Akademia Prawa. Adam Doliwa. Prawo spadkowe. 2. wydanie. C. H. Beck

Transkrypt

1 Akademia Prawa Adam Doliwa Prawo spadkowe 2. wydanie C. H. Beck

2 AKADEMIA PRAWA Prawo spadkowe

3 W sprzedaży: E. Gniewek (red.) PODSTAWY PRAWA CYWILNEGO, wyd. 3 Studia Prawnicze E. Skowrońska-Bocian PRAWO SPADKOWE, wyd. 7 Podręczniki Prawnicze H. Witczak, A. Kawałko PRAWO SPADKOWE, wyd. 3 Skrypty Becka J. Biernat, P. Cybula PRAWO SPADKOWE. PYTANIA. KAZUSY. TABLICE, wyd. 2 Repetytoria C.H. Beck

4 Akademia Prawa dr Adam Doliwa Prawo spadkowe 2. wydanie Wydawnictwo C. H. BECK Warszawa 2010

5 Redakcja: Ksenia Rzepka Wydawnictwo C.H. Beck 2010 Wydawnictwo C.H. Beck Sp. z o.o. ul. Bonifraterska 17, Warszawa Skład i łamanie: TiM-Print, Warszawa Druk i oprawa: Poznańskie Zakłady Graficzne ISBN

6 Spis treści s. Nb. Wstęp XI Wykaz skrótów XIII Wykaz literatury XV Rozdział 1. Wprowadzenie do prawa spadkowego Ogólna charakterystyka prawa spadkowego I. Pojęcie prawa spadkowego II. Zasady prawa spadkowego III. Funkcje prawa spadkowego IV. Konstytucyjne podstawy prawa spadkowego V. Źródła prawa spadkowego VI. Zasady prawa intertemporalnego Postępowanie spadkowe Podatek spadkowy Rozdział 2. Ogólna charakterystyka dziedziczenia Pojęcie dziedziczenia Podmiotowe prawo dziedziczenia Spadek I. Pojęcie Definicja i znaczenie pojęcia spadku Cywilnoprawny charakter spadku Majątkowy charakter spadku Prawa i obowiązki ściśle związane z osobą spadkodawcy Prawa spadkodawcy przechodzące na inne osoby w drodze następstwa szczególnego II. Skład spadku V

7 Spis treści s. Nb. 1. Prawa i obowiązki spadkodawcy Różnego rodzaju sytuacje prawne Posiadanie Dodatkowe długi spadkowe Gospodarstwo rolne oraz wkład gruntowy w rolniczej spółdzielni produkcyjnej III. Skład spadku po określonym spadkodawcy Powołanie do spadku I. Tytuły powołania do spadku II. Dziedziczenie ustawowe co do całości i co do części spadku Otwarcie i nabycie spadku I. Otwarcie spadku II. Przesłanki i skutki nabycia spadku Zdolność do dziedziczenia I. Uwagi ogólne II. Zdolność osób fizycznych do dziedziczenia III. Zdolność osób prawnych do dziedziczenia Niegodność dziedziczenia I. Uwagi wstępne II. Przesłanki uznania za niegodnego III. Uznanie spadkobiercy za niegodnego dziedziczenia IV. Skutki niegodności V. Przebaczenie Rozdział 3. Dziedziczenie ustawowe Ogólna charakterystyka dziedziczenia ustawowego I. Dziedziczenie ustawowe a dziedziczenie na podstawie testamentu II. Znaczenie dziedziczenia ustawowego Spadkobiercy ustawowi I. Krąg spadkobierców ustawowych II. Kolejność powołania do dziedziczenia i udziały spadkowe Uwagi ogólne Ustawowe dziedziczenie przez dzieci spadkodawcy oraz jego małżonka Ustawowe dziedziczenie przez małżonka, rodziców i rodzeństwo spadkodawcy Ustawowe dziedziczenie przez dziadków spadkodawcy Ustawowe dziedziczenie przez dzieci małżonka spadkodawcy Gmina i Skarb Państwa jako spadkobiercy ustawowi III. Szczególna sytuacja prawna małżonka spadkodawcy IV. Szczególne uprawnienia dziadków spadkodawcy Dziedziczenie ustawowe gospodarstw rolnych I. Uwagi wstępne Modele i funkcje dziedziczenia gospodarstw rolnych Wyrok TK z r. (P 4/99) II. Szczególne zasady ustawowego dziedziczenia gospodarstw rolnych Uwagi wstępne Norma obszarowa gruntów rolnych Szczególne przesłanki dziedziczenia Dziedziczenie tytułem szczególnego zastępstwa Powrót do zasad ogólnych VI

