SPRAWOZDANIE PPŁK BRONISŁAWA PAWŁOWSKIEGO Z DZIAŁALNOŚCI ARCHIWUM WOJSKOWEGO W LATACH 1918 1928 Wstęp W roku jubileuszowym warto sięgnąć myślą do trudnych początków Centralnego Archiwum Wojskowego. Znakomicie to ułatwia sprawozdanie pierwszego dyrektora archiwum, ppłk Bronisław Pawłowskiego, a więc osoby najbardziej kompetentnej, przedłożone 28 grudnia 1928 roku szefowi Wojskowego Biura Historycznego gen. bryg. Julianowi Stachiewiczowi 1. Bronisław August Pawłowski urodził się 17 sierpnia 1883 roku we Lwowie. Tamże ukończył IV Gimnazjum im. Jana Długosza i rozpoczął studia na Wydziale Prawa Uniwersytetu Lwowskiego, a następnie przeniósł się na Wydział Filozoficzny, gdzie odbył studia historyczne. Od 1912 roku w Oddziale Konnym Sokoła, a w sierpniu 1914 roku wstąpił do Legionów Polskich. Początkowo został przydzielony do Biura Prasowego, a potem do Archiwum Naczelnego Komitetu Narodowego. Był jednym z założycieli i członkiem zarządu Polskiego Archiwum Wojskowego. Od lutego 1915 roku pełnił służbę w sztabie 2 pułku piechoty, zaś od 2 sierpnia tego roku 1 Stachiewicz Julian (1890 1934) generał brygady WP, historyk wojskowości, bliski współpracownik marszałka Józefa Piłsudskiego. Przed I wojną światową należał do Związku Strzeleckiego i Związku Walki Czynnej. Od sierpnia 1914 roku w Legionach Polskich. W latach 1916 1918 komendant POW w Galicji. W sierpniu 1920 roku, w czasie Bitwy Warszawskiej szef Sztabu Kwatery Głównej Naczelnego Wodza. Od 04.1923 do 01.1925 roku szef Biura historycznego Sztabu Generalnego. W latach 1926 1934 szef Wojskowego Biura Historycznego (WBH), bezpośrednio podlegał Generalnemu Inspektorowi Sił Zbrojnych. Jego sylwetkę przedstawił S. P o m a r a ń s k i, Ś.P. gen. Julian Stachiewicz twórca archiwaliów Wojska Polskiego (ur. 26.VII.1890 zm. 20.IX.1934), Archeion, t. 13, 1935, s. 1 10.
w sztabie II Brygady, a od 14 listopada w Komendzie Grupy Legionów. 1 lutego 1917 roku przydzielono go do Komendy Legionów, a od 6 czerwca 1917 roku został na prośbę rządu austriackiego urlopowany ze służby wojskowej w Legionach Polskich i podjął współpracę z niemieckim zarządem archiwalnym. 4 listopada 1918 roku objął stanowisko referenta archiwalnego Sekcji Naukowej Komisji Wojskowej Rady Regencyjnej. Po odzyskaniu niepodległości przystąpił do organizowania Centralnego Archiwum Wojskowego (od 1927 roku Archiwum Wojskowe). Był pierwszym dyrektorem tej instytucji aż do 31grudnia 1933 roku Już w Legionach Polskich został 24 marca 1915 roku mianowany chorążym, a 11 listopada tego roku podporucznikiem 8 listopada 1918 roku awansował do stopnia porucznika. W 1919 roku ukończył kurs oficerów zawodowych piechoty, w 1921 roku zweryfikowano go w stopniu podpułkownika ze starszeństwem od 1 czerwca 1919 roku Z dniem 31 sierpnia 1931 roku przeniesiony został w stan spoczynku, jednak nie przestał pełnić funkcji dyrektora. Po odejściu z archiwum pracował na Uniwersytecie Warszawskim, a od 1 stycznia 1946 roku objął stanowisko docenta etatowego na Wydziale Humanistycznym Uniwersytetu Toruńskiego, a 27 czerwca 1957 roku otrzymał tytuł profesora nadzwyczajnego historii Polski nowożytnej. W 1960 roku przeszedł na emeryturę, prowadził jednak seminarium. Zmarł 5 stycznia 1962 roku w Toruniu, pochowany został w rodzinnym grobie na cmentarzu Powązkowskim w Warszawie. Pozostawił duży dorobek naukowy, szczególnie jako historyk wojskowości. Był odznaczony m.in. Krzyżem Komandorskim i Krzyżem Oficerskim Orderu Odrodzenia Polski., Krzyżem Niepodległości, Krzyżem Walecznych, czechosłowackim Orderem Lwa Białego 2. Publikowane sprawozdanie jest głównym źródłem do poznania pierwszych 10 lat działalności Archiwum Wojskowego, zwłaszcza, że nie zachowały się w komplecie sprawozdania roczne. Autor omawia w nim sprawy utworzenia i organizacji archiwum, gromadzenia, porządkowania i inwentaryzacji zasobu, działalność naukową, załatwianie kwerend osobowych, wymianę akt z państwami obcymi oraz zamierzenia 2 PSB t. XXV, 1988, s. 490 493; Słownik biograficzny archiwistów polskich t. I 1918 1981, Warszawa Łódź 1984,s. 166 167; B. W o s z c z y ń s k i, Bronisław Pawłowski organizator i dyrektor Centralnego Archiwum Wojskowego [w:] Sesja naukowa poświęcona Bronisławowi Pawłowskiemu w setną rocznicę urodzin, Toruń 1988, s. 22, 58.
na przyszłość. Tekst opublikowano w całości. Przy jego opracowaniu kierowano się powszechnie stosowanymi zasadami edycji źródeł. Zmodernizowano więc pisownię poprawiono błędy ortograficzne i interpunkcyjne oraz ujednolicono niektóre skróty. Tekst opatrzono w przypisy tekstowe oznaczone literami oraz przypisy rzeczowe, oznaczone cyframi arabskimi. Regina Czarnecka Tadeusz Wawrzyński Tekst źródłowy 1928 grudzień 28, Warszawa Sprawozdanie dyrektora ppłk. Bronisława Pawłowskiego a- DZIESIĘCIOLECIE ARCHIWUM WOJSKOWEGO -a. b- O r g a n i z a c j a -b Dnia 4 listopada 1918 roku zostałem przydzielony rozkazem szefa Sztabu Generalnego do Ministerstwa Spraw Wojskowych 1, ze ściślejszym przydziałem do Sekcji Naukowej Komisji Wojskowej 2, jako referent dla spraw archiwalnych. Zadaniem moim było zorganizowanie wojskowej instytucji archiwalnej i stworzenie c zbiorów. Z początku można było zająć się tylko teoretyczną stroną sprawy, ponieważ jej podstawa rzeczowa zbiory archiwalne jeszcze nie istniały. Akta mające 1 Do Wojska Polskiego został przyjęty na mocy restryktu Rady Regencyjnej (RR) z 31.10.1918 roku i rozkazem nr 49 zastępcy szefa Sztabu Generalnego Wojsk Polskich płk. Włodzimierza Zagórskiego przydzielony do MSWojsk. 2 Jeszcze przed powołaniem Centralnego Archiwum Wojskowego (CAW) ważną rolę w gromadzeniu archiwaliów wojskowych odegrała utworzona na początku 1917 roku, Komisja Wojskowa Tymczasowej Rady Stanu (TRS). O jej działalności pisze W. G i e r o w s k i, Królewsko-polska Komisja Wojskowa, Niepodległość t. 4, 1934. Komisja opracowała Tymczasowy statut Archiwum Wojennego, w myśl którego placówka ta miała zająć się: zinwentaryzowaniem zbiorów Polskiego Archiwum Wojennego i Archiwum Legionów Polskich w Krakowie oraz zabezpieczeniem innym źródeł obrazujących polski wysiłek zbrojny w czasie I wojny światowej. Zbiory zgromadzone przez Komisję Wojskową TRS przejęła powołana na mocy dekretu RR z 3.01.1918 roku, Komisja Wojskowa przy Prezydencie Rady Ministrów (Dziennik Praw Królestwa Polskiego nr 1, poz.1). Jej reorganizacja w kwietniu 1918 roku, uwzględniła utworzenie odrębnego Archiwum Wojskowego w Sekcji Naukowej kierowanej przez dr. Wacława Tokarza.
