Bank i Kredyt 43 (6), 212, 81 122 www.bankikredyt.nbp.pl www.bankandcredit.nbp.pl Podstawowe mechanizmy ekonomiczne modelu DSGE SoePL-212 Grzegorz Grabek*, Bohdan Kłos # Nadesłany: 17 kwietnia 212 r. Zaakceptowany: 3 sierpnia 212 r. Streszczenie Celem artykułu jest przedstawienie mechanizmów ekonomicznych zawartych w średniej wielkości modelu polskiej gospodarki DSGE SoePL-212. Nietechniczny sposób opisu pozwala przybliżyć klasę modeli DSGE osobom chcącym uniknąć szczegółów matematycznych i ekonometrycznych, ale zainteresowanym zależnościami ekonomicznymi modelu i jego możliwościami analitycznymi. Model uwzględnia, na wzór prac Galiego, zazwyczaj pomijane w modelach nowokeynesowskich zjawisko bezrobocia. Umożliwia to dokładniejsze oszacowanie ścieżek zaburzeń związanych z rynkiem pracy oraz ocenę wpływu zaburzeń na kształtowanie się stopy bezrobocia. W konsekwencji możliwa jest bardziej precyzyjna ocena znaczenia szoków, związanych np. z polityką monetarną czy efektami zewnętrznymi dla procesów inflacyjnych i wzrostu gospodarczego. Zastosowanie modelu do oszacowania strukturalnych zaburzeń oraz historycznych dekompozycji podstawowych zmiennych makroekonomicznych: wzrostu gospodarczego, inflacji, bezrobocia oraz stopy procentowej, ilustruje możliwości analityczne modelu DSGE, a proponowana interpretacja wyników sugeruje m.in. ograniczoną rolę deprecjacji złotego w dynamice PKB w okresie pokryzysowym czy zmniejszającą się od końca lat 9. skalę niedopasowań na rynku pracy mierzoną marżą płac. Słowa kluczowe: model DSGE, inflacja, bezrobocie, polityka pieniężna, historyczne dekompozycje JEL: D58, E24, E31, E32, E37, E52 * Narodowy Bank Polski, Instytut Ekonomiczny; e-mail: grzegorz.grabek@nbp.pl. # Narodowy Bank Polski, Instytut Ekonomiczny; e-mail: bohdan.klos@nbp.pl.
82 G. Grabek, B. Kłos 1. Wstęp Od kilku lat banki centralne wykorzystują dynamiczne stochastyczne modele równowagi ogólnej (DSGE) do prowadzenia rutynowych prac analityczno-prognostycznych. Część banków zrezygnowała nawet z używania makromodeli starszej generacji, inne stosują równolegle modele różnych klas. Dzieje się tak również w Narodowym Banku Polskim, gdzie od stycznia 21 r. model DSGE SoePL (m.in.) wspomaga klasyczny model makroekonometryczny w pracach prognostycznych. Pełny opis modelu DSGE SoePL został opublikowany (por. Grabek, Kłos, Koloch 21). Czytelnik zainteresowany narzędziami analitycznymi banku centralnego może szczegółowo poznać elementy konstrukcyjne modelu: problemy decyzyjne podmiotów, warunki równowagi na poziomie mikro i makro, procedury kalibracji i bayesowskiej estymacji parametrów, a także cechy wersji SoePL-29, tzn. funkcje reakcji, oceny zmiennych nieobserwowalnych, właściwości prognostyczne itp. Po 21 r. model DSGE SoePL podlegał modyfikacjom, ale informacje o kierunkach zmian nie zostały upublicznione. Niniejszy artykuł prezentuje m.in. najważniejsze cechy najnowszej wersji, SoePL-212, wypełniając powstałą lukę informacyjną. SoePL, model małej otwartej gospodarki, należy do klasy modeli DSGE wywodzących się z prac Christiano, Eichenbauma i Evansa (25), Smetsa i Woutersa (27) oraz Adolfsona i in. (25) modeli nowokeynesowskich z wieloma sztywnościami nominalnymi i realnymi, budowanych z myślą o analizach polityki monetarnej. Jedną z istotnych wad modeli DSGE opartych na schemacie nowokeynesowskim jest skrajnie uproszczony obraz rynku pracy. Mechanicznie wyprowadzone równania płac oraz podaży pracy sugerują równość popytu na pracę i jej podaży bezrobocie jest więc pomijane. Uzyskanie równania podaży pracy dopuszczającego pojawienie się bezrobocia wymaga dodatkowych założeń dotyczących zachowań reprezentatywnego gospodarstwa domowego (a także członków tego gospodarstwa). Wyniki prac Galiego (211) pokazały, że redefiniując charakterystyki gospodarstwa, uzyskujemy nietrywialne równanie podaży pracy mieszczące się w nowokeynesowskim schemacie. Można zatem zbudować relatywnie prosty model DSGE (lub niewielkim kosztem rozbudować model już istniejący), w którym w warunkach równowagi długookresowej podaż pracy przekracza popyt. Patrząc np. na pracę Mortensena i Pissaridesa (1994), koncepcję bezrobocia Galiego trudno uznać za kompleksowy opis współczesnego rynku pracy, jednak jej wykorzystanie pozwala jakościowo zmniejszyć skalę uproszczeń, a zatem także wynikające z nich błędy. Omawiana dalej wersja modelu DSGE SoePL-212 wykorzystuje wyniki prac Galiego (211), Galiego, Smetsa i Woutersa (211) oraz Christiano, Trabandta i Walentina (21). Prezentując model, nie podejmujemy jednak próby systematycznej charakterystyki jego elementów konstrukcyjnych czy wyników estymacji. Choć model DSGE opiera się na podstawowych ideach i koncepcjach ekonomicznych, to kompleksowy i sformalizowany opis jest zwykle hermetyczny. Dlatego w miejsce standardowo prezentowanych problemów decyzyjnych, równań o postaci strukturalnej, równań bloku pomiaru etc. przedstawiamy charakterystyki mechanizmów makroekonomicznych odpowiedzialnych za cztery podstawowe zjawiska ekonomiczne: wzrost gospodarczy, inflację, bezrobocie oraz politykę monetarną opartą na regule stopy procentowej. Sądzimy, że mniej sformalizowana forma prezentacji dynamicznego modelu równowagi ogólnej zainteresuje szersze grono czytelników, co przyczyni się do popularyzacji zarówno klasy modeli DSGE, jak też wiedzy
