Akademia Prawa. Adam Doliwa. Prawo spadkowe. 3. wydanie. C. H. Beck

Akademia Prawa Adam Doliwa Prawo spadkowe 3. wydanie C. H. Beck

AKADEMIA PRAWA Prawo spadkowe

W sprzedaży: prof. E. Gniewek (red.) PODSTAWY PRAWA CYWILNEGO, wyd. 4 Studia Prawnicze prof. E. Skowrońska-Bocian PRAWO SPADKOWE, wyd. 8 Podręczniki Prawnicze dr H. Witczak, dr A. Kawałko PRAWO SPADKOWE, wyd. 4 Skrypty Becka dr J. Biernat, dr P. Cybula PRAWO SPADKOWE. PYTANIA. KAZUSY. TABLICE, wyd. 3 Repetytoria C.H. Beck www.ksiegarnia.beck.pl

Akademia Prawa dr Adam Doliwa Prawo spadkowe 3. wydanie Wydawnictwo C. H. BECK Warszawa 2012

Wydawca: Aneta Flisek Wydawnictwo C.H. Beck 2012 Wydawnictwo C.H. Beck Sp. z o.o. ul. Bonifraterska 17, 00-203 Warszawa Skład i łamanie: TiMPrint Druk i oprawa: Elpil, Siedlce ISBN 978-83-255-4163-7 ISBN e-book 978-83-255-4164-4

Spis treści Wstęp...................................................................... XI Wykaz skrótów............................................................. XIII Wykaz literatury............................................................ XVII Rozdział 1. Wprowadzenie do prawa spadkowego.............................. 1 1. Ogólna charakterystyka prawa spadkowego................................ 1 I. Pojęcie prawa spadkowego........................................... 1 II. Zasady prawa spadkowego.......................................... 2 III. Funkcje prawa spadkowego.......................................... 3 IV. Konstytucyjne podstawy prawa spadkowego........................... 4 V. Źródła prawa spadkowego........................................... 5 VI. Zasady prawa intertemporalnego..................................... 6 2. Postępowanie spadkowe................................................. 7 3. Podatek spadkowy...................................................... 8 Rozdział 2. Ogólna charakterystyka dziedziczenia.............................. 11 4. Pojęcie dziedziczenia.................................................... 11 5. Podmiotowe prawo dziedziczenia......................................... 12 6. Spadek................................................................ 14 I. Pojęcie............................................................. 15 1. Definicja i znaczenie pojęcia spadku................................ 15 2. Cywilnoprawny charakter spadku................................. 16 3. Majątkowy charakter spadku...................................... 16 4. Prawa i obowiązki ściśle związane z osobą spadkodawcy............. 16 5. Prawa spadkodawcy przechodzące na inne osoby w drodze. następstwa szczególnego.......................................... 17 II. Skład spadku....................................................... 17 1. Prawa i obowiązki spadkodawcy................................... 17 2. Różnego rodzaju sytuacje prawne.................................. 18 3. Posiadanie...................................................... 18