8 Spis treści s. Nb. III. Dziedziczenie wkładu gruntowego w rolniczej spółdzielni produkcyjnej Rozdział 4. Dziedziczenie testamentowe Swoboda testowania i jej ograniczenia I. Pojęcie swobody testowania. Znaczenie testamentu II. Ograniczenia swobody testowania Testament I. Pojęcie, formy i treść testamentu Testament jako czynność prawna i jako dokument Wyłączność testamentu Zakaz testamentów wspólnych Testamenty zwykłe i szczególne Rozrządzenia testamentowe II. Zdolność i wola testowania jako przesłanki ważności testamentu III. Rygoryzm formalny i jego funkcje IV. Testamenty zwykłe Testament własnoręczny Testament notarialny Testament allograficzny V. Testamenty szczególne Testament ustny Testament sporządzony na polskim statku morskim lub powietrznym Testament wojskowy Ograniczona czasowo moc testamentów szczególnych VI. Nieważność testamentu Przyczyny nieważności Ustalenie nieważności testamentu Konwersja testamentu VII. Odwołanie testamentu Uwagi wstępne Sposoby odwołania testamentu Skutki odwołania testamentu VIII. Ogłoszenie testamentu IX. Wykładnia testamentu Ustanowienie spadkobiercy I. Powołanie do dziedziczenia II. Testament negatywny III. Podstawienie IV. Przyrost Zapis i polecenie I. Pojęcie i przedmiot zapisu II. Wykonanie zapisu III. Przedawnienie roszczenia z tytułu zapisu IV. Zapis gospodarstwa rolnego V. Pojęcie i charakter prawny polecenia Wykonawca testamentu I. Powołanie i osoba wykonawcy testamentu II. Prawa i obowiązki wykonawcy testamentu VII

9 Spis treści s. Nb. Rozdział 5. Zachowek Uwagi ogólne Zachowek I. Prawo do zachowku Podmioty, którym przysługuje prawo do zachowku Charakter i treść prawa do zachowku Kwestia dziedziczenia prawa do zachowku II. Okoliczności wyłączające prawo do zachowku Wyłączenia ogólne Wydziedziczenie III. Wysokość zachowku Podstawa zachowku Obliczenie należnego zachowku IV. Podmioty zobowiązane do wypłacenia zachowku Spadkobiercy i osoby obdarowane przez spadkodawcę Ochrona spadkobiercy zobowiązanego do wypłacenia zachowku V. Odpowiedzialność uprawnionego do zachowku VI. Przedawnienie roszczenia o zachowek VII. Zachowek ze spadku obejmującego gospodarstwo rolne Rozdział 6. Nabycie spadku przez spadkobiercę Przyjęcie i odrzucenie spadku I. Uwagi wstępne II. Charakter prawny, treść i forma przyjęcia lub odrzucenia spadku III. Termin do złożenia oświadczenia o przyjęciu lub odrzuceniu spadku IV. Transmisja V. Skutki prawne przyjęcia i odrzucenia spadku VI. Wady oświadczenia woli Stwierdzenie nabycia spadku i poświadczenie dziedziczenia I. Pojęcie i tryby stwierdzenia nabycia spadku Uwagi ogólne Stwierdzenie nabycia spadku przez sąd Notarialne poświadczenie dziedziczenia II. Skutki prawne stwierdzenia nabycia spadku Ochrona dziedziczenia I. Uwagi wstępne II. Roszczenia o ochronę dziedziczenia Rozdział 7. Odpowiedzialność za długi spadkowe Uwagi wstępne Zakres odpowiedzialności spadkobiercy za długi spadkowe I. Uwagi ogólne II. Odpowiedzialność za długi do chwili przyjęcia spadku III. Odpowiedzialność za długi po przyjęciu spadku Odpowiedzialność w razie prostego przyjęcia spadku Odpowiedzialność w razie przyjęcia spadku z dobrodziejstwem inwentarza IV. Odpowiedzialność spadkobiercy z tytułu zapisów i poleceń V. Odpowiedzialność Skarbu Państwa i gminy za długi spadkowe Odpowiedzialność współspadkobierców za długi spadkowe VIII