Podstawowe mechanizmy ekonomiczne... 83 o aparaturze analityczno-prognostycznej wykorzystywanej w bankach centralnych 1. Zaznaczmy jednak, że przedstawiane dalej eksperymenty empiryczne należy traktować bardziej jako ilustrację możliwych zastosowań modeli DSGE niż np. systematyczny opis i interpretację najnowszej historii gospodarczej Polski. 2. Zaburzenia i stan ustalony W modelach DSGE, w tym także SoePL, czynnikiem sprawczym wahań zmiennych (definiowanych w modelu teoretycznym dochodu, konsumpcji, inflacji itp.) są szoki losowe czynniki modyfikujące decyzje optymalizujących i antycypujących podmiotów gospodarczych. Wszystkie losowe zaburzenia: funkcje przeszłych i bieżących szoków (innowacji), z czasem wygasają i gospodarka powraca do tzw. stanu ustalonego (ang. steady state), który jest specyficzną formą równowagi długookresowej. Oznacza to, że modele DSGE odpowiadają w pierwszej kolejności na pytanie, dlaczego np. inflacja lub PKB mają inną dynamikę/poziom niż w stanie równowagi długookresowej. Źródłem odchyleń mogą być szoki związane z cyklem koniunkturalnym (wahania wokół trendu) lub zaburzenia zmieniające dynamikę postępu technicznego (trendu). W modelu teoretycznym te dwa źródła są ujmowane osobno, w szczególności definiowana jest odrębna klasa zaburzeń kształtujących stochastyczny trend postępu technicznego (tzw. zaburzenia niestacjonarne), tzn. postęp techniczny jest w DSGE SoePL egzogeniczny. 2.1. Zaburzenia Zaburzenia są odpowiednikiem zmiennych egzogenicznych pojawiających się w klasycznych modelach makroekonometrycznych. Mimo stochastycznej natury każdemu zaburzeniu przypisywana jest (zgodnie z konstrukcją modelu teoretycznego) jednoznaczna treść ekonomiczna. Przykładowo, w warunkach konkurencji niedoskonałej dostawca importowanego komponentu dobra konsumpcyjnego sprzedaje je po cenie uwzględniającej koszt krańcowy i marżę. Wielkość marży zmienia się w czasie, ale istnieje jej wartość średnia (długookresowa, stanu ustalonego). Odchylenia bieżącej marży od wartości średniej uznajemy za losowe (model nie wyjaśnia, skąd się biorą) i to są właśnie zaburzenia stochastycznej marży importowego komponentu dobra konsumpcyjnego. Pojawienie się dodatniego szoku marży powoduje wzrost ceny, ale przy rosnącej cenie nabywca minimalizujący koszty kupi mniej droższego dobra importowanego, a więcej krajowego. W dalszej kolejności zareagują zatem ceny krajowe, zatrudnienie, kurs walutowy i stopa procentowa. Dla każdego z 17 zaburzeń strukturalnych 2 modelu DSGE SoePL-212 można przedstawić analogiczny mechanizm 1 Szczegóły techniczne dotyczące budowy modeli DSGE, w tym procedury i techniki formalne wykorzystywane do rozwiązywania i estymacji tej klasy modeli, omawia m.in. Canova (27) i Warne (212). Czytelnikowi zainteresowanemu tą tematyką proponujemy również lekturę pracy Grabka, Kłosa i Kolocha (21), w której znajduje się także systematyczny opis wcześniejszej wersji DSGE SoePL. W przygotowywanym materiale Grabek, Kłos (212) prezentujemy bardziej rozbudowany opis najnowszej wersji. 2 W modelu SoePL występują także tzw. zaburzenia obserwowalne, których charakterystyki uzyskujemy dzięki odrębnej estymacji parametrów dwóch strukturalnych modeli wektorowej autoregresji (SVAR): modelu sektora fiskalnego i modelu gospodarki światowej. Modele SVAR (modele o postaci zredukowanej) są włączane do modelu DSGE i zastępują bardziej kompleksowy (przyczynowo-skutkowy) opis gospodarki światowej oraz krajowego sektora finansów publicznych. Tym sposobem zmniejszamy rozmiary modelu DSGE.
84 G. Grabek, B. Kłos transmisji impulsów. Zaburzenia są zmiennymi nieobserwowalnymi, ale ich historyczne wartości można estymować w ramach danego modelu 3. Zjawiska reprezentowane przez zaburzenia są złożone, a zatem dla poprawienia jakości aproksymacji zakłada się, że mają strukturę formalną procesu stochastycznego ARMA. W przypadku modelu DSGE SoePL zgodnie z założeniem wszystkie zaburzenia podlegają autoregresji rzędu pierwszego. Dokładniej opisuje je proces AR(1): 2 ε = ρ ~ (, ) 1 _ 1 + u u N t ε εt t t σ ε ρ < ε ε ε (1) ρ ε Zaburzenie (ε) wykazuje persystencję (uporczywość), charakteryzowaną parametrem ρ ε, tzn. na dzisiejsze decyzje podmiotów wpływają nie tylko dzisiejsze szoki (innowacje, u εt ), ale także ważone parametrem ρ ε szoki przeszłe ( u _ ε t j, j > ). Zasadniczo parametry charakteryzujące poszczególne zaburzenia ( σε, ρε ) są estymowane łącznie z pozostałymi parametrami modelu. Ponieważ każde zaburzenie ma inną persystencję (ρ ε ) i zmienność (σ ε ), a także funkcję w modelu, poszczególne zaburzenia odmiennie wpływają np. na inflację czy dynamikę PKB. Wpływ zaburzeń na wahania interesujących nas zmiennych obserwowalnych można mierzyć za pomocą dekompozycji wariancji 4. W dalszej części artykułu charakteryzujemy rolę zaburzeń, dokonując ich selekcji właśnie na podstawie na dekompozycji wariancji. 2.2. Stan ustalony Wszystkie zaburzenia, nawet te o bardzo wysokiej persystencji, wygasają. Gdy tak się stanie, dynamika nominalnego dochodu, nominalnej konsumpcji indywidualnej i publicznej, nominalnych: inwestycji, płac, eksportu, importu, pieniądza (i innych zmiennych obserwowalnych modelu teoretycznego), będzie stała, w SoePL-212 równa około 6,6% rocznie. Modelowa stopa procentowa, odpowiadająca takiej dynamice wartości, wynosi około 7,1%. Te dwie wielkości są podstawowymi charakterystykami równowagi długookresowej (stanu ustalonego) w modelach SoePL 5. W stanie ustalonym ceny rosną w jednakowym tempie; wielkość ta wynosi w SoePL około 2,5%. Przy takiej inflacji w warunkach równowagi długookresowej realna dynamika modelowej konsumpcji, eksportu, importu i PKB wynosi około 4,1%. Jedynie w przypadku inwestycji możliwy jest inny podział między dynamikę wolumenu i cen w SoePL dynamika cen inwestycji jest niższa niż pozostałych wskaźników, a modelowa, realna dynamika inwestycji wynosi 5,2%. 3 Opis stosowanej przez nas procedury estymacji zaburzeń i innowacji (nazywanej dwustronnym filtrem Kalmana) przedstawia np. Hamilton (1994). 4 Dekompozycja wariancji zmiennej obserwowalnej pozwala określić udziały wariancji poszczególnych zaburzeń w ogólnej wariancji (błędu prognozy) zmiennej, w przybliżeniu pokazuje zatem rolę zaburzeń w kształtowaniu tej zmiennej. 5 Sposób wyznaczania równań, służących do określenia stanu ustalonego, można znaleźć np. w pracach: Grabek, Kłos, Koloch (21), Adolfson i in. (25). Z reguły charakterystyki stanu ustalonego są funkcją estymowanych lub(i) kalibrowanych głębokich parametrów modelu.