Spis treści 4. Dodatkowe długi spadkowe....................................... 19 5. Gospodarstwo rolne oraz wkład gruntowy w rolniczej spółdzielni produkcyjnej.................................................... 19 III. Skład spadku po określonym spadkodawcy............................ 20 7. Powołanie do spadku................................................... 21 I. Tytuły powołania do spadku......................................... 21 II. Dziedziczenie ustawowe co do całości i co do części spadku.............. 21 8. Otwarcie i nabycie spadku............................................... 22 I. Otwarcie spadku................................................... 22 II. Przesłanki i skutki nabycia spadku.................................... 23 9. Zdolność do dziedziczenia............................................... 24 I. Uwagi ogólne...................................................... 24 II. Zdolność osób fizycznych do dziedziczenia............................ 25 III. Zdolność osób prawnych do dziedziczenia............................ 26 10. Niegodność dziedziczenia............................................... 26 I. Uwagi wstępne..................................................... 27 II. Przesłanki uznania za niegodnego.................................... 28 III. Uznanie spadkobiercy za niegodnego dziedziczenia..................... 29 IV. Skutki niegodności.................................................. 29 V. Przebaczenie....................................................... 30 Rozdział 3. Dziedziczenie ustawowe.......................................... 31 11. Ogólna charakterystyka dziedziczenia ustawowego......................... 31 I. Dziedziczenie ustawowe a dziedziczenie na podstawie testamentu........ 31 II. Znaczenie dziedziczenia ustawowego................................. 33 12. Spadkobiercy ustawowi................................................. 33 I. Krąg spadkobierców ustawowych.................................... 34 II. Kolejność powołania do dziedziczenia i udziały spadkowe............... 37 1. Uwagi ogólne.................................................... 37 2. Ustawowe dziedziczenie przez dzieci spadkodawcy oraz jego. małżonka....................................................... 38 3. Ustawowe dziedziczenie przez małżonka, rodziców i rodzeństwo spadkodawcy.................................................... 39 4. Ustawowe dziedziczenie przez dziadków spadkodawcy.............. 40 5. Ustawowe dziedziczenie przez dzieci małżonka spadkodawcy......... 40 6. Gmina i Skarb Państwa jako spadkobiercy ustawowi.................. 41 III. Szczególna sytuacja prawna małżonka spadkodawcy.................... 42 IV. Szczególne uprawnienia dziadków spadkodawcy....................... 43 13. Dziedziczenie ustawowe gospodarstw rolnych............................. 44 I. Uwagi wstępne..................................................... 44 1. Modele i funkcje dziedziczenia gospodarstw rolnych................. 44 2. Wyrok TK z 31.1.2001 r. (P 4/99).................................... 46 II. Szczególne zasady ustawowego dziedziczenia gospodarstw rolnych...... 47 1. Uwagi wstępne.................................................. 47 2. Norma obszarowa gruntów rolnych................................ 47 3. Szczególne przesłanki dziedziczenia................................ 48 4. Dziedziczenie tytułem szczególnego zastępstwa...................... 48 5. Powrót do zasad ogólnych........................................ 49 III. Dziedziczenie wkładu gruntowego w rolniczej spółdzielni produkcyjnej... 49 Rozdział 4. Dziedziczenie testamentowe....................................... 51 14. Swoboda testowania i jej ograniczenia..................................... 51 VI

Spis treści I. Pojęcie swobody testowania. Znaczenie testamentu..................... 51 II. Ograniczenia swobody testowania.................................... 53 15. Testament............................................................. 54 I. Pojęcie, formy i treść testamentu...................................... 55 1. Testament jako czynność prawna i jako dokument................... 55 2. Wyłączność testamentu........................................... 56 3. Zakaz testamentów wspólnych.................................... 56 4. Testamenty zwykłe i szczególne................................... 57 5. Rozrządzenia testamentowe...................................... 57 II. Zdolność i wola testowania jako przesłanki ważności testamentu......... 58 III. Rygoryzm formalny i jego funkcje.................................... 60 IV. Testamenty zwykłe................................................. 61 1. Testament własnoręczny.......................................... 61 2. Testament notarialny............................................. 63 3. Testament allograficzny.......................................... 63 V. Testamenty szczególne.............................................. 65 1. Testament ustny................................................. 65 2. Testament sporządzony na polskim statku morskim lub powietrznym 68 3. Testament wojskowy............................................. 69 4. Ograniczona czasowo moc testamentów szczególnych................ 70 VI. Nieważność testamentu............................................. 70 1. Przyczyny nieważności........................................... 70 2. Ustalenie nieważności testamentu................................. 72 3. Konwersja testamentu............................................ 72 VII. Odwołanie testamentu.............................................. 73 1. Uwagi wstępne.................................................. 73 2. Sposoby odwołania testamentu.................................... 74 3. Skutki odwołania testamentu...................................... 75 VIII. Ogłoszenie testamentu.............................................. 75 IX. Wykładnia testamentu.............................................. 77 16. Ustanowienie spadkobiercy............................................. 78 I. Powołanie do dziedziczenia......................................... 78 II. Testament negatywny............................................... 79 III. Podstawienie...................................................... 80 IV. Przyrost........................................................... 81 17. Zapis zwykły, zapis windykacyjny i polecenie.............................. 82 I. Zapis zwykły...................................................... 82 1. Pojęcie i przedmiot zapisu zwykłego............................... 82 2. Wykonanie zapisu zwykłego...................................... 84 3. Przedawnienie roszczenia z tytułu zapisu zwykłego.................. 85 4. Zapis gospodarstwa rolnego...................................... 86 II. Zapis windykacyjny................................................ 86 III. Pojęcie i charakter prawny polecenia.................................. 87 18. Wykonawca testamentu................................................. 88 I. Powołanie i osoba wykonawcy testamentu............................ 89 II. Prawa i obowiązki wykonawcy testamentu............................ 90 Rozdział 5. Zachowek....................................................... 93 19. Uwagi ogólne.......................................................... 93 20. Zachowek............................................................. 96 I. Prawo do zachowku................................................ 96 1. Podmioty, którym przysługuje prawo do zachowku.................. 96 VII