znaczenie dla historii znajdowały się całkowicie w rękach władz okupacyjnych 3, pod zarządem dr. Warschauera 4 jako naczelnego dyrektora. Dzień 11 listopada postawił i tę drugą stronę sprawy w stan realizacji. Ustępujący okupanci znaleźli się wobec konieczności przekazania archiwów władzom polskim i wówczas zająłem się odbieraniem od nich akt wojskowych, gdzie tylko można je było znaleźć. Czynnościom tym towarzyszyły zmiany organizacyjne. Była Sekcja Naukowa byłej Komisji Wojskowej wraz ze swoim wydziałem archiwalnym została podporządkowana dnia 7 grudnia 1918 roku Oddziałowi VII Sztabu Generalnego (Dziennik Rozporządzeń MSWojsk. nr 9/18) 5, 12 grudnia t. roku występuje w Dzienniku Rozkazów Wojskowych nr 12/18 jako Instytut Historyczno-Wojskowy 6, a jego wydział archiwalny otrzymuje w tym rozkazie oficjalną nazwę Centralnego Archiwum Wojskowego, którą zachowuje przy następnych zmianach organizacyjnych. Pierwszymi pracownikami archiwum w roku 1918 byli: Dyrektor: por. dr Bronisław Pawłowski. Archiwiści: ppor. Stanisław Winiarski 7, urzędnik wojskowy XI rangi Kazimierz Bratoszewski 8. Pomocnicy archiwistów 9 : sierż. Eugeniusz d Loewel, plut. Marian Albiński, 3 Pod okupacją niemiecką w General-Gouvernement powstał zarząd archiwalny, którego Biuro Archivverwaltung mieściło się w gmachu Corazziego w Warszawie. Por. K. K a c z m a r e k, Działalność niemieckiego zarządu archiwalnego w Warszawie w latach 1915 1918, Archiwum Komisji Historycznej Akademii Umiejętności, seria 2, t. 1, Kraków 1922. 4 Warschauer Adolf (1855 1930) historyk i archiwista niemiecki, badacz dziejów Poznania. Studia historyczne ukończył na Uniwersytecie we Wrocławiu, a po utworzeniu Akademii Królewskiej w Poznaniu otrzymał w 1903 roku, nominację na profesora tej uczelni. W 1912 roku, został przeniesiony do Gdańska na stanowisko dyrektora archiwum państwowego. W sierpniu 1915 roku, oddelegowany do Warszawy stanął na czele niemieckiego zarządu archiwalnego. W listopadzie 1918 roku, po przekazaniu archiwaliów przedstawicielom władz niepodległej Polski wyjechał do Berlina. 5 Na mocy dekretu RR z 26.10.1918 roku Komisja Wojskowa została przekształcona w Ministerstwo Spraw Wojskowych, a jej Sekcja Naukowa rozporządzeniem kierownika MSWojsk. z 22.11.1918 roku, została podporządkowana Sztabowi Generalnemu Wojsk Polskich, figurując przy jego Oddziale VII Naukowym. 6 Instytut Historyczno-Wojskowy został utworzony na mocy okólnika nr 351 wydanego przez kierownika MSWojsk. płk. Jana Wroczyńskiego dnia 14.12.1918 roku Szefem Instytutu został mianowany dr W. Tokarz. 7 Bliższych danych nie udało się ustalić; pracował w Centralnym Archiwum Wojskowym bardzo krótko. 8 Bliższych danych nie udało się ustalić; 16 października 1922 roku został przeniesiony służbowo do Centralnych Zakładów Aeronautycznych w Warszawie i przesunięty na etat podporucznika. 9 Bliższych danych nie udało się ustalić. Obsada personalna CAW z 26 lutego 1921 roku, nie uwzględniła już tych pracowników. Por. CAW, I.341.2.2.
j[ednoroczny o[chotnik] sze roku Stanisław Massalski, urzędnik cywilny Irena Grundzachówna, j[ednoroczny] o[chotnik] Janusz Buki, słuchacz praw, Stanisław Nowakowski, słuchacz filozofii. W 1919 roku 10 Instytut Historyczno-Wojskowy wchodzi w skład Departamentu V Naukowo-Szkolnego MSWojsk., jako jego Sekcja 4 i w tymże roku rozkaz dzienny MSWojsk. nr 195 ustala po raz pierwszy szczegółowo organizację i zadania Centralnego Archiwum Wojskowego 11 postanawiając, że archiwum, przy zachowaniu dotychczasowej drogi służbowej, jest wewnętrznie instytucją odrębną i autonomiczną oraz władzą zwierzchnią nad wszystkimi archiwami wojskowymi i referentami archiwalnymi DOGen. Instytucja referentów archiwalnych, z czego później rozwinęły się zarządy archiwalne przy DOGen. Lwów, Przemyśl, Kraków i Poznań, została utworzona w celu tymczasowego zabezpieczenia zabytków archiwalnych, skupionych w większych masach na terytoriach wspomnianych dowództw (Dziennik Rozkazów Wojskowych nr 64/19) 12. Były to więc filie Centralnego Archiwum Wojskowego, instytucje przejściowe, które po wykonaniu swych zadań miały ulec likwidacji 13. Ustrój wewnętrzny CAW nie uległ zmianie, kiedy w kwietniu 1920 roku nastąpiła reorganizacja Instytutu (Dziennik Rozkazów Tajnych nr 5/20) 14, który odtąd jako Wojskowy Instytut Naukowo-Wydawniczy podlega szefowi Oddziału III Sztabu Generalnego 15. Ważnym etapem w rozwoju CAW było 10 W myśl rozkazu Sztabu Generalnego nr 100 z 10.03.1919 roku, naczelne władze wojskowe zostały zrekonstruowane tak, że dotychczasowe agendy Sztabu Generalnego na czas wojny przeszły częściowo do Naczelnego Dowództwa WP, a częściowo do MSWojsk. 11 Mowa o rozkazie nr 195 z 22.08.1919 roku, na mocy którego CAW zaczęło używać własnej pieczęci służbowej. 12 Minister Spraw Wojskowych rozkazem z 3.06.1919 roku O organizacji ochrony aktów i materiałów archiwalnych na ziemiach polskich powołał we wszystkich dowództwach okręgów generalnych specjalnych referentów archiwalnych. Referaty archiwalne (zarządy archiwalne) działały do 1924 roku, z wyjątkiem referatu archiwalnego DOK VII w Poznaniu, gdzie do 1939 roku przechowywano akta personalne powstańców wielkopolskich. 13 Na mocy rozkazu Oddz. I Sztabu Generalnego L. 3936/Org. z 24. 10. 1922 roku, nastąpiła reorganizacja zarządów archiwalnych. Ostateczne terminy ich likwidacji zostały wyznaczone w rozkazie: dla zarządów DOK X w Przemyślu i DOK VII w Poznaniu 1.09.1924 roku, dla zarządów DOK V w Krakowie i DOK VI we Lwowie 1.09.1925 roku. 14 Wojskowy Instytut Naukowo-Wydawniczy (WINW) został utworzony na mocy rozkazu Oddziału I Sztabu Generalnego L. 3801/Org. z 12.04.1920 roku. 15 WINW podlegał wówczas szefowi Oddz. III Sztabu MSWojsk.