Podstawowe mechanizmy ekonomiczne... 85 Modelowe (konceptualne) zmienne, których dotyczą podane wyżej charakterystyki stanu ustalonego, są w ramach DSGE SoePL porównywane ze zmiennymi obserwowalnymi. Niezgodności między kategoriami ekonomicznymi a mającymi je reprezentować zmiennymi obserwowalnymi mierzonymi przez urzędy statystyczne spowodowały konieczność wprowadzenia korekt 6. W modelu SoePL-212 korekcie podlegają wartości stanu ustalonego dla stopy procentowej i dynamiki płac realnych oraz zmienne charakteryzujące gospodarkę światową. Szczegółowe dane prezentujemy w tabeli 1. 3. Mechanizm wzrostu gospodarczego w modelu 3.1. Determinanty wzrostu PKB w modelu Modele DSGE rodziny SoePL należą do klasy modeli cyklu koniunkturalnego z egzogenicznym postępem technicznym, tzn. dynamika wzrostu w dłuższym horyzoncie (kilkunastu, kilkudziesięciu lat) jest kształtowana przez egzogeniczny, stochastyczny trend postępu technicznego, charakterystyczny dla całej gospodarki światowej. Trend postępu technicznego ma stochastyczny charakter, ponieważ jego nachylenie (zakładające stałą dynamikę wzrostu w stanie ustalonym) podlega losowym wahaniom, powodowanym przez wspomniane wcześniej niestacjonarne zaburzenia technologiczne (tzn. niestacjonarne zaburzenie technologiczne i niestacjonarne zaburzenie technologiczne w inwestycjach). Jeśli nie wystąpią żadne szoki, liczony realnie modelowy dochód czy konsumpcja będą rosły w tym samym tempie tempie wzrostu kategorii realnych w stanie ustalonym. Głównym przedmiotem zainteresowania są jednak wahania wokół trendu stochastycznego, tzn. wahania koniunktury, a zatem to one są bardziej szczegółowo opisywane w modelu. Dane z tabeli 2 potwierdzają, że wzrost gospodarczy w DSGE SoePL jest wypadkową egzogenicznego, stochastycznego trendu postępu technicznego oraz czynników wpływających na wahania o charakterze koniunkturalnym. Udział zaburzeń innych niż niestacjonarne w wyjaśnianiu wahań PKB wynosi ponad 7% dla krótkiego okresu. W ciągu 12 kwartałów zaburzenia te odpowiadają za około 6% zmienności dynamiki PKB. W dalszej części artykułu charakteryzujemy bliżej czynniki związane z koniunkturą, dzieląc je na dwie grupy: czynniki związane z decyzją o podziale dochodów na konsumpcję i oszczędności oraz czynniki związane z decyzjami o poziomie i strukturze cen. Wybierając najważniejsze zaburzenia wpływające na dynamikę PKB, będziemy się kierowali danymi zawartymi w tabeli 2. Konsumpcja, oszczędności zagregowany popyt Zagregowany popyt, wyznaczający poziom modelowego dochodu ogółem, jest skutkiem decyzji optymalizujących (racjonalnych) i antycypujących gospodarstw domowych, które przy danym strumieniu dochodów podejmują decyzje o swojej konsumpcji oraz oszczędnościach. W SoePL podmioty maksymalizują użyteczność płynącą m.in. z konsumpcji i czasu wolnego. Dodatni szok 6 Liniowe modele DSGE przekształcane w tzw. model przestrzeni stanów, w którym w przybliżeniu blok równań charakteryzujących zależności między zmiennymi konceptualnymi (modelu teoretycznego) uzupełniany jest o blok równań pomiaru, definiujący relacje między zmiennymi konceptualnymi i zmiennymi obserwowalnymi (mierzalnymi), oraz ewentualny, losowy błąd pomiaru. Wspomniane wyżej korekty umieszczane są w bloku pomiaru, a zatem nie mają wpływu na ekonomiczną treść i zależności opisane modelem teoretycznym.
86 G. Grabek, B. Kłos preferencji konsumpcji zwiększa wagę spożycia w funkcji użyteczności, powodując jego wzrost kosztem oszczędności. Modelowe oszczędności gospodarstw powiększają lokaty w walucie krajowej i zagranicznej; mogą być jednak wykorzystane także do finansowania inwestycji w środki trwałe, dlatego nie każdy wzrost oszczędności oznacza redukcję zagregowanego popytu. Gdy szok technologiczny w inwestycjach zwiększa efektywność transformacji oszczędności w środki trwałe, z których dzierżawy gospodarstwa czerpią dochody, wzrost oszczędności kierowanych na inwestycje także zwiększa bieżący zagregowany popyt. Wykresy funkcji reakcji 7 (por. wykres 1 i 2) ilustrują wpływ szoku preferencji konsumpcji oraz szoku technologicznego w inwestycjach na PKB, konsumpcję indywidualną (liczoną wraz z przyrostem zapasów) oraz nakłady inwestycyjne w środki trwałe 8. Wykresy potwierdzają istnienie w krótkim okresie konkurencji między spożyciem a inwestycjami. Szczególnie interesujące są tu reakcje konsumpcji i nakładów inwestycyjnych na zaburzenie technologiczne w inwestycjach: krótkotrwała redukcja spożycia wiąże się ze znacznym wzrostem nakładów z następującym po nim, trwającym dłużej wzrostem konsumpcji. Wzrost oszczędności (lokat) w walucie krajowej, wywołany dodatnim szokiem stopy procentowej zwiększającym oprocentowanie lokat, ceteris paribus, redukuje zagregowany popyt. Wzrost oszczędności (lokat) w euro lub(i) dolarach, wywołany dodatnim szokiem premii za ryzyko kursowe, także może prowadzić do ograniczenia innych wydatków. Równocześnie jednak uruchamia się bardziej skomplikowany łańcuch zależności, ponieważ wzrost popytu na waluty obce wywołuje deprecjację złotego bezpośrednio modyfikującą poziomy i relacje cen (efekty te omawiamy w kolejnym podrozdziale). W małej otwartej gospodarce ważnym czynnikiem wpływającym na dochód ogółem jest wymiana międzynarodowa. W modelu SoePL zaburzenia popytu zewnętrznego modelowane są w sposób uniemożliwiający rozdzielenie roli impulsów popytowych i cenowych płynących z otoczenia. Łączny skutek szoków związanych z gospodarką światową odpowiada za około 6 12% zmienności PKB w ciągu jednego roku i około 3% w dłuższym okresie. Tak niewielki wpływ może niepokoić, ale jest to tylko część oddziaływania przykładowo zaburzenia trendu są także skutkiem oddziaływania gospodarki światowej. Handel zagraniczny małej gospodarki (tzn. o relatywnie małej podaży, lokującej swój eksport na rynku o bardzo dużej chłonności, w tym przypadku na rynku światowym) związany jest przede wszystkim z czynnikami wewnętrznymi. Poziom i relacje cen podaż i kurs walutowy Dobra finalne (konsumpcyjne, inwestycyjne, eksportowane) składają się zgodnie z założeniami modelu DSGE SoePL z dwóch komponentów: dobra pośredniego wytwarzanego w kraju oraz importowanego dobra pośredniego odpowiedniego typu (tzn. importowanego składnika dobra konsumpcyjnego, inwestycyjnego i eksportowanego). Ceny produktów finalnych bezpośrednio wynikają z cen komponentów i nie są obciążane dodatkową marżą. Udział importu w produkcie fi- 7 Wszystkie prezentowane w tekście funkcje ilustrują reakcje zmiennej na szok równy jednemu odchyleniu standardowemu. Wykresy dotyczące PKB oraz jego składowych ilustrują procentowe odchylenia poziomu zmiennej od stanu ustalonego, wykresy dotyczące inflacji, stopy procentowej i stopy bezrobocia przedstawiają odchylenia zmiennych od stanu ustalonego mierzone w punktach procentowych. 8 W modelach SoePL, jak też w całej serii modeli DSGE nawiązujących do pracy Christiano, Eichenbauma i Evansa (25) poziom wykorzystania majątku trwałego jest zmienny, a każda zmiana pociąga za sobą koszt, który ostatecznie doliczany jest do nakładów inwestycyjnych. Ilustracją tego jest krótkotrwały wzrost inwestycji (wydatki na zmianę poziomu wykorzystania majątku) przy zaburzeniu preferencji konsumpcyjnych.