Spis treści 2. Charakter i treść prawa do zachowku.............................. 97 3. Kwestia dziedziczenia prawa do zachowku......................... 98 II. Okoliczności wyłączające prawo do zachowku......................... 98 1. Wyłączenia ogólne............................................... 98 2. Wydziedziczenie................................................ 98 III. Wysokość zachowku................................................ 100 1. Podstawa zachowku............................................. 100 2. Obliczenie należnego zachowku................................... 100 IV. Podmioty zobowiązane do wypłacenia zachowku...................... 102 1. Spadkobiercy, osoby obdarowane przez spadkodawcę i osoby, na rzecz których spadkodawca uczynił zapis windykacyjny........... 102 2. Ochrona spadkobiercy zobowiązanego do wypłacenia zachowku...... 104 V. Odpowiedzialność uprawnionego do zachowku....................... 105 VI. Przedawnienie roszczenia o zachowek................................ 105 VII. Zachowek ze spadku obejmującego gospodarstwo rolne................. 106 Rozdział 6. Nabycie spadku przez spadkobiercę............................... 107 21. Przyjęcie i odrzucenie spadku............................................ 107 I. Uwagi wstępne.................................................... 107 II. Charakter prawny, treść i forma przyjęcia lub odrzucenia spadku......... 108 III. Termin do złożenia oświadczenia o przyjęciu lub odrzuceniu spadku..... 110 IV. Transmisja......................................................... 110 V. Skutki prawne przyjęcia i odrzucenia spadku.......................... 111 VI. Wady oświadczenia woli............................................ 113 22. Stwierdzenie nabycia spadku lub przedmiotu zapisu windykacyjnego, poświadczenie dziedziczenia i ochrona spadkobiercy....................... 114 I. Pojęcie i tryby stwierdzenia nabycia spadku lub przedmiotu zapisu windykacyjnego................................................... 114 1. Uwagi ogólne................................................... 114 2. Stwierdzenie nabycia spadku przez sąd............................ 115 3. Notarialne poświadczenie dziedziczenia............................ 116 II. Skutki prawne stwierdzenia nabycia spadku........................... 117 23. Ochrona spadkobiercy.................................................. 119 I. Uwagi wstępne.................................................... 119 II. Roszczenia o ochronę spadkobiercy................................... 119 Rozdział 7. Odpowiedzialność za długi spadkowe............................. 121 24. Uwagi wstępne........................................................ 121 25. Zakres odpowiedzialności spadkobiercy za długi spadkowe................. 122 I. Uwagi ogólne...................................................... 122 II. Odpowiedzialność za długi do chwili przyjęcia spadku................. 123 III. Odpowiedzialność za długi po przyjęciu spadku....................... 124 1. Odpowiedzialność w razie prostego przyjęcia spadku................ 124 2. Odpowiedzialność w razie przyjęcia spadku z dobrodziejstwem. inwentarza...................................................... 124 IV. Odpowiedzialność spadkobiercy z tytułu zapisów zwykłych i poleceń.... 126 V. Odpowiedzialność Skarbu Państwa i gminy za długi spadkowe.......... 126 26. Odpowiedzialność za długi spadkowe współspadkobierców i osób, na rzecz których spadkodawca uczynił zapisy windykacyjne........................ 126 I. Odpowiedzialność przed działem spadku............................. 127 II. Odpowiedzialność po dziale spadku.................................. 127 VIII