natomiast przyłączenie do niego w lutym 1921 roku Wydziału Archiwum Legionów Polskich przy Oddziale V Sztabu Generalnego 16. Z końcem tego roku Dodatek Tajny nr 27 do Dziennika Rozkazów nr 47, ustalając pokojową organizację Wojskowego Instytutu Naukowo-Wydawniczego określił etat CAW na: 4 oficerów, 1 podoficera, 6 urzędników cywilnych i 2 woźnych 17. W roku następnym Dodatek Tajny nr 26 do Dziennika Rozkazów nr 42/22 zarządził reorganizację zarządów archiwalnych przy DOK, jako pierwsze stadium ich likwidacji, która została ukończona w dniu 31 maja 1924 roku 18. W czerwcu 1927 roku instytucja otrzymuje nazwę Archiwum Wojskowego, zostaje wydzielona z Wojskowego Instytutu Naukowo-Wydawniczego i jako instytucja autonomiczna podlega szefowi Wojskowego Biura Historycznego (Dziennik Rozkazów nr 19/27) 19. Równocześnie zostało przydzielone do Archiwum Wojskowego dotychczasowe archiwum podręczne Wojskowego Biura Historycznego 20. Nową organizację i skład osobowy ustalił Dziennik Rozkazów nr 34/27 21 i Dziennik Rozkazów nr 5/28 22 postanawiając, że Archiwum Wojskowe jest instytucją centralną, jednostką nieewidencyjną i administracyjnie niesamodzielną. Ustrój wewnętrzny archiwum uzależniony jest od zbiorów archiwalnych. Składają się one obecnie z pięciu działów, a każdemu z nich odpowiada referat, którego zadaniem jest konserwacja i naukowe opracowanie właściwego działu archiwalnego. Wśród referatów wyróżnia się referat III, który jako samodzielny referat archiwalny przy 16 W sierpniu 1916 roku, w Krakowie zostało utworzone Biuro zbiorów akt i obrazów Legionów Polskich, gdzie od 1917 roku, rozpoczęto ewidencjonowanie akt komend, brygad i pułków oraz instytucji i zakładów związanych z Legionami. W Piotrkowie natomiast znajdowało się Archiwum Dep. Wojsk. Naczelnego Komitetu Narodowego (NKN), zawierające kartotekę Centralnego Urzędu Ewidencyjnego (CUE) z lat 1914 1918 oraz listę strat Legionów Polskich. Szerzej por. W. L i p i ń s k i, Archiwa formacji polskich z wojny światowej, Warszawa 1929. W październiku 1919 roku, CUE znalazł się w strukturze Sztabu Generalnego, a po reorganizacji w marcu 1919 roku przeszedł do MSWojsk. Rozkazem dziennym MSWojsk. nr 20 z 29.01.1921 roku, Archiwum Legionów Polskich zostało wcielone do Oddziału III Sztabu MSWojsk., w skład CAW. 17 Pokojowa organizacja i etat Wojskowego Instytutu Naukowo-Wydawniczego została wprowadzona na mocy rozkazu Oddziału I Sztabu Generalnego L.3360/Org. z 1.11.1921 roku. W sprawach administracyjnych Instytut podlegał dowódcy OK I w Warszawie, a w sprawach merytorycznych Oddziałowi III Sztabu Generalnego. 18 Por. przypis 13. 19 Był to rozkaz Biura Ogólno-Organizacyjnego MSWojsk. L. 405/Org. z 28.06.1921 roku, na podstawie którego Biuro Historyczne Sztabu Generalnego zostało przekształcone w Wojskowe Biuro Historyczne. 20 Mowa o archiwum podręcznym Biura Historycznego Sztabu Generalnego (Archiwum byłej Sekcji Historyczno-Operacyjnej Oddziału III Naczelnego Dowództwa WP). 21 Ustalił to rozkaz Biura Ogólno-Organizacyjnego MSWojsk. L. 1014/Org. z 29.11.1927 roku. 22 Nowy etat Archiwum Wojskowego (AW) zatwierdził rozkaz Biura Ogólno-Organizacyjnego MSWojsk. L. 57/Org. z 17.02.1928 roku.
Wojskowym Biurze Historycznym 23 ma specjalne zadania związane z pracami WBH. W skład osobowy Archiwum Wojskowego wchodzą: dyrektor archiwum, kustosz, archiwiści (3) oficerowie sztabowi, archiwiści cywilni (2 urzędników cywilnych I kategorii), pomocnicy archiwistów (2 urzędników cywilnych II kategorii i 8 urzędników cywilnych III kategorii), kierownik kancelarii (1 oficer administracyjny), kanceliści (2 urzędników cywilnych III kategorii) i 3 woźnych 24. Tworzenie i porządkowanie zbiorów W pierwszych dniach po 11 listopada 1918 roku przystąpiłem do tworzenia zbiorów archiwalnych, odbierając akta od władz okupacyjnych bądź to formalnie, bądź też wyszukując akta pozostawione bez opieki. Pierwszymi zespołami archiwalnymi, które dostały wówczas w moje ręce były akta rosyjskie byłego Sztabu Warszawskiego Okręgu Wojskowego 25 znajdujące się w Forcie Włodzimierza 26 obok Cytadeli, które zostały mi oddane przez dr. Recke 27, pomocnika dr. Warschauera zarządzającego archiwami państwowymi z ramienia rządu niemieckiego; akta I Korpusu gen. Dowbora-Muśnickiego i Polskiej Siły Zbrojnej odebrane od Niemców ze sztabu Polnische Wehrmacht oraz różne akta pozostałe po Niemcach i porzucone w różnych biurach Zamku 28. Dowiedziałem się przy tym, że część akt tajnych Polskiej Siły 23 Rozkazem wewnętrznym AW nr 9 z 23.10.1928 roku, archiwum podręczne WBH zesłało włączone w strukturę organizacyjną AW. Referat III mieścił się w lokalu WBH w Alejach Ujazdowskich w Warszawie. 24 Por. przypis 22. 25 W Forcie Włodzimierza mieściło się Archiwum Sztabu Warszawskiego Okręgu Wojennego, powołanego w 1862 roku, na obszarze Królestwa Polskiego.( W polskiej bibliografii stosuje się też określenie: Warszawski Okręg Wojskowy). Znajdowały się tam również akta: Zarządu Wojennego Generał Gubernatora z lat 1831 1862; Kancelarii Gubernatora Warszawskiego z lat 1866 1918 oraz Kancelarii Generał-Gubernatora Warszawskiego z lat 1870 1917. Część akt rosyjskich z lat 1863 1864 wywieziono w 1895 roku, do Petersburga, a pozostałe w 1915 roku. Szerzej por.: W forcie Legionów wśród starych aktów, wywiad z dyrektorem AW ppłk. dr. B. Pawłowskim, Polska Zbrojna, nr 325, 1923. 26 Fort Włodzimierza ( od 1921 roku Fort Legionów) zbudowany został przez władze carskie w latach 1851 1853, w ramach systemu umocnień obronnych, powstałych w Warszawie po stłumieniu Powstania Listopadowego dla obrony garnizonu rosyjskiego. 27 Prawdopodobnie chodzi tu o dr. Walthera Recke, niemieckiego historyka i archiwistę, asystenta archiwalnego zatrudnionego w pruskich archiwach państwowych w Poznaniu i Gdańsku, wówczas bliskiego współpracownika prof. A. Warschauera. Niemieckie władze okupacyjne powierzyły mu kierownictwo Archiwum Akt Dawnych w Warszawie. 28 Mowa o Zamku Królewskim w Warszawie.