Podstawowe mechanizmy ekonomiczne... 87 nalnym zależy od relacji cen, a ceny wszystkich dóbr pośrednich kształtowane są w warunkach konkurencji niedoskonałej, tzn. według formuły narzutu marży na koszt krańcowy. Dobro pośrednie wytwarzane w kraju powstaje w procesie produkcji opisanym funkcją Cobba i Douglasa z dwoma czynnikami produkcji: pracą i kapitałem. O koszcie krańcowym produktu krajowego decydują zatem ceny czynników (zaburzenia odpowiedzialne za wahania cen czynników) oraz m.in. zaburzenie produktywności typu TFP. Komponenty importowane są kupowane po cenach światowych, dlatego koszt krańcowy ich importu zależy od kursu walutowego (zaburzeń wpływających na kurs) oraz cen światowych. W rezultacie o wahaniach cen produktów finalnych, wpływających na popyt konsumpcyjny, inwestycyjny i eksport, oraz o wahaniach relacji między cenami dóbr pośrednich modyfikujących import ogółem decydują zaburzenia marż oraz zaburzenia oddziałujące na koszty krańcowe dóbr pośrednich (krajowych i importowanych). Dekompozycje wariancji pokazały, że zaburzenie premii za ryzyko kursowe (determinanta kosztu krańcowego wszystkich dóbr importowanych) oraz zaburzenie marży krajowych dóbr pośrednich (wpływające na cenę dobra krajowego będącego komponentem wszystkich dóbr finalnych) mają największe znaczenie okresie do około 8 kwartałów. W średnim horyzoncie (8 12 kwartałów) rośnie znaczenie zaburzenia marży płac, tzn. istotny komponent ceny pracy (determinanta kosztu krańcowego dóbr wytwarzanych w kraju). Dlatego analizę pierwszej grupy czynników ograniczamy do trzech wymienionych zaburzeń. Wykresy 3 5 przedstawiają reakcje PKB i jego głównych składowych na szoki premii za ryzyko, marży dóbr krajowych i marży płac. Potwierdza się sformułowana wcześniej teza o niejednorodnym charakterze szoków premii za ryzyko kursowe (PKB i CPI reagują wzrostem na szok premii, co jest charakterystyczne dla zaburzeń o charakterze popytowym por. wykresy 3 i 1). Dodatni szok premii za ryzyko kursowe prowadzi do deprecjacji kursu, której skutkiem jest redukcja popytu na dobra importowane oraz wzrost cenowej konkurencyjności eksportu. Wyraźny, choć krótkotrwały wzrost PKB wynika ze wzrostu eksportu netto. Relatywnie silne pobudzenie inwestycji (w pierwszej fazie) jest konsekwencją zmiany wykorzystania środków trwałych, a dopiero 8 12 kwartałów później inwestycje reagują na wzrostu popytu krajowego (konsumpcyjnego). Reakcje PKB i jego składowych na szok marży dóbr krajowych oraz marży płac mają wspólną logikę (por. wykresy 4 i 5). Wspomniane szoki zwiększają ceny dóbr pośrednich produkowanych w kraju w stosunku do cen dóbr importowanych, powodując wzrost importu i spadek konkurencyjności eksportu. Pojawienie się deficytu w handlu zagranicznym wydaje się nieuchronne, dochodzi zatem do wyprzedzającej deprecjacji kursu. W ograniczonym zakresie niweluje ona spadek konkurencyjności w handlu i dlatego eksport rośnie. Przy wzroście kosztów pracy (wskutek dodatniego szoku marży płac), pojawi się dodatkowo zjawisko zastępowania pracy kapitałem. Z tego względu (por. wykres 5) zaburzenie marży płac powoduje większe wykorzystanie środków trwałych, a koszty takiej zmiany uwidaczniają się we wzroście nakładów inwestycyjnych. Krótkotrwały wzrost nakładów inwestycyjnych i eksportu odpowiada za minimalny, chwilowy wzrost PKB. Ważnym komponentem zagregowanego popytu w małej otwartej gospodarce jest eksport. Zgodnie z założeniami DSGE SoePL dobra eksportowane sprzedawane są na konkurencyjnym rynku światowym. Konkurencyjność rynku dóbr eksportowanych wyklucza możliwość systematycznego stosowania narzutu (marży) na koszty krańcowe, jednak w krótkim okresie, jak zakładamy w DSGE SoePL, marże na dobra eksportowane mogą być niezerowe, a ich dodatnie wartości zawsze redukują konkurencyjność cenową eksportu. Z drugiej strony dobra eksportowane także zawiera-
88 G. Grabek, B. Kłos ją składnik importowany, którego cena zależy od kosztu krańcowego (w tym kursu walutowego) oraz marży importowanego komponentu eksportu. Wykres 6 ilustruje wpływ dodatnich szoków marż w eksporcie na PKB, konsumpcję, inwestycje, eksport i import. Redukcji eksportu towarzyszy spadek importu (spadek popytu na importowany składnik eksportu), a taniejące dobra krajowe nieznacznie zwiększają konsumpcję i z opóźnieniem inwestycje. Wzrost popytu wewnętrznego nie może jednak zrekompensować ubytku spowodowanego spadkiem eksportu netto, stąd znaczny spadek PKB. 3.2. Historyczne dekompozycje zaburzeń wpływających na poziom aktywności gospodarczej Oszacowania zaburzeń Prezentowane wcześniej funkcje reakcji zmiennych obserwowalnych na wybrane szoki były ilustracją zależności wpisanych w specyfikację modelu oraz siły relacji wynikającej z zestawu parametrów wykorzystanego do obliczeń. Nie odnosiły się jednak konkretnie do rzeczywistych zdarzeń w badanej gospodarce. Estymując hipotetyczne ścieżki zaburzeń, które nastąpiły w przeszłości, wykorzystuje się dane dotyczące historycznych wartości zmiennych obserwowalnych. Wykresy 7 i 8 przedstawiają wyniki estymacji na kolejnych panelach zaznaczono wybrane zaburzenia oraz innowacje (szoki). Zaburzenie stacjonarne w inwestycjach (redukujące bieżącą konsumpcję i zwiększające oszczędności przeznaczane na budowę środków trwałych) dodatnio wpływało na wzrost nakładów w końcu lat dziewięćdziesiątych (w 1999 r. dynamika inwestycji, liczona w stosunku do tego samego kwartału roku poprzedniego, wahała się między 4,6% a 8,5%). Jednak w