Spis treści 27. Odpowiedzialność za długi spadkowe związane z prowadzeniem. gospodarstwa rolnego.................................................. 128 I. Uwagi wstępne.................................................... 128 II. Odpowiedzialność za długi spadkobierców dziedziczących. gospodarstwo rolne................................................. 129 III. Odpowiedzialność za długi spadkobierców niedziedziczących. gospodarstwa rolnego.............................................. 130 Rozdział 8. Wspólność majątku spadkowego.................................. 131 28. Charakter prawny i konstrukcja wspólności majątku spadkowego............ 131 I. Uwagi ogólne...................................................... 131 II. Wspólność wierzytelności wchodzących w skład majątku spadkowego.... 133 III. Zarząd majątkiem spadkowym...................................... 135 29. Rozporządzanie udziałem w przedmiocie należącym do spadku............. 136 Rozdział 9. Dział spadku.................................................... 139 30. Uwagi ogólne.......................................................... 139 I. Pojęcie działu spadku............................................... 139 II. Przedmiot działu spadku............................................ 140 III. Skutki działu spadku............................................... 141 31. Tryby i sposoby działu spadku........................................... 142 I. Uwagi ogólne...................................................... 143 II. Podział fizyczny spadku............................................ 144 III. Przejęcie spadku................................................... 145 IV. Podział cywilny spadku............................................. 146 V. Dział spadku, w skład którego wchodzi gospodarstwo rolne............. 146 32. Umowny dział spadku.................................................. 148 I. Uwagi wstępne.................................................... 148 II. Treść i forma umowy............................................... 149 III. Zawarcie umowy o dział spadku pod wpływem błędu.................. 150 33. Sądowy dział spadku................................................... 150 I. Uwagi ogólne...................................................... 151 II. Podmioty postępowania............................................. 151 III. Zakres kognicji sądu................................................ 152 IV. Wybór sposobu działu spadku....................................... 153 34. Zaliczanie darowizn i zapisów windykacyjnych na schedę spadkową......... 155 I. Uwagi wstępne.................................................... 155 II. Przesłanki i skutki zaliczenia darowizny i zapisu windykacyjnego........ 156 1. Dziedziczenie ustawowe......................................... 156 2. Dział spadku.................................................... 156 3. Darowizny i zapisy windykacyjne podlegające zaliczeniu............. 156 4. Inne korzyści podlegające zaliczeniu............................... 157 5. Ważność zaliczonych darowizn i zapisów windykacyjnych........... 157 III. Krąg spadkobierców zobowiązanych do zaliczenia darowizn i zapisów windykacyjnych................................................... 158 IV. Sposób zaliczenia darowizn i zapisów windykacyjnych................. 158 Rozdział 10. Umowy dotyczące spadku....................................... 159 35. Umowy o spadek....................................................... 159 I. Zasady ogólne..................................................... 159 II. Zakaz umowy o spadek po osobie żyjącej.............................. 160 36. Umowa o zrzeczenie się dziedziczenia.................................... 161 IX

Spis treści I. Zrzeczenie się dziedziczenia pojęcie i charakter prawny............... 161 II. Skutki zrzeczenia się dziedziczenia................................... 162 37. Umowa o zbycie spadku................................................ 163 I. Uwagi wstępne.................................................... 163 II. Strony, przedmiot i zawarcie umowy................................. 164 III. Sytuacja prawna umownego nabywcy spadku......................... 165 Indeks rzeczowy............................................................ 167 X

Wstęp Trzecie wydanie książki Prawo spadkowe, będące opracowaniem uzupełnionym i zmienionym, uwzględniającym zwłaszcza nowelizację Księgi czwartej Kodeksu cywilnego z 18.3.2011 r., a zwłaszcza jej konsekwencje w postaci wprowadzenia do polskiego prawa spadkowego instytucji zapisu windykacyjnego, w dalszym ciągu pozostaje podręcznikiem akademickim adresowanym głównie do studentów prawa i administracji. Tom niniejszy przygotowałem, kierując się nie tylko potrzebą uwzględnienia zmian prawa spadkowego, nowego orzecznictwa i literatury przedmiotu, ale także czerpiąc z doświadczenia z pracy ze studentami podczas wykładów, ćwiczeń, proseminariów i egzaminów. Białystok, maj 2012 r. Adam Doliwa XI