10 Spis treści s. Nb. I. Odpowiedzialność przed działem spadku II. Odpowiedzialność po dziale spadku Odpowiedzialność za długi spadkowe związane z prowadzeniem gospodarstwa rolnego I. Uwagi wstępne II. Odpowiedzialność za długi spadkobierców dziedziczących gospodarstwo rolne III. Odpowiedzialność za długi spadkobierców niedziedziczących gospodarstwa rolnego Rozdział 8. Wspólność majątku spadkowego Charakter prawny i konstrukcja wspólności majątku spadkowego I. Uwagi ogólne II. Wspólność wierzytelności wchodzących w skład majątku spadkowego III. Zarząd majątkiem spadkowym Rozporządzanie udziałem w przedmiocie należącym do spadku Rozdział 9. Dział spadku Uwagi ogólne I. Pojęcie działu spadku II. Przedmiot działu spadku III. Skutki działu spadku Tryby i sposoby działu spadku I. Uwagi ogólne II. Podział fizyczny spadku III. Przejęcie spadku IV. Podział cywilny spadku V. Dział spadku, w skład którego wchodzi gospodarstwo rolne Umowny dział spadku I. Uwagi wstępne II. Treść i forma umowy III. Zawarcie umowy o dział spadku pod wpływem błędu Sądowy dział spadku I. Uwagi ogólne II. Podmioty postępowania III. Zakres kognicji sądu IV. Wybór sposobu działu spadku Zaliczanie darowizn na schedę spadkową I. Uwagi wstępne II. Przesłanki i skutki zaliczenia darowizny Dziedziczenie ustawowe Dział spadku Darowizny podlegające zaliczeniu Inne korzyści podlegające zaliczeniu Ważność zaliczonych darowizn III. Krąg spadkobierców zobowiązanych do zaliczenia darowizn IV. Sposób zaliczenia darowizn IX

11 Spis treści s. Nb. Rozdział 10. Umowy dotyczące spadku Umowy o spadek I. Zasady ogólne II. Zakaz umowy o spadek po osobie żyjącej Umowa o zrzeczenie się dziedziczenia I. Zrzeczenie się dziedziczenia pojęcie i charakter prawny II. Skutki zrzeczenia się dziedziczenia Umowa o zbycie spadku I. Uwagi wstępne II. Strony, przedmiot i zawarcie umowy III. Sytuacja prawna umownego nabywcy spadku Indeks rzeczowy X

12 Wstęp Drugie wydanie książki Prawo spadkowe, będące opracowaniem uzupełnionym i zmienionym, uwzględniającym zwłaszcza nowelizację Księgi IV Kodeksu cywilnego z 2009 r. w przedmiocie kręgu spadkobierców ustawowych, pozostaje niezmiennie podręcznikiem akademickim adresowanym głównie do studentów prawa i administracji. Tom niniejszy przygotowałem nie tylko kierując się potrzebą uwzględnienia zmian prawa spadkowego, nowego orzecznictwa i literatury przedmiotu ale także czerpiąc z doświadczenia z pracy ze studentami podczas wykładów, ćwiczeń, proseminariów i egzaminów korzystającymi z pierwszego wydania książki. Białystok, lipiec 2010 r. Adam Doliwa XI

13 Wstęp XII

14 Wykaz skrótów 1. Źródła prawa PSpDarU ustawa z r. o podatku od spadków i darowizn (tekst jedn. Dz.U. z 2009 r. Nr 93, poz. 768) KC Kodeks cywilny KPC Kodeks postępowania cywilnego KRO Kodeks rodzinny i opiekuńczy KSH Kodeks spółek handlowych PrASC ustawa z r. Prawo o aktach stanu cywilnego (tekst jedn. Dz.U. z 2004 r. Nr 161, poz ze zm.) PrSp dekret z r. Prawo spadkowe (Dz.U. Nr 60, poz. 328 ze zm.) PrNot ustawa z r. Prawo o notariacie (tekst jedn. Dz.U. z 2008 r. Nr 189, poz ze zm.) PWKC ustawa z r. Przepisy wprowadzające Kodeks cywilny (Dz.U. Nr 16, poz. 94 ze zm.) 2. Organy orzekające SA Sąd Apelacyjny SN Sąd Najwyższy SN (7) Sąd Najwyższy w składzie siedmiu sędziów TK Trybunał Konstytucyjny 3. Czasopisma AUWr Acta Universitatis Wratislaviensis Biul. SN Biuletyn Sądu Najwyższego Dz.U Dziennik Ustaw KPP Kwartalnik Prawa Prywatnego XIII

