg). The utilization of sugar was exceptionaliy high in small apiaries (up to 10 colonies) in which its use increased from 6.6 to 9.2 kg and its eontent in winter stores from 57.9 to 78.70/0. On an averagę 3.5 kg sugar per colony is used spring feeding.