Wstęp XII

Wykaz skrótów 1. Źródła prawa KC................ Kodeks cywilny Konstytucja RP..... Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z 2.4.1997 r. (Dz.U. Nr 78, poz. 483 ze sprost. i ze zm.) KPC............... Kodeks postępowania cywilnego KRO.............. Kodeks rodzinny i opiekuńczy KSH............... Kodeks spółek handlowych PrASC............. ustawa z 29.9.1986 r. Prawo o aktach stanu cywilnego (tekst jedn. Dz.U. z 2011 r. Nr 212, poz. 1264) PrNot............. ustawa z 14.2.1991 r. Prawo o notariacie (tekst jedn. Dz.U. z 2008 r. Nr 189, poz. 1158 ze zm.) PrSp............... dekret z 8.10.1946 r. Prawo spadkowe (Dz.U. Nr 60, poz. 328 ze zm.) PSpDarU........... ustawa z 28.7.1983 r. o podatku od spadków i darowizn (tekst jedn. Dz.U. z 2009 r. Nr 93, poz. 768 ze zm.) PWKC............. ustawa z 23.4.1964 r. Przepisy wprowadzające Kodeks cywilny (Dz.U. Nr 16, poz. 94 ze zm.) 2. Organy orzekające SA................ Sąd Apelacyjny SN................. Sąd Najwyższy SN (7).............. Sąd Najwyższy w składzie siedmiu sędziów TK................. Trybunał Konstytucyjny 3. Czasopisma, publikatory AUWr............. Acta Universitatis Wratislaviensis Biul. SN............ Biuletyn Sądu Najwyższego XIII

Wykaz skrótów Dz.U............... Dziennik Ustaw EP................ Edukacja Prawnicza KPP............... Kwartalnik Prawa Prywatnego MoP............... Monitor Prawniczy NP................ Nowe Prawo OSA............... Orzecznictwo Sądów Apelacyjnych OSN............... Orzecznictwo Sądu Najwyższego OSNC.............. Orzecznictwo Sądu Najwyższego Izba Cywilna OSNCP............ Orzecznictwo Sądu Najwyższego Izba Cywilna, Pracy i Ubezpieczeń Społecznych OSP............... Orzecznictwo Sądów Polskich OSPiKA........... Orzecznictwo Sądów Polskich i Komisji Arbitrażowych OTK............... Orzecznictwo Trybunału Konstytucyjnego OTK-A............ Orzecznictwo Trybunału Konstytucyjnego seria A Pal................. Palestra PiP................ Państwo i Prawo PN................ Przegląd Notarialny PP................ Przegląd Podatkowy PPiA.............. Przegląd Prawa i Administracji Prz. Sejm........... Przegląd Sejmowy PS................. Przegląd Sądowy PUG............... Przegląd Ustawodawstwa Gospodarczego Rej................. Rejent RPEiS............. Ruch Prawniczy, Ekonomiczny i Socjologiczny SC................ Studia Cywilistyczne SP................. Studia Prawnicze SPE............... Studia Prawno-Ekonomiczne SPP............... Studia Prawa Prywatnego ST................. Samorząd Terytorialny Wok............... Wokanda 4. Inne skróty art................. artykuł m.in............... między innymi nast................ następny (-a, -e) Nb................. numer brzegowy niepubl............. niepublikowany (-a, -e) np................. na przykład Nr................. numer orz................. orzeczenie pkt................ punkt por................ porównaj post................ postanowienie poz................ pozycja r................... rok rozdz.............. rozdział s.................. strona XIV

Wykaz skrótów tekst jedn........... tekst jednolity tj.................. to jest tzw................. tak zwany uchw............... uchwała w zw............... w związku wyr................ wyrok z.................. zeszyt zd................. zdanie zob................ zobacz XV