Zbrojnej zdążyli Niemcy spalić. Akta polskie znalazły pomieszczenie w nowym lokalu archiwum w pałacu Pod Blachą 29, rosyjskie pozostały w Forcie Włodzimierza. Te ostatnie znajdowały się w stanie pożałowania godnym. Mocno przerzedzone w roku 1915 przez władze rosyjskie, źle strzeżone przez Niemców, a po pożarze w forcie w ostatnich czasach może zupełnie nie pilnowane, były porozrzucane w zupełnym nieładzie, a część nich niszczała w fosie okalającej fort; znalazły się tam później akta odnoszące się do powstania 1963 roku. Po zebraniu i zabezpieczeniu zaczęło się niezwłocznie porządkowanie; akta polskie okazały się zaraz potrzebne do bieżących czynności, jak sprawdzanie stanów służby, stwierdzanie stopni itp. Zbiory archiwum wzrastały bardzo szybko. Z początkiem roku 1919 inwentarz archiwum wykazuje 17 zespołów, w połowie tegoż roku są już cztery działy akta polskie, austriackie, niemieckie i rosyjskie, obejmujące 41 zespołów i 53.500 fascykułów 30, z końcem zaś roku zbiory archiwum obejmują 90.000 fascykułów przejrzanych i uporządkowanych, 1 wagon i 3 skrzynie akt nierozpatrzonych. Napływ akt już wtedy jest niewspółmierny z siłami personelu archiwalnego. Jakkolwiek planowa praca nad porządkowaniem akt staje się niemożliwa; chodzi teraz tylko o ich gromadzenie i zabezpieczanie. Napływają one z rozmaitych źródeł są to akta polskich formacji i instytucji zlikwidowanych w związku z reorganizacjami w wojsku, w tym znaczna ilość akt sądów polowych, akta obce, pozostawione przez władze zaborcze, bądź to zdobywane na nieprzyjacielu w trwającej wówczas wojnie. Celem zabezpieczenia tych akt odbyli dyrektor i referent por. dr J. Seruga 31 szereg podróży na 29 Pałac Pod Blachą, zwany tak od blaszanego pokrycia blachą. Zbudowany w XVIII w. i włączony przez króla Stanisława Poniatowskiego do zabudowy Zamku Królewskiego. W 1794 roku, król przekazał go księciowi Józefowi Poniatowskiemu. Po odzyskaniu niepodległości miały tu swą siedzibę różne instytucje cywilne i wojskowe. Centralne Archiwum Wojskowe zajmowało kilkanaście pokoi na obu piętrach pałacu. 30 Fascykuł terminem tym określano wiązkę akt luźnych zawierającą pisma jedno lub różnorodne. 31 Seruga Józef (1886 1940) porucznik WP, doktor historii, konserwator zbiorów bibliotecznoarchiwalnych i archiwista. Po ukończeniu studiów na Uniwersytecie Jagielońskim pracował w charakterze urzędnika w Archiwum Aktów Dawnych w Krakowie. Od 08.1914 do 11.1916 walczył w polowych formacjach łączności b. armii austriackiej. Od 11.1916 oddelegowany do Generał-Gubernatorstwa w Lublinie, gdzie pełnił obowiązki konserwatora zabytków archiwalnych i bibliotecznych pod okupacją austriacką. Po wyjściu okupantów w listopadzie 1918 roku, stworzył Komisję Archiwalną przy Wojskowej Komisji Likwidacyjnej DOGen. Lublin. Od kwietnia 1919 roku, rekomendowany przez państwową służbę archiwalną został archiwistą objazdowym. Powołany w styczniu 1920 roku, do WP odbył służbę w CAW, a od września 1921 do marca 1923 zatrudniony w CAW na etacie kustosza. W latach późniejszych był kustoszem zbiorów bibliotecznych i muzealnych hrabiów Tarnowskich w Suchej.
front i do Kijowa 32, a w kraju rozpoczynają działalność świeże zorganizowane zarządy archiwalne. W sierpniu 1920 roku zbiory archiwalne obejmują 92.012 fascykułów uporządkowanych, 10 wagonów, 50 skrzyń i 16 paczek akt nieuporządkowanych. W tej liczbie pierwsze miejsce zajęły akta rosyjskie różnego pochodzenia i treści z czasów wojny światowej 9 wagonów. Do dalszego rozrostu zbiorów archiwum przyczyniło się złączenie się z nim w lutym 1921 roku Wydziału Archiwum Legionów Polskich przy Oddziale V Sztabu Generalnego MSWojsk. 33. Był to dawny Centralny Urząd Ewidencyjny Legionów Polskich w Piotrkowie, z którym oprócz niewielkiej stosunkowo ilości akt przybyła do archiwum kartoteka legionowa obejmująca około 1.000.000 kart osobowych. Po zakończeniu wojny polsko-rosyjskiej zaczęły napływać do archiwum akta formacji i instytucji zlikwidowanych w związku z demobilizacją i ze zmianami organizacyjnymi w wojsku 34, nieraz w dużych ilościach (np. akta zlikwidowanych batalionów celnych 1 wagon). Koniec roku 1923 i początek następnego zaznaczył się wzmożonym napływem akt, przesyłanych przez likwidujące się zarządy archiwalne we Lwowie, Krakowie, Przemyślu i Poznaniu. Były to przeważnie akta obce, a wśród nich następujące ważniejsze zespoły: 1) akta byłego austriackiego Generalkommando we Lwowie od roku 1774; 2) akta byłego austriackiego korpusu lwowskiego 35 i sądów wojskowych do roku 1909; 3) akta austriackie rozmaitego rodzaju z czasów wojny światowej; 4) akta różnych formacji pruskich i niemieckich od roku 1831 1918; 5) akta konsulatu niemieckiego we Lwowie. 32 Na początku 1920 roku, udał dyr. B. Pawłowski się do Kijowa, aby odnaleźć znajdujące się tam akta polskie. W tym samym celu udał się w czerwcu 1920 roku, do Żytomierza na Ukrainie archiwista objazdowy J. Seruga. Zmiana sytuacji na froncie wschodnim sprawiła, że misje te nie przyniosły rezultatu. 33 Por. przypis 16. 34 W związku z przejściem siły zbrojnej na stopę pokojową na mocy rozkazu Oddziału I Sztabu Generalnego L. 7600/Org. z 22.08.1921 roku. 35 Mowa o aktach K. i k. XI Korpuskommando we Lwowie z lat 1774 1918. Szerzej o aktach austriackich władz zaborczych J. S t o j a n o w s k i, Registratury byłych władz okupacyjnych, Przegląd Historyczny, t. XXVII, 1928, s. 264 308.