15 Wykaz skrótów MoP Monitor Prawniczy OSN Orzecznictwo Sądu Najwyższego OSNC Orzecznictwo Sądu Najwyższego Izba Cywilna OTK Orzecznictwo Trybunału Konstytucyjnego Pal Palestra PiP Państwo i Prawo PN Przegląd Notarialny PP Przegląd Podatkowy Prz. Sejm Przegląd Sejmowy PUG Przegląd Ustawodawstwa Gospodarczego Rej Rejent SC Studia Cywilistyczne SP Studia Prawnicze SPP Studia Prawa Prywatnego ST Samorząd Terytorialny Wok Wokanda 4. Inne art artykuł m.in między innymi nast następny (-a, -e) Nb numer brzegowy niepubl niepublikowany (-a, -e) np na przykład Nr numer orz orzeczenie pkt punkt por porównaj post postanowienie poz pozycja r rok s strona tekst jedn tekst jednolity tj to jest tzw tak zwany uchw uchwała w zw w związku wyr wyrok z zeszyt zd zdanie zob zobacz XIV

16 Wykaz literatury 1. Podręczniki: J. Gwiazdomorski, Prawo spadkowe w zarysie (opracował i zaktualizował A. Mączyński), Warszawa E. Niezbecka, Prawo spadkowe w zarysie, Lublin J. St. Piątowski, Prawo spadkowe. Zarys wykładu (zaktualizował i uzupełnił B. Kordasiewicz), Warszawa E. Skowrońska-Bocian, Prawo spadkowe, Warszawa S. Wójcik, Podstawy prawa cywilnego. Prawo spadkowe, Warszawa Komentarze i Systemy: F. Błahuta, J. Pietrzykowski, J. Policzkiewicz, Kodeks cywilny. Komentarz, t. 3, Warszawa H. Ciepła, B. Czech, St. Dąbrowski, T. Domińczyk, H. Pietrzkowski, Z. Strus, M. Sychowicz, A. Wypiórkiewicz, Praktyczny komentarz z orzecznictwem. Kodeks cywilny, t. II, Warszawa J. Ignaczewski, Prawo spadkowe. Art KC. Komentarz, Warszawa E. Gniewek (red.), Kodeks cywilny. Komentarz do art , t. II, Warszawa B. Kordasiewicz (red.), System Prawa Prywatnego, Prawo spadkowe, t. 10, Warszawa J. St. Piątowski (red.), System Prawa Cywilnego, Prawo spadkowe, t. IV, Ossolineum K. Pietrzykowski (red.), Kodeks cywilny. Komentarz, t. II, Warszawa E. Skowrońska-Bocian, Komentarz do kodeksu cywilnego. Księga czwarta. Spadki, Warszawa XV

17 Wykaz literatury 3. Inne: J. Biernat, P. Cybula, Prawo spadkowe. Pytania, kazusy, tablice, Warszawa S. Brzeszczyńska, Spadki. Praktyczne porady. Wzory pism, Warszawa E. M. Jokiel, Z. Koźma, M. Ożóg, Prawo spadkowe. Poradnik z wzorami tes ta mentów i pism procesowych, Gdańsk L. Kaltenbek-Skarbek, W. Żurek, Prawo spadkowe. Poradnik, Kraków M. Kłos, Wspólność majątku spadkowego, Warszawa M. Niedośpiał, Swoboda testowania, Bielsko-Biała E. Niezbecka, Zapis, Lublin K. Osajda, Testamenty wspólne, Warszawa E. Skowrońska, Forma testamentu w prawie polskim, Warszawa E. Skowrońska, Odpowiedzialność spadkobierców za długi spadkowe, Warszawa E. Skowrońska-Bocian, Testament w prawie polskim, Warszawa A. Stempniak, Postępowanie o dział spadku, Warszawa XVI