kolejnych latach (21 26) pojawił się negatywny wpływ tego zaburzenia na inwestycje, chociaż obserwowalna dynamika nakładów była ujemna jedynie między II kwartałem 21 r. a II kwartałem 23 r. Pod koniec próby zauważalne są zwłaszcza szoki realizujące się w drugim kwartale 21 i 211 r. (korekta ujemnego poziomu zaburzenia z I kwartału), które są skutkiem bardziej mroźnej zimy w tych latach lub(i) ilustrują większą wrażliwość dokonywanych w tym okresie inwestycji na warunki atmosferyczne. Wniosek ten potwierdzają wyniki badań koniunktury prowadzonych przez Główny Urząd Statystyczny, w których zanotowano wzrost odsetka przedsiębiorców sektora budowlano- -montażowego wskazujących warunki atmosferyczne jako barierę działalności w tych dwóch okresach. Ogólnie rzecz ujmując, od 21 r. rzadkie były okresy, gdy zaburzenie inwestycyjne przybierało dodatnie wartości, pobudzając nakłady. Spożycie indywidualne (w DSGE SoePL liczone wraz z przyrostem zapasów) stanowi główną składową zagregowanego popytu, dlatego wahania preferencji konsumpcyjnych bezpośrednio wpływające na spożycie mogą mieć decydujące znaczenie dla poziomu aktywności w całej gospodarce. Analizując szoki preferencji konsumpcji można zauważyć sekwencje ujemnych innowacji (np. 21 23, od III kwartału 24 do 25 r., 29 r.), odpowiadające okresom spowolnienia wzrostu PKB. Oceny ujemnych szoków w I kwartale 21 r. i III kwartale 28 r., jak też dodatniego szoku w I kwartale 24 r. można wiązać ze znacznymi wahaniami zapasów zarejestrowanymi przez GUS. Oceny zaburzenia premii za ryzyko sugerują dość oryginalną interpretację sytuacji złotego na rynku walutowym po 28 r. Kryzys finansowy poprzedziła faza dużych, ujemnych szoków pro-
Podstawowe mechanizmy ekonomiczne... 89 wadzących do aprecjacji złotego z maksymalnymi wielkościami na początku 28 r. Następująca później deprecjacja (wywołana dodatnimi innowacjami premii za ryzyko) była równoznaczna jedynie z szybszym powrotem zaburzenia do wartości oczekiwanej, neutralizującym wpływ premii na kurs. W okresie 21 211 zmiany w premii za ryzyko sprzyjały raczej wzmacnianiu złotego niż jego osłabianiu. Zaburzenia marż dóbr eksportowanych wykazują wiele podobieństw do zaburzenia premii za ryzyko kursowe 9. Gdy dochodzi do gwałtownej deprecjacji, cena uzyskiwana na rynku światowym wyrażona w dolarach rośnie szybciej niż koszty produkcji dobra, wzrośnie zatem marża. W modelu DSGE SoePL zaburzeniu marży nadaje się autonomiczną rolę. Zgodnie z taką logiką ujemne szoki marży w eksporcie zwiększają jego konkurencyjność cenową, co prowadzi do jego wzrostu i umocnienia waluty krajowej. Dlatego w okresie poprzedzającym załamanie na rynkach walutowych (w 28 r.) nastąpiły ujemne szoki marż w eksporcie. Z kolei dodatnie szoki w okresie 29 211 wiążą się z epizodami deprecjacji złotego (są jedną z ich przyczyn). Ostatnią grupę zaburzeń: zaburzenie marży dóbr krajowych i zaburzenie marży płacy, opisują efekty kosztowe. Zaburzenie marży produktów krajowych nie wykazuje persystencji zaburzenia i szoki są praktycznie identyczne, dlatego trudno wskazać tendencje. Koncentrując uwagę na pojedynczych epizodach, zauważamy interesującą sekwencję dodatnich szoków marż w latach 23 24, gdy firmy, ze względu na bliskie przystąpienie Polski do Unii Europejskiej dostosowywały (podwyższały) poziom cen krajowych, równocześnie redukując popyt na dobra krajowe. Sekwencję ujemnych szoków marż krajowych zanotowano na przełomie 27 i 28 oraz w latach 29 211, co przyczyniało się do podtrzymywania popytu na dobra wytwarzane w kraju. Zaburzenie marży płacy w pierwszych latach próby kształtowało się pod wpływem reform rynku pracy dokonanych w 1999 r. Zaburzenie to nastąpiło około 26 r. Zbiega ono do wartości naturalnych, co może dziwić, gdyż w okresie intensywnej emigracji (redukcji siły roboczej) przewagę powinni mieć pracobiorcy; przyspieszać powinien także proces wyrównywania wynagrodzeń czynników produkcji (tu: pracy). Brak wzrostu marży płac w okresie intensywnej emigracji, naszym zdaniem, sugeruje jednak, że emigrowały głównie osoby niemogące znaleźć popytu na swoją pracę. Nie miało to wpływu na pozycję pozostałych i dlatego proces ten nie prowadził do wyraźnego wzrostu żądań płacowych. Dekompozycja PKB Wykres 9 ilustruje rolę grup zaburzeń w kształtowaniu kwartalnej dynamiki PKB. Pozwala on obserwować wpływ zaburzeń niestacjonarnych, kształtujących trend stochastyczny postępu technicznego w okresie światowego kryzysu finansowego. Właśnie od początku 28 r. globalne zaburzenia (spadek dynamiki postępu technicznego) przyczyniły się do spowolnienia dynamiki wzrostu. Interesujący wydaje się fakt, że w okresie II kwartał 21 IV kwartał 22 r., gdy kwartalna dynamika wzrostu PKB w Polsce była niska i wiązano to z recesją w gospodarce światowej, ujemny wpływ zaburzeń trendu stochastycznego był marginalny. Źródłem spowolnienia wzrostu były wówczas przede wszystkim zaburzenia popytowe. W powszechnej opinii względnie wysoką dynamikę wzrostu po 28 r. polska gospodarka utrzymywała dzięki elastycznemu kursowi walutowemu oraz stabilnemu popytowi wewnętrzne- 9 Szoki identyfikowane w modelu DSGE nie powinny wykazywać korelacji, dlatego powyższe spostrzeżenie może niepokoić, jest to bowiem objaw problemów z identyfikacją szoków (przyczyną mogą być np. niedokładne oceny lub(i) kalibracja parametrów modelu). Zauważamy jednak, że korelacja między szokami marży w eksporcie oraz premii za ryzyko kursowe wyraźnie zmalała w najnowszej wersji modelu.