W latach następnych aż do chwili obecnej przyjmuje archiwum w dalszym ciągu akta formacji i instytucji zlikwidowanych, w miarę jak tracą one ważność dla bieżących czynności urzędowych. Ogółem w ciągu dziesięciolecia otrzymało archiwum 640 przesyłek akt. Najważniejszym wydarzeniem w tym ostatnim okresie jest przyłączenie w 1927 roku zbiorów byłego archiwum podręcznego Wojskowego Biura Historycznego, zawierających przeważnie akta operacyjne z czasów wojny 36, nie tylko dlatego, że stanowią one materiał historyczny pierwszorzędnej wartości, ale i ze względu na to, że z tą chwilą zbiory archiwalne wojskowe z czasów najnowszych, z wyjątkiem drobnych grup, znajdujących się w cywilnych archiwach państwowych, zostały zebrane w jednej instytucji, która odtąd przestaje być centralnym, a staje się jedynym Archiwum Wojskowym 37. Całość zbiorów Archiwum Wojskowego obejmuje obecnie około 500.000 tek i grupuje się w pięciu działach; personel archiwalny, zajmujący się opracowaniem jednego działu tworzy referat. Dział I obejmuje akta dawne do okresu powstania 1863 roku włącznie. Posiada materiał historyczny cenny, ale szczupły. Zorganizowanie i kompletowanie tego działu, ze względu na inne bardziej aktualne sprawy, jest kwestią dalszej przyszłości. Referat I poza kierownikiem nie posiada stałego personelu; pracownicy są przydzielani z innych referatów w miarę potrzeby. Dział II obejmuje akta związków i formacji polskich po powstaniu 1863 roku, a więc akta związków wojskowych przed wojną i podczas wojny światowej, Legionów Polskich, korpusów wschodnich, armii gen. Hallera, Polskiej Organizacji Wojskowej 36 Zostały zgromadzone przez Sekcję Historyczno-Operacyjną ustanowioną na mocy rozkazu L. 3819/III/NDWP z 17.09.1919 roku, przy Oddziale III Naczelnego Dowództwa WP z inicjatywy szefa Oddziału III Naczelnego Dowództwa WP płk. Juliana Stachiewicza. Sekcja zajęła się zbieraniem materiałów operacyjnych do historii prowadzonej wojny polskiej, które po wykorzystaniu miały być przekazane do CAW. Na mocy rozkazu Oddziału I Sztabu Generalnego z 14.11.1922 roku, Sekcja Historyczno-Operacyjna została przekształcona w Biuro Historyczne Sztabu Generalnego, a z jej zbiorów utworzono archiwum podręczne Biura Historycznego Sztabu Generalnego. Szerzej por. S. P o m a r a ń s k i, W sprawie gromadzenia materiałów historyczno-operacyjnych słów kilka, Bellona, t. 2, 1919, s. 821 825. 37 Wówczas w Warszawie istniało drugie Archiwum Wojskowe utworzone na mocy dekretu Naczelnika Państwa z 7.02.1919 roku. W czerwcu 1930 roku minister WR i OP wydał zarządzenie, na podstawie którego państwowa służba archiwalna zrezygnowała z własnego archiwum gromadzącego akta proweniencji wojskowej. Dnia 1.07.1930 roku, powstało Archiwum Akt Nowych w Warszawie dla akt pookupacyjnych i akt urzędów centralnych RP.
itp. Dział III obejmuje akta operacyjne polskie nowoczesne od 1918 roku, rękopisy prac przygotowawczych c do historii wojen opracowane przez Wojskowe Biuro Historyczne lub jego staraniem oraz czasowo wszelkie materiały historyczne potrzebne do prac WBH, a nie związane organicznie z tym działem. Referat III jako mający odrębne zadania i mieszczący się w innym lokalu 38 ma specjalną organizację i nosi nazwę: Samodzielny Referat Archiwalny przy Wojskowym Biurze Historycznym. Dział IV obejmuje akta wojskowe polskie od roku 1918 z wyjątkiem operacyjnych. Dział V obejmuje akta obce i bibliotekę podręczną 39, zawierającą około 15.000 tomów, w tym wydawnictwa urzędowe rosyjskie, które pozostały w byłym Archiwum Sztabu Warszawskiego Okręgu Wojskowego; niemieckie nadesłane po zlikwidowaniu urzędów archiwalnych; dzieła znalezione w aktach różnych formacji oraz niewielką ilość książek z zakresu archiwistyki. Porządkowanie i inwentaryzacja akt Porządkowanie i inwentaryzacja akt, najważniejsze czynności archiwalne, mają w Archiwum Wojskowym prawie od samego początku cechę tylko dorywczości. To bardzo niepożądane w życiu archiwum zjawisko tłumaczą następujące okoliczności. Normalnie powinny dostawać się do zbiorów archiwalnych akta o znaczeniu historycznym nie mające charakteru aktualności, uporządkowane i opisane przez regestratury. W Archiwum Wojskowym sprawy te przedstawiają się wręcz przeciwnie. Od razu na początku otrzymało archiwum akta różnej wartości w stanie zupełnego nieładu, oczywiście bez spisów. Później zaczęły napływać akta formacji i instytucji zlikwidowanych, zawsze nieprzebrakowane, a często oddane w stanie, 38 Por. przypis 23. 39 Do utworzenia biblioteki podręcznej w CAW doszło w 1924 roku, a o jej zorganizowanie osobiście zabiegał dyr. B. Pawłowski. Nadał jej profil historyczno-archiwalny, a druki nie odpowiadające temu profilowi CAW przekazało innym bibliotekom.
pozostawiającym dużo do życzenia, niedokładnie a niekiedy wcale nie spisane, co tłumaczy się przeszkodami wynikającymi z sytuacji na froncie, dalej akta zdobyczne w olbrzymich ilościach, ładowane w pośpiechu wprost do wagonów nieraz bez żadnego ładu a nawet opakowania. Próby jakiegokolwiek układu pracy nad tymi aktami rozbijały się zawsze o potrzeby chwili. Okazało się, że pewne rodzaje akt są potrzebne do bieżących czynności urzędowych, jak akta osobowe, sądowe, gospodarcze i tymi trzeba się było przede wszystkim zająć, odkładając na później porządkowanie zespołów o treści ważnej, jak akta wyższych dowództw MSWojsk. itp. Siłą rzeczy przeszły przy tym na archiwum pewne obowiązki, które powinny należeć do biur MSWojsk., Sztabu Generalnego i PKU, jak wystawianie zaświadczeń służby wojskowej, informacje w sprawach zaginionych, jeńców, w sprawach inwalidzkich, wypożyczanie i przekazywanie akt sądowych itp. sprawy codzienne nie znoszące zwłoki. Następnie, przy ustalaniu się stosunków dyplomatycznych, przyszła kolej na międzypaństwowe układy w sprawie wzajemnej wymiany akt; archiwum musiało dostarczać materiału do pertraktacji, brać w nich czynny udział i przygotować akta mające być przedmiotem wymiany. Wreszcie w ostatnich latach, kiedy archiwum weszło w ściślejszy związek z Wojskowym Biurem Historycznym, okazała się konieczność dostarczania mu materiału archiwalnego, potrzebnego do prac w zakresie historii wojskowości. Rzecz jasna, że w tych warunkach nie mogło być nigdy mowy o ustaleniu racjonalnego programu prac na dalszą metę; potrzeby archiwalne trzeba było podporządkować wymaganiom zewnętrznym porządkować te kompleksy akt, które były w danej chwili potrzebne do praktycznego użytku. Porządkowanie to jest wyjątkowo trudne, ponieważ wszystkie akta z czasów najnowszych dostały się do archiwum w całości, przeto spadł na archiwum obowiązek, który w zwykłych warunkach należy do regestratur ocena akt według treści i wydzielania akt bezwartościowych jako makulatury. Wymaga to oczywiście wyjątkowej staranności, ostrożności i doświadczenia. Na ogół większą ilość akt przeznacza się na makulaturę, aniżeli dokłada się do stałego przechowywania. Na przykład na 106.196 akt sądów austriackich na terenie Małopolski, które zostały przejrzane w ciągu jednego roku, pozostało materiału wartościowego 5.428 akt, na 40.000 akt rosyjskich przeznaczono