18 Rozdział 1 Wprowadzenie do prawa spadkowego 1. Ogólna charakterystyka prawa spadkowego Literatura: J. Gwiazdomorski, Prawo spadkowe w kodeksie cywilnym PRL, PiP 1965, z. 5 6; tenże, Międzyczasowe prawo prywatne, NP 1965, Nr 6 i 7 8; T. Kacymirow, B. Kordasiewicz, Zasady prawa spadkowego a podatek spadkowy, PiP 1990, z. 12; A. Mączyński, Konstytucyjne prawo dziedziczenia, [w:] Rozprawy prawnicze. Księga pamiątkowa Profesora Maksymiliana Pazdana, Kraków 2005; J. St. Piątowski, [w:] System Prawa Cywilnego, Prawo spadkowe, t. IV, Ossolineum 1986, rozdz. I; J. Wisłocki, Obecny zakres obowiązywania dawnych systemów prawa spadkowego w stosunku do spadków otwartych przed wejściem w życie Kodeksu cywilnego, Pal. 1968, Nr 8. I. Pojęcie prawa spadkowego Jak wiadomo przedmiotem regulacji prawa cywilnego są (przede wszystkim) stosunki majątkowe powstające i funkcjonujące między równorzędnymi i autonomicznymi podmiotami, tj. między osobami fizycznymi i osobami prawnymi. Stosunki cywilnoprawne, a w ich ramach także prawa i obowiązki majątkowe, powstają, ulegają zmianom i wygasają wskutek zdarzeń, którym przepisy prawa nadają tak określoną moc sprawczą. Mowa o zdarzeniach cywilnoprawnych, do których m.in. zaliczamy: 1) zawarcie umowy, 2) wydanie orzeczenia sądowego, czy 3) upływ czasu. 1 1

19 Rozdział 1. Wprowadzenie do prawa spadkowego 2 3 Również śmierć człowieka jest zdarzeniem prawnym wy wołującym różnego rodzaju następstwa (skutki) prawne. Prawo spadkowe, jako dział prawa cywilnego, we właściwy sobie sposób określa cywilnoprawne skutki śmierci. Otóż z chwilą śmierci człowieka jego majątkowe prawa i obowiązki przechodzą na inne podmioty. Majątek zmarłego staje się spadkiem, który w drodze dziedziczenia nabywają inna bądź inne osoby. W takiej prawnej konfiguracji zmarły ma status spadkodawcy, zaś osoby dziedziczące po nim to spadkobiercy. Odpowiedzi na pytanie dlaczego śmierć podmiotu, któremu przysługiwały określone prawa podmiotowe (własność, wierzytelności i inne), a także prawne obowiązki, nie pociąga za sobą z reguły wygaśnięcia tych praw dostarczają, omówione poniżej, zasady i funkcje prawa spadkowego. Dodać jeszcze należy, że dziedziczenie jest przykładem sukcesji uniwersalnej; spadkobierca (spadkobiercy) wskutek jednego zdarzenia prawnego, tj. śmierci człowieka, nabywa ogół praw i obowiązków majątkowych spadkodawcy, a przez to staje się jego następcą prawnym (sukcesorem, dziedzicem). Dziedziczenie jest przy tym sposobem pochodnego nabycia praw i obowiązków spadkowych. Niewątpliwie sukcesja uniwersalna polega na tym, że na podstawie jednego zdarzenia ogół praw i obowiązków majątkowych przechodzi z jednej osoby na drugą i to bez względu na to, czy następca prawny o tym wie. Pochodne nabycie praw majątkowych charakteryzuje się tym, że nabywca wstępuje w ogół praw i obowiązków poprzednika, czyli obciążenie go określonymi obowiązkami majątkowymi z zakresu prawa cywilnego uzależnione jest od stwierdzenia ich istnienia u poprzednika ; tak SN w uzasadnieniu do uchw. z r. (III CZP 98/03, OSNC 2005, Nr 2, poz. 27). Prawo spadkowe reguluje skutki śmierci osoby fizycznej jako podmiotu praw i obowiązków majątkowych o charakterze cywilnoprawnym. Następstwa zakończenia bytu prawnego osób prawnych regulują inne, właściwe przepisy prawa cywilnego. Z powyższego wynika, że spadkodawcą w rozumieniu prawa spadkowego może być wyłącznie osoba fizyczna, tj. człowiek mający w świetle art. 8 1 KC zdolność prawną. Z drugiej strony jednak spadkobiercą może być zarówno osoba fizyczna, w tym także, pod pewnym warunkiem nasciturus (zob. art KC), jak też i osoba prawna. II. Zasady prawa spadkowego 4 Za pomocą norm prawa spadkowego ustawodawca określa zasady dziedziczenia praw i obowiązków majątkowych, a konkretna treść wspomnianych zasad ma za zadanie realizację określonych funkcji tego działu prawa. Z zasad dziedziczenia przyjętych w obowiązującym polskim prawie spadkowym wynika, kto dziedziczy (jest spadkobiercą), jaka jest pozycja prawna spadkobiercy (możliwość przyjęcia lub odrzucenia spadku, zasady stwier- 2