9 G. Grabek, B. Kłos mu (spożyciu, inwestycjom finansowanym środkami z UE). Dekompozycja PKB przedstawiona na wykresie 9 pozwala precyzyjniej ocenić znaczenie wspomnianych czynników. Znaczna, dodatnia rola zaburzeń kursowych ogranicza się do trzech kwartałów: od III kwartału 28 do I kwartału 29 r. Później efekty związane z tą grupą zaburzeń są głównie ujemne. Z wykresu 9 wynika jednak, że szoki kursowe od 28 r. są jednym z najważniejszych źródeł wahań dynamiki PKB. Tezę o stabilnym oddziaływaniu dodatnich szoków popytowych można odnosić do okresu poprzedzającego wybuch kryzysu: od II kwartału 26 do III kwartału 27 r. W okresie II kwartał 28 I kwartał 21 r. częściej występowały ujemne zaburzenia popytu, redukujące dynamikę PKB. Patrząc na szoki popytowe po 21 r., trudno formułować mocniejsze wnioski. Inny interesujący epizod nastąpił w 24 r., w okresie przystępowania Polski do Unii Europejskiej. W I kwartale 24 r. GUS zanotował gwałtowny wzrost zapasów, wówczas też część gospodarstw domowych poddała się tendencji antycypacyjnych zakupów dóbr konsumpcyjnych (np. cukru). Zjawisko to uważa się za istotny szok popytowy (na wykresie 7 obserwujemy ciąg szoków preferencji konsumpcyjnych), po którym następuje faza około trzech czterech kwartałów spowolnienia dynamiki PKB wywołanej, zgodnie z dokonaną dekompozycją, ujemnymi zaburzeniami popytowymi. Względnie wysokie tempo wzrostu notujemy od III kwartału 25 r., gdy ujemne zaburzenia popytowe wygasają i pojawiają się, sygnalizowane wcześniej, następujące po sobie dodatnie szoki popytowe (preferencji konsumpcji oraz technologicznych w inwestycjach). Do pozostałych zaburzeń należą dwa, które będą szerzej omawiane w dalszej części opracowania, a mianowicie zaburzenie stochastycznego celu inflacyjnego oraz stopy procentowej. Są to zaburzenia związane z polityką monetarną. Wykres 9 pozwala w przybliżeniu określić wpływ polityki pieniężnej na tempo wzrostu. W analizowanej próbie, obejmującej okres od początku 1999 r. do III kwartału 211 r., można wskazać trzy podokresy: IV kwartał 1999 r. I kwartał 21 r., gdy omawiane zaburzenia silnie redukowały dynamikę PKB, IV kwartał 21 III kwartał 27 r., bardziej umiarkowanego wpływu (nieco częściej stymulującego wzrost), oraz I kwartał 29 III kwartał 21 r., z nieco silniejszym dodatnim wpływem. 4. Inflacja w DSGE SoePL 4.1. Determinanty inflacji CPI w modelu Ceny dóbr konsumpcyjnych w modelu są wypadkową cen dóbr produkowanych w kraju oraz dóbr importowanych. W przypadku pomiaru za pomocą indeksu CPI doliczane są także podatki pośrednie. W nowokeynesowskich modelach DSGE ceny dóbr pośrednich nie są elastyczne. W modelu SoePL mechanizm sztywności nominalnych modelujemy za pomocą schematu Calvo (por. Calvo 1983). Zakłada on, że w danej chwili tylko część producentów może optymalnie ustalić bieżącą cenę, tj. tak, by maksymalizować strumień bieżących i przyszłych zysków. Optymalna cena jest w przybliżeniu równa sumie kosztu krańcowego i stochastycznej marży narzutu na koszty krańcowe, wynikającego z niedoskonałej konkurencji panującej na rynku. Możliwość kształtowania cen w sposób charakterystyczny dla konkurencji niedoskonałej jest konsekwencją zróżnicowania produkowanych dóbr. Ci producenci, którzy w danym okresie nie mogą optymalnie ustalić ceny, dokonują jedynie jej indeksacji. Cena jest indeksowana na podstawie średniego wzrostu cen
Podstawowe mechanizmy ekonomiczne... 91 w danym segmencie gospodarki w poprzednim okresie oraz wartości stochastycznego celu inflacyjnego. Współczynnik waloryzacji cen jest średnią ważoną tych dwóch zmiennych, przy czym ich wagi w przypadku dóbr krajowych i importowanych są różne. Koszt krańcowy krajowego składnika dobra konsumpcyjnego zależy bezpośrednio od wynagrodzeń czynników produkcji (płace i renta kapitałowa) oraz produktywności czynników produkcji (TFP), zatem zaburzenia modyfikujące wynagrodzenia czynników lub/i ich produktywność prowadzą do wahań kosztu krańcowego. Przykładowo, wzrost płac spowodowany dodatnim szokiem marży płac albo ujemny szok TFP, oznaczający spadek produktywności czynników produkcji, prowadzą do wzrostu kosztu, a tym samym wzrostu inflacji CPI (por. wykres 1). Podobny efekt silniejszy, ale bardziej krótkotrwały wywołuje dodatni szok pozakosztowego składnika cen krajowych, tj. marży dóbr krajowych. Koszt krańcowy składnika importowanego zależy od ceny dóbr na rynkach światowych 1 oraz kursu euro i dolara do złotego. Dlatego zaburzenia modyfikujące ceny światowe i kursy walutowe odpowiadają za wahania kosztu krańcowego importu. Finalna cena zawiera oprócz kosztu także stochastyczną marżę importerów komponentów dóbr konsumpcyjnych. Wykres 1 przedstawia reakcję inflacji CPI na zaburzenie kursu (deprecjację kursu wywołaną wzrostem premii za ryzyko, która prowadzi do wzrostu cen importu) oraz dodatni szok marży importu konsumpcyjnego (także prowadzący do wzrostu cen importu). Producenci, którzy zgodnie ze schematem Calvo nie mogą optymalnie ustalić cen, dokonują ich indeksacji. Istotnym elementem formuły indeksacji jest zaburzenie celu inflacyjnego 11. Zaburzenie to reprezentuje zmienną w czasie percepcję celu inflacyjnego realizowanego przez bank centralny w bieżącym kwartale (zob. także rozdział szósty). Z punktu widzenia procesu cenotwórstwa rola tego zaburzenia jest tym większa, im bardziej sztywne są ceny w gospodarce (tzn. im większy odsetek firm w danej chwili musi indeksować swoje ceny zamiast je optymalizować) i im większa jest waga celu inflacyjnego we wskaźniku indeksacyjnym. Zarówno sztywność cen, jak i waga stochastycznego celu inflacyjnego w formule indeksacji są estymowanymi parametrami modelu. W aktualnej wersji modelu SoePL sztywność cen dóbr produkcji krajowej i cen importowanych dóbr konsumpcyjnych jest wysoka implikowana długość trwania kontraktu cenowego (okresu bez możliwości ponownej optymalizacji ceny) wynosi prawie siedem kwartałów dla dóbr krajowych i niemal pięć kwartałów dla importowanych dóbr konsumpcyjnych. Także waga celu inflacyjnego we wskaźniku indeksacyjnym jest dużo większa niż waga przeszłej inflacji i wynosi,82 dla dóbr krajowych oraz,76 dla dóbr importowanych. Zaburzenie celu inflacyjnego ma więc potencjalnie duży wpływ na inflację CPI. Kierunek oddziaływania zaburzenia na inflację CPI jest jednoznaczny wzrost celu inflacyjnego prowadzi bezpośrednio do wzrostu cen wszystkich dóbr pośrednich i powoduje wzrost inflacji CPI (por. wykres 1). Do wzrostu inflacji CPI prowadzi także dodatnie zaburzenie efektywnej stawki podatków pośrednich. Skutki tego szoku są jednak krótkotrwałe, a fakt, że zaburzenie podatków modelowane jest w bloku fiskalnym, sprawia, iż dodatkowo następuje odwrócenie proinflacyjnego oddziaływania szoku i w efekcie skumulowany wpływ szoku na inflację CPI jest pomijalny. 1 Są to ceny dóbr produkowanych w strefie euro (wyrażone w euro) i poza nią (wyrażone w dolarze amerykańskim). Struktura geograficzna importu jest z założenia stała. 11 Formalnie rzecz biorąc, cel inflacyjny ma swoją wartość średnią (długookresową, zgodną z tempem wzrostu cen w stanie ustalonym). Dopuszczamy jednak występowanie krótkookresowych odchyleń są to zaburzenia celu inflacyjnego. Ponieważ model nie wyjaśnia, co jest źródłem tych odchyleń, zaburzenia te uznawane są za losowe.