do przechowania 10.000. Brakowano przede wszystkim akta obce, polskie traktowano bardzo ostrożnie, ponieważ tu nawet drobne sprawy mogą jeszcze odżyć, a mają one nadto szczególne znaczenie z tego względu, że dotyczą początków państwa i wojny. O wydajności pracy archiwum w zakresie porządkowania i segregowania akt daje niejakie pojęcie fakt, że personel archiwalny złożony z pięciu osób i trzech czasowo przydzielonych w ciągu 7 lat poza innymi zajęciami, które zabierały mu większą część czasu, zdołał wydzielić 32.299 kg bezwartościowych akt które sprzedano jako makulaturę. Dodać należy, że poza wspomnianymi powyżej trudnościami, zdarzyła się w tym okresie jedna przeszkoda, która na przeciąg kilku miesięcy uniemożliwiła prace archiwalne. W sierpniu 1920 roku, w związku z ówczesną sytuacją na froncie 40 dyrektor zgłosił się do służby liniowej i został przydzielony do Gubernatora Wojskowego w Warszawie 41, a najważniejsze akta zostały wywiezione do Krakowa i oddane do przechowania Akademii Umiejętności. Po zupełnym wyjaśnieniu się sytuacji na froncie akta te wróciły do Warszawy i zaraz potem zaczęło się przewożenie całego archiwum do Fortu Legionów 42, które trwało przez całą zimę roku 1920/21. Ostatnia reorganizacja archiwum przyniosła konieczność zmiany sposobu porządkowania akt w archiwum WBH, gdzie poprzednio usiłowano wprowadzić system, który miał ułatwić korzystanie z akt, a polegał na grupowaniu ich w działy jednorodne pod względem treści przy równoczesnym stosowaniu tzw. zasady autorstwa 43. System ten niebezpieczny dla całości zespołów archiwalnych, a wprowadzony w chęci ułatwienia prac nad pewnymi zagadnieniami historycznymi, musiał być usunięty. Archiwum nie ma obowiązku ułatwiania jakichkolwiek prac historycznych w sensie przygotowywania grup akt odpowiadających pewnym 40 Wówczas to wojska sowieckie zagrażały Warszawie. 41 Wojskowy Gubernator Warszawy został ustanowiony na mocy rozkazu MSWojsk. z dnia 29. 07. 1920 roku, Powierzono mu obronę trójkąta Modlin Zegrze Warszawa. Podlegali mu dowódcy poszczególnych odcinków obronnych oraz władze cywilne w zakresie obrony. Rozkazem MSWojsk. z dnia 20.09.1920 roku, po wygranej Bitwie Warszawskiej zarządzona została likwidacja Wojskowego Gubernatora Warszawy. 42 Zasób CAW został przeniesiony z pałacu Pod Blachą do Fortu Włodzimierza na ulicę Zakroczymską na podstawie rozkazu MSWojsk. nr 77 z 6.04.1920 roku. 43 Biorąc za punkt wyjścia interes badaczy, przy opracowaniu materiałów archiwalnych z lat 1918 1921 zgromadzonych w archiwum podręcznym Biura Historycznego Sztabu Generalnego, kierowano się zasadą tzw. autorstwa, odbiegającą od obowiązującej w archiwistyce zasady przynależności zespołowej oraz organizacji wojska.
zagadnieniom zadaniem jego jest gromadzenie i konserwacja utrzymanie w pierwotnym porządku. Zmiana tego systemu porządkowania akt w archiwum podręcznym WBH dokonała się w większej części jeszcze przed jego przyłączeniem do Archiwum Wojskowego, a przeprowadził ją kpt Gustaw Kaleński 44 przydzielony tamże czasowo na życzenie ówczesnego szefa WBH 45. Obecny stan porządkowania akt w Archiwum Wojskowym przedstawia się w sposób następujący: Wszystkie akta, które mogłyby być potrzebne do użytku służbowego są umieszczone na półkach. Dział II jest zebrany w jednej sali. Zespoły zgrupowane razem według porządku organizacyjnego. Zawartość tek przeważnie nieuporządkowana. Spisy stare nie zawsze odpowiadają rzeczywistości, nowe w przygotowaniu. Dalsze porządkowanie trwa. Dział III zebrany w lokalu WBH, jest prawie cały uporządkowany i skatalogowany. Dział IV: Uporządkowane są całkowicie następujące zespoły: Naczelne Dowództwo: Oddział I, Biuro Prasowe Oddziału II, Oddział IIIa (późniejsze Szefostwo Łączności), Oddział IV, Oddział V i Szefostwo Intendentury [ Polowej]; Centralne Kierownictwo Transportów 46 ; Kierownictwo Transportów Wojskowych; MSWojsk.: Oddział I (Mobilizacyjno-Organizacyjny), Sekcja Poborowa i Uzupełnień (późniejszy Departament X); Dowództwo Strzelców Granicznych i pułki: 1, 2, 3, 4, 6, 8, 9 i 10; 44 Kaleński Gustaw (ur. w 1881 roku) kapitan WP, archiwista i muzealnik. Przed I wojną światową pracował jako dziennikarz w Warszawie, Krakowie i Zakopanem. Od 08.1914 do 03.1918 w Legionach Polskich; prowadził kancelarię 1 pułku ułanów. Od 11.1918 do 08.1920 zatrudniony w Ministerstwie Sprawiedliwości i w Kancelarii Cywilnej Naczelnika Państwa. W lipcu 1921 roku, rozpoczął ponownie czynną służbę w WP w Adiutanturze Generalnej Naczelnego Wodza. Do CAW został oddelegowany z 1 pułku szwoleżerów, a w czerwcu 1922 roku, przeniesiony do korpusu oficerów administracyjnych. W maju 1927 roku przeszedł w stan spoczynku i podjął pracę w Ministerstwie WR i OP, a następnie w archiwum Państwowego Banku Rolnego. 45 Bronisław Pawłowski miał na myśli gen. bryg. Mariana Kukiela (1885 1973) historyka wojskowości, w latach 1925 1926 szefa Biura Historycznego Sztabu Generalnego. 46 Chodzi o Centralny Zarząd Kolei Wojskowych z lat 1919 1920.
Główna Komenda Straży Granicznej i bataliony: 1, 2, 3, 4, 6 i 7; Akta szpitali polowych; Akta sądów polowych i pułkowych; Dział V. Uporządkowane całkowicie: akta sądów wojskowych austriackich i niemieckich; Akta austriackiego Generalkommando we Lwowie i korpusu lwowskiego; Konsulat niemiecki we Lwowie; Generalny Konsulat Niemiecki w Warszawie; Rosyjskie wydzielone do przechowania. Wymiana akt z państwami obcymi i przekazywanie akt urzędom polskim Zmiany polityczne w Europie po wojnie i powstanie nowych państw pociągnęły za sobą między innymi konieczność podziału majątku państw zwyciężonych, a w tym także materiału archiwalnego i kancelaryjnego, potrzebnego do utrzymania ciągłości administracji, albo do udowodnienia praw i stosunków prawnych na terytoriach, które otrzymały nową przynależność państwową, poza tym Polska wysunęła pretensję do akt historycznych, które były niegdyś własnością państwa 47. W tych działaniach, o ile chodziło o akta wojskowe rola rzeczoznawcy, a w dużej mierze także i wykonawcy postanowień przypadła Archiwum Wojskowemu. Już we wrześniu 1919 roku dyrektor archiwum został wysłany do wiedeńskiego Archiwum Wojennego celem spisania materiałów 48, które mogłyby być wydane Polsce, a w maju 1920 roku 47 Traktat Wersalski podpisany po zakończeniu I wojny światowej 28.06.1919 roku pominął milczeniem kwestię oddania akt przez Niemców. Dopiero 9 stycznia 1920 roku podpisano w Paryżu deklarację polsko-niemiecką dotyczącą zwrotu Polsce archiwaliów. Sprawy rewindykacyjne częściowo uregulował traktat z Saint Germain z 10.09.1919 roku. Art. 193 tego traktatu nakładał na Austrię obowiązek wydania zainteresowanym stronom m.in. Polsce archiwaliów dotyczących administracji celnej, wojskowej, finansowej i sądowej z zagarniętych terenów. 48 Wyjazdy do Kriegsarchiv w Wiedniu w 1919 i 1923 roku zostały uwieńczone w artykule: Materiały do dziejów polskich, znajdujące się w Wiedeńskim Archiwum Wojennym, Przegląd Historyczno Wojskowy, t. 3, 1930.