20 1. Ogólna charakterystyka prawa spadkowego dzania nabycia spadku, zasady określające stanowisko współspadkobierców spadku, odpowiedzialność spadkobiercy za długi spadkowe, dział spadku pomiędzy współspadkobierców), a także, jaki jest zakres i środki ochrony bliskich zmarłego, którzy nie dziedziczą spadku (instytucja zachowku) i wreszcie, czy zachodzi możliwość zbycia spadku w drodze umowy. W szczegółowych rozwiązaniach polskie prawo spadkowe opiera się na trzech podstawowych zasadach. Wynika z nich po pierwsze, że spadek powinien, co do zasady, przypaść najbliższym krewnym spadkodawcy oraz jego małżonkowi. Cel ten realizowany jest za pomocą instytucji dziedziczenia z mocy ustawy, czy krócej: dziedziczenia ustawowego (zob. art. 931 i nast. KC). Wymieniona zasada służy umacnianiu pozycji rodziny i ochronie interesów najbliższych zmarłego. Po drugie zasadą jest, że spadkodawca może rozporządzać swoim majątkiem na wypadek śmierci; wyraża się w tym zasada swobody testowania (zob. art. 941 i nast. KC). Praktyczną realizacją tej zasady jest dziedziczenie na podstawie testamentu, czy krócej dziedziczenie testamentowe (zob. art. 941 i nast. KC). Poprzez swobodę testowania realizowana jest zasada możliwie pełnego respektowania woli spadkodawcy. Podstawową zasadą prawa spadkowego jest dążność do możliwie najpełniejszego urzeczywistnienia woli spadkodawcy. Do tego celu zmierzają również przepisy o formie testamentu, których celem jest zagwarantowanie, że to, co w postępowaniu o stwierdzenie nabycia spadku przedstawiono jako testament, stanowi rzeczywiście prawidłowo wyrażone rozporządzenie spadkodawcy na wypadek śmierci ; zob. uzasadnienie post. SN z r. (IV CR 494/77, OSN 1978, Nr 11, poz. 208). Ograniczenie zasady swobody (wolności) testowania musi wynikać wprost lub pośrednio z przepisów ustawy. Po trzecie wreszcie, mimo obowiązywania zasady swobody testowania, pewna część majątku zmarłego spadkodawcy przypaść powinna najbliższym krewnym i małżonkowi spadkodawcy; ta ostatnia zasada jest realizowana poprzez instytucję zachowku (zob. art. 991 i nast. KC). Tym samym swoboda testowania, choć ma znaczenie podstawowe, to nie jest zasadą absolutną. Instytucja zachowku w tym kontekście jest przykładem rozsądnego kompromisu pomiędzy zasadą swobody testowania a zasadą ochrony majątkowych interesów rodziny III. Funkcje prawa spadkowego Jeśli chodzi o funkcje prawa spadkowego, to po pierwsze, zasada sukcesji po zmarłym spadkobiercy wzmacnia majątkową autonomię podmiotów prawa cywilnego, co wraz z zasadą ochrony własności stanowi jeden z filarów prawa cywilnego. Majątkowa autonomia jednostki wyraża się zwłaszcza, dzięki instytucji testamentu, w prawie spadkodawcy do wskazania dziedzi- 8 3