92 G. Grabek, B. Kłos Reakcja inflacji CPI na szoki bardzo szybko osiąga maksymalny poziom, zazwyczaj już w kwartale, w którym pojawia się szok. Wykres 1 pokazuje, że spośród zaprezentowanych szoków największy wpływ na inflację CPI ma szok marż dóbr krajowych. Wniosek ten potwierdza analiza dekompozycji wariancji (por. tabela 3) w ciągu jednego kwartału największą zmienność inflacji CPI wywołują szoki marż dóbr krajowych, szoki fiskalne (podatków pośrednich) oraz marży w imporcie konsumpcyjnym. Zarówno oba zaburzenia marż, jak i zaburzenie podatków pośrednich szybko wygasają (charakteryzują się niską persystencją) i dlatego w horyzoncie czterech kwartałów ważniejsze okazują się zaburzenia wpływające bezpośrednio na koszty produkcji zaburzenia marży płac i TFP oraz zaburzenie celu inflacyjnego. To ostatnie zaburzenie ze względu na dużą persystencję dominuje w okresie trzech lat. Okazuje się zatem, że zdecydowana większość wariancji inflacji CPI, zwłaszcza w krótkim okresie, wywoływana jest przez szoki o charakterze podażowym (marża krajowa, TFP, marża płac). Popytowy szok konsumpcyjny (szok preferencji konsumpcyjnych) ma zatem bardzo ograniczone znaczenie. 4.2. Historyczne dekompozycje zaburzeń wpływających na inflację CPI Oszacowania zaburzeń Wykres 11 przedstawia oszacowania ścieżek zaburzeń, najistotniejszych z punktu widzenia kształtowania się inflacji CPI. W ścieżce zaburzenia TFP (stacjonarne technologiczne) możemy wyróżnić dwa okresy. Po fazie bardzo niskiej efektywności wykorzystania czynników produkcji na początku 1999 r. następował stopniowy, trwający do I połowy 24 r. wzrost produktywności. Tendencja ta w wyniku zmniejszania kosztów produkcji sprzyjała ograniczaniu inflacji. W 24 r. nastąpił jednak zwrot i TFP do końca 29 r. malało, a więc wykorzystanie czynników produkcji miało znowu coraz bardziej ekstensywny charakter. Dodatkowo, od 28 r. TFP znajdowało się poniżej poziomu równowagi długookresowej. Lata 21 i 211 przyniosły zatrzymanie negatywnego, z punktu widzenia inflacji, procesu obniżania się TFP, a nawet widoczne były oznaki jego odwrócenia. Innym ważnym składnikiem kosztów produkcji krajowej są płace i mające na nie znaczny wpływ zaburzenie marży płac. Pierwsza połowa próby (1999 25) to okres zwiększonych zaburzeń marży płac, co było czynnikiem oddziałującym proinflacyjnie. Marża płac, będąca wyrazem nieefektywności rynku pracy, stopniowo jednak malała i w okresie po wybuchu kryzysu finansowego odchylenia od poziomu równowagi długookresowej były dużo bardziej symetryczne. Analiza zaburzenia marży w imporcie konsumpcyjnym wykazała dosyć dużą korelację szoków marży ze zmianą cen surowców (cen ropy naftowej), zwłaszcza w drugiej połowie próby. Marża w imporcie konsumpcyjnym odzwierciedla więc kształtowanie się ceny komponentu importowanego w indeksie CPI, którego nie można przypisać ani zmianom kursu walutowego, ani zmianom średnich cen zakupu dóbr na rynku światowym (mierzonych deflatorami PKB). Zjawisko to było widoczne chociażby w latach 27 28. Od 27 r. do I połowy 28 r. ceny surowców energetycznych i rolnych szybko rosły (obserwujemy dodatnie szoki marż w imporcie konsumpcyjnym), po czym w II połowie 28 r., wraz z wybuchem kryzysu finansowego, doszło do znacznej przeceny surowców na rynkach światowych (duże ujemne szoki marż).
Podstawowe mechanizmy ekonomiczne... 93 Wzrost aktywności inwestorów zainteresowanych spekulacją surowcami, który nastąpił w ostatniej dekadzie, prawdopodobnie sprawił, że w okresach zwiększenia awersji do ryzyka (wzrostu niepewności), objawiającego się m.in. spadkiem wartości indeksów giełdowych, dochodziło także do spadku cen surowców. Objawem tego zjawiska w naszym modelu jest ujemna korelacja szoków marż w imporcie konsumpcyjnym (skorelowanych dodatnio ze zmianami cen surowców) z szokami premii za ryzyko. Oznacza to, że wzrostowi cen surowców często towarzyszył spadek premii za ryzyko prowadzący do aprecjacji kursu walutowego, co łagodziło niekorzystny wpływ wzrostu cen surowców na inflację CPI. Dekompozycja CPI Wykres 12 ilustruje wpływ zaburzeń na dynamikę inflacji CPI w poszczególnych kwartałach. Wyróżniliśmy na nim zaburzenia o charakterze popytowym, podażowym, monetarnym i kursowym (z uwzględnieniem marż w handlu zagranicznym), natomiast identyfikując przyczyny wahań inflacji CPI, często sięgaliśmy po pojedyncze zaburzenia, których ścieżki prezentuje wykres 11. Lata 1999 2 to okres przyspieszonej inflacji, której źródeł należy upatrywać w kilku czynnikach. Pierwszym czynnikiem były podwyższone koszty produkcji krajowej, które wynikały z małej produktywności czynników produkcji (niskich wartości zaburzenia stacjonarnego technologicznego), a także wysokich kosztów pracy (wysokiej marży płac); por. wykres 11. Drugim czynnikiem była szeroko rozumiana polityka monetarna. Na skutek wysokiej inflacji w latach 9. podmioty gospodarcze nabrały przekonania o jej uporczywości przy indeksacji cen i płac stosowały podwyższony poziom celu inflacyjnego jako wskaźnik przyszłej inflacji. Jednocześnie proinflacyjnie oddziaływał fakt, że przez większość 1999 r. stopa procentowa banku centralnego znajdowała się poniżej wartości wynikającej z reguły Taylora (wątek ten omawiamy w szóstej części artykułu). Ponadto wysokiej inflacji sprzyjało zwiększanie się cen importowanych komponentów CPI, za co odpowiedzialna była rosnąca marża importowanych dóbr konsumpcyjnych, prawdopodobnie będąca skutkiem wzrostu światowych cen surowców (ropy naftowej). Czwartym czynnikiem proinflacyjnym, oddziałującym do początku 2 r., był wzmożony, choć słabnący, popyt konsumpcyjny. W II połowie 21 r. inflacja spadła i do 23 r. utrzymywała się na niskim poziomie za sprawą zmniejszonego popytu oraz obniżenia kosztów produkcji dzięki bardziej efektywnemu wykorzystaniu czynników produkcji. Pomimo względnie niskich kosztów i braku presji popytowej w 24 r. doszło do przyspieszenia inflacji z powodów podażowych, tj. wzrostu marży producentów dóbr krajowych. Można domniemywać, że oczekiwania konsumentów co do wzrostu cen, związanego z przystąpieniem Polski do Unii Europejskiej w maju 24 r., pozwoliły producentom podnieść ceny bardziej, niż wynikałoby to z samych kosztów produkcji. W 25 r. negatywne szoki podażowe zaniknęły i do III kwartału 27 r. inflacja utrzymywała się na niskim poziomie. Do niskiej inflacji przyczyniły się m.in. zaburzenia kursowe w postaci zmniejszającej się premii za ryzyko, prowadzącej do aprecjacji kursu walutowego. Silny złoty łagodził narastającą powoli presję popytową. Pod koniec 27 r. doszło do przyspieszenia inflacji za sprawą rosnących szybko cen komponentów importowanych zaburzenia marży dóbr importowanych co ponownie wynikało głównie z dużej dynamiki cen surowców. Krajowym czynnikiem proinflacyjnym były rosnące koszty produkcji związane ze spadającym TFP. Po wybuchu kryzysu finansowego w II połowie 28 r. malał wpływ zaburzeń kursowych i marż w handlu zagranicznym na inflację proinflacyjny wpływ deprecjacji kursu walutowego był łagodzony redukcją marż. W tym samym czasie widoczny był także