Wykaz literatury 1. Podręczniki J. Gwiazdomorski, Prawo spadkowe w zarysie (opracował i zaktualizował A. Mączyński), Warszawa 1990. E. Niezbecka, Prawo spadkowe w zarysie, Lublin 2000. J. St. Piątowski, Prawo spadkowe. Zarys wykładu (zaktualizował i uzupełnił B. Kordasiewicz), Warszawa 2003. E. Skowrońska-Bocian, Prawo spadkowe, Warszawa 2011. S. Wójcik, Podstawy prawa cywilnego. Prawo spadkowe, Warszawa 2002. 2. Komentarze i Systemy F. Błahuta, J. Pietrzykowski, J. Policzkiewicz, Kodeks cywilny. Komentarz, t. 3, Warszawa 1972. H. Ciepła, B. Czech, St. Dąbrowski, T. Domińczyk, H. Pietrzkowski, Z. Strus, M. Sychowicz, A. Wypiórkiewicz, Kodeks cywilny. Praktyczny komentarz z orzecznictwem, t. II, Warszawa 2005. J. Ignaczewski, Prawo spadkowe. Art. 922 1088 KC. Komentarz, Warszawa 2004. E. Gniewek (red.), Kodeks cywilny. Komentarz do art. 535 1088, t. II, Warszawa 2004. B. Kordasiewicz (red.), System Prawa Prywatnego, Prawo spadkowe, t. 10, Warszawa 2009. J. St. Piątowski (red.), System Prawa Cywilnego, Prawo spadkowe, t. IV, Ossolineum 1986. K. Pietrzykowski (red.), Kodeks cywilny. Komentarz, t. II, Warszawa 2011. E. Skowrońska-Bocian, Komentarz do kodeksu cywilnego. Księga czwarta. Spadki, Warszawa 2005. XVII

Wykaz literatury 3. Inne J. Biernat, P. Cybula, Prawo spadkowe. Pytania, kazusy, tablice, Warszawa 2010. S. Brzeszczyńska, Spadki. Praktyczne porady. Wzory pism, Warszawa 2002. E. M. Jokiel, Z. Koźma, M. Ożóg, Prawo spadkowe. Poradnik z wzorami testamentów i pism procesowych, Gdańsk 2002. L. Kaltenbek-Skarbek, W. Żurek, Prawo spadkowe. Poradnik, Kraków 2011. M. Kłos, Wspólność majątku spadkowego, Warszawa 2004. M. Niedośpiał, Swoboda testowania, Bielsko-Biała 2004. E. Niezbecka, Zapis, Lublin 1990. K. Osajda, Testamenty wspólne, Warszawa 2005. E. Skowrońska, Forma testamentu w prawie polskim, Warszawa 1991. taż, Odpowiedzialność spadkobierców za długi spadkowe, Warszawa 1985. E. Skowrońska-Bocian, Testament w prawie polskim, Warszawa 2004. A. Stempniak, Postępowanie o dział spadku, Warszawa 2006. XVIII

Rozdział 1 Wprowadzenie do prawa spadkowego 1. Ogólna charakterystyka prawa spadkowego Literatura: J. Gwiazdomorski, Prawo spadkowe w kodeksie cywilnym PRL, PiP 1965, z. 5 6; tenże, Międzyczasowe prawo prywatne, NP 1965, Nr 6 i 7 8; T. Kacymirow, B. Kordasiewicz, Zasady prawa spadkowego a podatek spadkowy, PiP 1990, z. 12; A. Mączyński, Konstytucyjne prawo dziedziczenia, [w:] L. Ogiegło, W. Popiołek, M. Szpunar (red.), Rozprawy prawnicze. Księga pamiątkowa Profesora Maksymiliana Pazdana, Kraków 2005; J. St. Piątowski, [w:] System Prawa Cywilnego, Prawo spadkowe, t. IV, Ossolineum 1986, rozdz. I; J. Wisłocki, Obecny zakres obowiązywania dawnych systemów prawa spadkowego w stosunku do spadków otwartych przed wejściem w życie Kodeksu cywilnego, Pal. 1968, Nr 8. I. Pojęcie prawa spadkowego Jak wiadomo przedmiotem regulacji prawa cywilnego przede wszystkim są stosunki majątkowe powstające i funkcjonujące między równorzędnymi i autonomicznymi podmiotami, tj. między osobami fizycznymi,osobami prawnymi i jednostkami organizacyjnymi, o których mowa w art. 33 1 KC. Stosunki cywilnoprawne, a w ich ramach także prawa i obowiązki majątkowe, powstają, ulegają zmianom i wygasają wskutek zdarzeń, którym przepisy prawa nadają tak określoną moc sprawczą (zdarzeń prawnych). Do zdarzeń cywilnoprawnych zaliczamy m.in.: 1) zawarcie umowy, 2) wydanie orzeczenia sądowego, czy 3) upływ czasu. 1 1