do Kijowa, jako członek Komisji 49, mającej za zadanie wydobycie akt polskich znajdujących się tamże. Ta druga sprawa nie osiągnęła pomyślnego wyniku z powodu zmiany sytuacji na froncie. Z końcem 1922 roku przygotowało archiwum materiał do pertraktacji w sprawie wydania akt Archiwum Warszawskiego Okręgu Wojskowego wywiezionych do Rosji 50, a od marca 1923 roku dyrektor archiwum zaczął brać udział w konferencjach w Oddziale IV Sztabu Generalnego i MSZ w sprawie rokowań o wymianę akt z Niemcami i Austrią. Prace tego rodzaju zajęły stałe i poważne miejsce w zajęciach archiwum. Z ważniejszych wydarzeń wymienić należy: rokowania z Niemcami z udziałem dyrektora archiwum w początkowej ich fazie, zakończone układem z dnia 22 grudnia 1926 roku, który to układ niestety nie uwzględnił projektu przedstawionego przez dyrektora archiwum. Początki pertraktacji z Rosją, Rumunią, Turcją, Węgrami i Włochami nawiązane w styczniu 1925 roku Rokowania z Czechosłowacją, przy wybitnym udziale ww. toczyły się głównie w ciągu 1926 roku, a po konferencji delegatów w styczniu 1927 roku weszły w stadium decydujące i zakończyły się układem, podpisanym w b. roku 51. Wykonanie tego układu zostało również powierzone Archiwum Wojskowemu i obecnie zbliża się ku końcowi. Dotychczas wydano rządowi Republiki Czechosłowackiej ze zbiorów lub za pośrednictwem Archiwum Wojskowego około 1.500 akt sądowych i 100.000 akt osobowych ze spisami imiennymi, a w bieżącym miesiącu otrzymało archiwum od rządu Republiki Czechosłowackiej 32 skrzynie z aktami osobowymi i sądowymi obywateli polskich, które po rozdzieleniu ich według przynależności będą wysłane do odpowiednich PKU. W ubiegłym miesiącu przystąpiła polsko-niemiecka komisja odbiorczo-zdawcza do wykonania układu o wzajemnej wymianie akt z 1926 roku, przy czym Archiwum Wojskowe objęło przeprowadzenie wymiany akt wojskowych, 49 Bronisław Pawłowski wchodził w skład Komisji Likwidacyjnej, powołanej przez Wydział Archiwów Państwowych, której zadaniem była inwentaryzacja zabytków kultury polskiej wywiezionych na tereny byłego Cesarstwa Rosyjskiego. 50 Kwestię zwrotu przedmiotów ewakuowanych do Rosji lub Ukrainy z Polski unormował dopiero traktat pokojowy zawarty między Polską a Rosją Radziecką 18.03.1921 roku w Rydze. Art. XI traktatu ryskiego nakładał na Rosję i Ukrainę Radziecką obowiązek zwrotu archiwaliów wywiezionych z Polski po 1772 roku. 51 Dnia 23.04.1925 roku została podpisana w Warszawie polsko-czeska tzw. umowa likwidacyjna przewidująca podział akt po byłej monarchii austro-węgierskiej. 8 lutego 1927 roku, zawarto w Warszawie trzy dodatkowe układy polsko-czechosłowackie, regulujące sprawę podziału akt wojskowych i kolejowych przechowywanych dotąd przez Austrię.
którymi komisja przede wszystkim się zajęła. Pierwsze partie akt tyczące się spraw inwalidzkich zostały już wymienione; w pracy tej współdziałają DOK VII i VIII. Równocześnie zaczyna się dla AW nowa praca, ponieważ 30 listopada b. roku została podpisana umowa o wymianie akt z Rumunią. Dla Rosji przygotowano w ciągu 2 lat 500 skrzyń akt do wymiany; akta te czekają na zawarcie umowy, która ciągle natrafia na trudności. Wreszcie niewielką ilość akt osobowych wymieniono z Jugosławią, bez specjalnej umowy na podstawie zwykłego porozumienia się obu rządów. Poza oficjalnymi pertraktacjami w sprawie wymiany akt z innymi państwami, zwracano się niejednokrotnie do dyrektora AW o informacje i współpracę w uzyskaniu akt historycznych znajdujących się za granicą w zamian za akta obce, znajdujące się w Polsce, a niepodlegające wymianie w myśl traktatów pokojowych. W sprawie tych porozumiewał się dyrektor AW z Delegacją polską w Moskwie 52 oraz z Wydziałem Archiwów Państwowych Ministerstwa Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego. Materiał do wymiany z obcymi państwami stanowią w przeważnej mierze akta osobowe (ewidencje, szpitale, sądowe), które wydziela się z innych akt i układa według przynależności państwowej. Praca ta trwa od sześciu lat i nie ogranicza się do wyławiania akt obywateli państw obcych; więcej uwagi poświęca się aktom i dokumentom, odnoszącym się do obywateli polskich, które mogą być potrzebne do ustalenia praw, wynikających ze służby wojskowej. W ciągu wspomnianego okresu wydzielono takich akt 82.081 i przesłano do odpowiednich Powiatowych Komend Uzupełnień. Przekazano nadto prokuratorem przy wojskowych sądach okręgowych 2.500 spraw niezakończonych. b- Kwerendy -b Jednym ze stałych zadań każdego archiwum jest udzielanie informacji urzędom, instytucjom i osobom prywatnym na podstawie akt znajdujących się w 52 Do wykonania art. XI Traktatu Ryskiego powołana została Mieszana Komisja Specjalna polskorosyjska dla wydzielenia i przekazania rządowi polskiemu należnych mu archiwaliów. W skład polskiej Delegacji wchodzili m.in.: Piotr Bańkowski, Józef Siemieński i Witold Suchodolski.
zbiorach. Archiwa posiadające tylko akta historyczne mają takich spraw stosunkowo niewiele, ponieważ ich materiał służy przeważnie do studiów naukowych, prowadzonych przez nieliczne osoby. Gorzej jest, gdy w archiwum znajdą się akta świeże związane z życiem bieżącym, bo budzą one szersze i częstsze zainteresowanie. Archiwum Wojskowe posiadające zbiory składające się w przeważnej części z takich właśnie akt, przejęło na siebie obowiązki setek regestratur i urzędów, które przestały istnieć, ale sprawy przez nie prowadzone pozostały w takim stanie, że mogą odżyć w takiej chwili, ponieważ mają związek z czynnościami urzędów istniejących, albo praktyczną wartość dla ludzi współcześnie żyjących. Stąd też od pierwszych dni swego istnienia musiało Archiwum Wojskowe załatwiać sprawy takie, jak poświadczenia służby wojskowej i wszelkie inne sprawy osobowe, pozostające w związku ze służbą wojskową, kwerendy w sprawach sądowych itp. Zajmują one na ogół 90% spraw, które przechodzą przez dziennik, nie licząc informacji ustnych, a stosunek ich do personelu archiwalnego wykazuje następujące zestawienie: b- Ilość spraw załatwionych -b : b- Personel archiwalny (osób) -b : w roku 1919... 721 9 1920... 1.565 9 1921 2... 9.370 9 1923 4... 7.023 9 1925 6... 10.764 10 1927 do listopada 1928... 12.821 17 Jako personel archiwalny są wliczeni wszyscy, którzy mają do czynienia ze zbiorami archiwum, a więc dyrektor, archiwiści i pomocnicy archiwistów. Zestawienie powyższe wykazuje, że personel archiwalny może zajmować się porządkowaniem akt tylko dorywczo, stawiając na pierwszym miejscu załatwianie kwerend, które ze względu na ich życiowe znaczenie trzeba traktować jako sprawy pilne. Jeden więcej szczegół do ilustracji anormalnych warunków pracy archiwum.