94 G. Grabek, B. Kłos antyinflacyjny wpływ globalnej dekoniunktury, definiowanej jako efekt stochastycznego trendu. Od II połowy 29 r. widoczny jest znów importowy charakter przyspieszenia inflacji, z narastającą presją popytową. 5. Rynek pracy i bezrobocie 5.1. Źródła bezrobocia w modelu Gospodarstwa domowe są źródłem podaży pracy, która jak się zakłada jest heterogeniczna. Heterogeniczność pracy sprawia, że konkurencja na rynku pracy jest niedoskonała. W konsekwencji, w procesie ustalania płac (zakładamy, że odpowiedzialny za to jest podmiot dokonujący agregacji heterogenicznej pracy w usługi pracy świadczone producentom, np. związki zawodowe) do ceny pracy doliczana jest marża 12. Z punktu widzenia gospodarstwa domowego optymalnym poziomem płac jest poziom równoważący utratę użyteczności, wynikającą ze zwiększenia czasu pracy kosztem czasu wolnego, ze wzrostem użyteczności wynikającym ze wzrostu dochodu. Producenci dóbr krajowych, traktując płace jako dane, wyznaczają popyt na pracę w procesie minimalizacji kosztów produkcji. Gospodarstwa domowe także traktują płace jako dane i na podstawie swojego warunku optymalności wyznaczają poziom podaży pracy. Ponieważ wysokość płac w gospodarce jest wyższa od poziomu optymalnego (o wielkość marży), gospodarstwa domowe chcą świadczyć usługi pracy w większej ilości, niż trzeba do równowagi na rynku pracy, a więc pojawi się bezrobocie jako zjawisko występujące także w równowadze długookresowej. Można pokazać, że w przedstawionych powyżej warunkach stopa bezrobocia w stanie ustalonym determinowana jest przez dwa parametry: marżę płac w stanie ustalonym i elastyczność podaży pracy według Frischa. Marża płac jest wyrazem stopnia monopolizacji rynku pracy, który zależy od elastyczności substytucji heterogenicznej pracy. Im mniejsza jest elastyczność substytucji, tym wyższa marża, a w konsekwencji wyższy poziom bezrobocia. Zakładamy, że marża jest stochastyczna, tzn. możliwe są jej losowe odchylenia od wartości w stanie ustalonym. Drugim czynnikiem determinującym stopę bezrobocia w równowadze długookresowej jest elastyczność podaży pracy względem płacy realnej, a więc parametr mierzący skłonność gospodarstw domowych do zwiększenia podaży pracy na skutek wzrostu płacy realnej. Im wyższa elastyczność, tym wyższy poziom bezrobocia. Wartość stopy bezrobocia w stanie ustalonym zamieszczona w tabeli 1 została policzona zgodnie z naszkicowaną powyżej formułą. Z rynkiem pracy wiążą się bezpośrednio dwa zaburzenia: wspomniane wyżej zaburzenie marży płac oraz zaburzenie podaży pracy (modyfikujące wagę czasu wolnego w funkcji użyteczności gospodarstwa domowego). Zaburzenia te oddziałują w pierwszej kolejności na płace i oddziaływanie to jest dla obu zaburzeń identyczne: zarówno wzrost marży płac, jak i wzrost preferencji czasu wolnego prowadzi do wzrostu żądań płacowych, a w konsekwencji do wzrostu inflacji i spadku PKB (por. wykres 13). Odmienne są jednak interpretacje i skutki tych zaburzeń. Wzrost marży płac oznacza zwiększenie się nieefektywności rynku pracy, co może (lub powinno) spotkać się z reak- 12 Płace, podobnie jak ceny dóbr pośrednich, nie są całkowicie elastyczne analogicznie do cen dóbr pośrednich płace podlegają sztywnościom nominalnym, modelowanym za pomocą schematu Calvo (por. np. Erceg, Henderson, Levin 2).
Podstawowe mechanizmy ekonomiczne... 95 cją ze strony polityki gospodarczej. Z kolei spadek podaży pracy jest wyrazem zmian preferencji gospodarstw domowych, które polityka gospodarcza powinna zaakceptować. Ponieważ omawiane zaburzenia identycznie oddziałują na gospodarkę (modelowaną bez uwzględnienia zjawiska bezrobocia), znacznie trudniej je rozróżnić (zwracali na to uwagę Chari, Kehoe i McGrattan 28). Identyfikacja jest możliwa dopiero po rozszerzeniu zbioru zmiennych obserwowalnych (po stosownej modyfikacji parametrów modelu) o bezrobocie, ponieważ zaburzenia te oddziałują w odwrotny sposób właśnie na stopę bezrobocia. W następstwie wzrostu marży płac (czyli wzrostu nieefektywności rynku pracy) rośnie bezrobocie, podczas gdy wzrost wagi czasu wolnego w funkcji użyteczności gospodarstw domowych jest równoznaczny z ograniczeniem podaży pracy i w konsekwencji zmniejszeniem bezrobocia (por. wykres 13). W aktualnej wersji modelu za sprawą explicite modelowanego bezrobocia w procesie estymacji zwiększyły się możliwości identyfikacyjne i zweryfikowano oszacowania parametrów związanych z rynkiem pracy. Rewizji uległa m.in. ocena sztywności płac, która w modelu SoePL-212 jest wyższa niż w poprzedniej wersji. Skutkiem większej sztywności płac jest wolniejszy powrót produkcji i inflacji do równowagi po wystąpieniu np. szoku marż. Na podstawie dekompozycji wariancji inflacji CPI oraz PKB należy jednak uznać, że rola tego zaburzenia w kształtowaniu obu tych zmiennych została znacznie ograniczona. Dekompozycja wariancji poziomu analizowanej zmiennej wskazuje, że głównym źródłem wahań bezrobocia w krótkim okresie są zaburzenia związane z rynkiem pracy (marży płac i preferencji podaży pracy). Szok preferencji podaży pracy wywołuje silny, lecz krótkotrwały skutek, z kolei szok marży płac ma bardziej trwałe konsekwencje w ciągu trzech lat po wystąpieniu szoku udział tego zaburzenia w wariancji rośnie do prawie 5%. W krótkim okresie duże znaczenie mają także zaburzenia produktywności czynników produkcji oraz fiskalne. Na tej podstawie można wyciągnąć wniosek, że w zmienności stopy bezrobocia, jeszcze silniej niż w przypadku inflacji CPI, dominują szoki o charakterze podażowym. 5.2. Historyczne dekompozycje zaburzeń rynku pracy Oszacowania zaburzeń Z wykresu 14, przedstawiającego oszacowania ścieżek zaburzeń związanych z rynkiem pracy, wynika, że rola zaburzenia preferencji podaży pracy (skala odchyleń od poziom równowagi) wzrosła po 26 r. Lata 27 28 to okres zwiększania wagi czasu wolnego w funkcji użyteczności gospodarstw domowych, czyli okres spadku podaży pracy. Zjawisko to należy zapewne w dużym stopniu łączyć z emigracją. Ponieważ model nie uwzględnia migracji bezpośrednio, z faktu spadku stopy bezrobocia przy danym poziomie zatrudnienia musi wynikać, że doszło do ograniczenia podaży pracy na skutek zmian preferencji czasu wolnego. Od początku 29 r. kierunek zmian preferencji odwrócił się, a więc gospodarstwa domowe chciały coraz bardziej ograniczać czas wolny na rzecz zwiększania podaży pracy. Tendencja taka ogranicza presję płacową i inflację, jednak prowadzi do wzrostu stopy bezrobocia. Proces ten okazał się bardzo głęboki zaburzenie preferencji podaży pracy miało w 211 r. swoje historyczne minima. W ostatnim okresie widoczne są jednak oznaki zatrzymania, a nawet odwrócenia tego procesu.