Przegląd dotychczasowy działalności AW w zestawieniu z ilością pracowników nasuwa zapytanie, jak można było tymi siłami wykonać wszystkie prace? Przyznać należy, że nie działo się to wyłącznie siłami archiwum, ponieważ otrzymywało ono niekiedy pomoc od instytucji, które nadsyłały większe ilości akt, a uznając konieczność szybkiego ich udostępnienia, przydzielały na pewne okresy czasu swych oficerów, podoficerów i szeregowców do pomocy w porządkowaniu. I tak Departament Sprawiedliwości przydzielił w roku 1924 trzech chorążych i opracował instrukcję o brakowaniu akt sądowych 53 ; Wydział Żandarmerii przydzielił dwóch chorążych, podobnie Oddział II Sztabu Generalnego, a w mniejszej mierze inne formacje i instytucje starały się dopomóc archiwum w jego pracy. W ostatnich czasach Wojskowe Biuro Historyczne współdziała w porządkowaniu akt, potrzebnych do jego studiów, powierzając te prace swoim oficerom, zaś kierownik samodzielnego referatu archiwalnego przy WBH reguluje dopływ akt do centrali i baczy, aby porządkowanie ich odbywało się zgodnie z zasadami archiwistyki. Przy takiej pomocy mogło AW uczynić zadość potrzebom aktualnym. Ujemną stroną tego stanu rzeczy jest dorywczość pomocy i niepewność, czy ona dopisze, pewna strata czasu na zaznajomienie przygodnych pracowników z metodami pracy i na wyrobienie rutyny, wreszcie niemożliwość ustalenia systematycznego programu. Niepokojącym dla spraw czysto archiwalnych objawem jest stały wzrost kwerend. Trudno przewidzieć, jak sprawy te w przyszłości się ułożą. Działalność naukowa AW Obok powyżej omówionych zajęć, które mogą całkowicie wypełnić czas służbowy, bierze Archiwum Wojskowe udział w ruchu naukowym. Prace w tym zakresie, poza naturalnym obowiązkiem ułatwiania studiów osobom i instytucjom postronnym przez informacje, dostarczanie lub pośredniczenie w dostarczaniu 53 Mowa projekcie instrukcji z 1925 roku O rozmieszczeniu i niszczeniu starych akt sądowych znajdujących w Centralnym Archiwum Wojskowym.
materiału źródłowego polegają na utrzymaniu łączności ze światem naukowym i pogłębianiu wiedzy zawodowej pracowników archiwum. Archiwum Wojskowe pozostaje w stałej styczności z Wydziałem Archiwów Państwowych Ministerstwa Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego oraz sekcją archiwalną Towarzystwa Miłośników Historii, przedstawiciele AW biorą udział w posiedzeniach dyskusyjnych i w komisjach, jak np. w komisji dla opracowania słownictwa archiwalnego. Kapitan Kaleński był jednym z wykładowców na kursie archiwalnym urządzonym w roku 1926 przez dyrektorów archiwów państwowych dla uczniów uniwersytetu i archiwistów, a prawie wszyscy pracownicy AW byli słuchaczami tego kursu 54. Prócz tego w lokalu AW odbyły się następujące wykłady dla personelu archiwum lub osób postronnych: Mjr Hniłko: Dzieje i zadania Archiwum Wojskowego (dla uczestników kursu archiwalnego). Kpt. Kaleński: Systemy kancelaryjne austriacki, niemiecki, rosyjski i francuski (dla uczestników kursu archiwalnego); Płk w stanie spoczynku Kapolsiewicz 55 : Wojskowe archiwa rosyjskie. Ppłk dr Pawłowski: Archiwistyka jej rozwój i zadania; Austriackie Archiwum Wojenne; Archiwa francuskie; Archiwa włoskie; Archiwa polskie; Powstanie i rozwój Centralnego Archiwum Wojskowego (dla uczestników kursu archiwalnego). Urzędnik cywilny Płoski 56 : Reformy archiwalne w Rosji sowieckiej. Poza wydawnictwami Wojskowego Biura Historycznego zostały ogłoszone drukiem następujące większe prace oparte na materiale dostarczonym przez Archiwum 54 Pracownicy Archiwum Wojskowego uczestniczyli w drugim kursie zorganizowanym w Archiwum Akt Dawnych na przełomie 1926/1927 roku, na którym ćwiczenia i pokazy m.in. prowadził kpt. Gustaw Kaleński. Szerzej por. K. K o n a r s k i, Kursy archiwalne, Archeion, t. 2 (1927), s. 184 193. 55 Wiktor Kapolsiewicz. Bliższych danych nie udało się ustalić. 56 Płoski Stanisław (1899 1966) doktor historii i archiwista, wówczas pracownik cywilny WBH. Brał udział w wojnie 1920 roku, służąc w 7 p. art. ciężkiej. Po ukończeniu studiów na Uniwersytecie Warszawskim podjął w 1922 roku, pracę w Referacie Historycznym WINW, a od 1927 roku w Wydziale Wojen Dawnych WBH. W okresie okupacji był szefem konspiracyjnego WBH przy KG ZWZ-AK, awansowany do stopnia majora.
Wojskowe: Bagiński H. ppłk: Wojsko Polskie na wschodzie 1914 1920, [Warszawa] 1921; Olexińka M.J.: Polskie pseudonimy wojskowe 1908 1928, Lwów 1928; Tokarz W. dr: Sprzysiężenie Wysockiego i noc listopadowa, [Warszawa] 1925; Wawrzkowicz: Warszawska Cytadela Aleksandrowska 57 ; Więckowska: Opozycja kaliska w dobie Królestwa Kongresowego 58. Bardzo wielkim ułatwieniem studiów w zakresie historii wojskowości byłoby skatalogowanie wszystkich archiwaliów wojskowych, znajdujących się w zbiorach publicznych i prywatnych. Inicjatywę w tej sprawie podjęła już dawno Centralna Biblioteka Wojskowa. Archiwum Wojskowe przyłączyło się do tej akcji w 1924 roku; obydwie instytucje opracowały wówczas wspólny program prac i schematy kart katalogowych, a AW podjęło się spisania akt wojskowych, znajdujących się w Archiwum Głównym Akt Dawnych w Warszawie. Niestety z powodu nawału zajęć, praca ta praca ta posuwa bardzo powoli. Ważniejsze prace, mające związek z archiwistyką Jednym z obowiązków Archiwum Wojskowego jest kontrola registratur wojskowych i przygotowanie dla nich regulaminów i instrukcji. Celem tej kontroli jest takie uregulowanie gospodarki kancelaryjnej i registraturalnej, aby z masy spraw codziennych można było wydobyć akta o znaczeniu historycznym, zabezpieczyć je i po pewnym czasie przekazać do Archiwum Wojskowego; wiąże się tym kwestia oceny, brakowania i przechowywania akt w ogóle. Archiwum Wojskowe zajęło się sprawą dokładniej w 1925 roku. Przestudiowano obce instrukcje, zbadano większe kancelarii i 57 E. W a w r z k o w i c z, Cytadela Aleksandryjska w Warszawie. Z przedmową Szymona Askenazego, Warszawa 1920. 58 Prawdopodobnie miał na myśli książkę Heleny W i ę c k o w s k i e j: Opozycja liberalna w Królestwie Kongresowym 1815 1830, Warszawa 1925.