Badania empiryczne wzrostu ekonomicznego regionów XIX Ogólnopolska Konferencja Dydaktyczna pt. Nauczanie przedmiotów ilościowych a potrzeby rynku pracy Łódź, 7 8 czerwca 2010 Danuta Rozpędowska-Matraszek Instytut Ekonomii Stosowanej PWSZ w Skierniewicach BADANIA EMPIRYCZNE WZROSTU EKONOMICZNEGO REGIONÓW Wprowadzenie Współczesny rynek pracy stawia na rozwój wykształcenia i kompetencji pracowników. W społeczeństwie informacyjnym kluczowymi czynnikami wydajności i konkurencyjności jest dostępność, jakość i szybkość przekazywania informacji. Podnoszenie konkurencyjności gospodarczej polskich regionów, to jeden z podstawowych elementów warunkujących rozwój w zakresie rozwoju społeczno-gospodarczego kraju. Osiągnięcie tych celów jest możliwe dzięki działaniom na rzecz społeczeństwa informacyjnego i wspieraniu rozwoju infrastruktury edukacyjnej poprzez stosowanie nowoczesnych technik w procesie edukacji. Szczególnie nauczanie przedmiotów ilościowych daje możliwości przyswajania większej ilości wiedzy, a także zachęca do samodzielnej pracy dzięki stosowanym narzędziom analitycznym. W artykule posłużono się przykładem analizy badania zjawiska społecznoekonomicznego, jakim jest zatrudnienie personelu medycznego w opiece zdrowotnej. W przykładzie uwzględniono zmienne mające charakter wielowymiarowy, który można wykorzystać podczas zajęć w laboratorium komputerowym ze specjalizacji dotyczącej analiz regionalnych na kierunkach ekonomicznych, czy zarządzania. Do analiz wykorzystano dane statystyczne GUS z lat 1999-2008 dotyczące pracującego personelu medycznego. Za pomocą analizy przesunięć udziałów SSA (Shift-Share Analysis) oraz modeli SSANOVA 1 pokazano zróżnicowanie regionalne w województwach. 1 B. Suchecki (red.), Ekonometria Przestrzenna, Tom I, rozdział 6, 2009/2010, Wyd. PWN Warszawa, (maszynopis), s. 174 i 179. 173
Danuta Rozpędowska-Matraszek 1. Rozwiązanie problemu ekonomicznego Pierwszym dokumentem programowania rozwoju w Polsce był Wstępny Narodowy Plan Rozwoju na lata 2000-2003, kolejnym Narodowy Plan Rozwoju na lata 2004-2006. Dokumenty te zawierały strategię wykorzystania funduszy unijnych i towarzyszących im środków krajowych 2. Kolejny plan stanowił całościowy program rozwoju polskiej gospodarki 3. Strategia Rozwoju Ochrony Zdrowia oparta na Strategii Lizbońskiej 4, Narodowym Planie Rozwoju 5, a także uwzględnia zalecenia Światowej Organizacji Zdrowia oraz dyrektywy organów Unii Europejskiej. W celu strategicznym (nr 3) dostosowania opieki zdrowotnej do dynamiki długookresowych trendów demograficznych, cel operacyjny 3.4 poświęcony działaniom zmierzającym do zapewnienia właściwej opieki medycznej osobom w podeszłym wieku. Istotnym dokumentem rządowym wytyczającym w Polsce kierunki działań na rzecz zapewnienia właściwej opieki oraz wydłużenia okresu sprawności psychofizycznej i możliwości pełnienia ról społecznych osobom w wieku podeszłym jest Strategia Rozwoju Ochrony Zdrowia na lata 2007-2015 6. O tym, że matematyka wykładana na pierwszym roku studiów będzie przydatna podczas dalszej edukacji, czyli na innych przedmiotach ilościowych należy uświadomić studentów już na samym początku ich edukacji Uniwersyteckiej. Pozwoli to po pierwsze na uzyskanie lepszych wyników w nauczaniu matematyki, a po drugie uzmysłowi studentom przydatność przyswajania tej wiedzy. Studenci mają możliwość wglądu w programy nauczania, niemniej nazwy wykładanych przedmiotów studentowi pierwszego roku mówią niewiele 7. Współczesne uwarunkowania ekonomiczne związane z funkcjonowaniem i rozwojem regionalnym w ramach Unii Europejskiej powodują konieczność podejmowania nowych badań diagnostycznych dotyczących perspektyw rozwoju ekonomicznego regionów. 2 Skala środków dostępnych na rozwój na lata 2007-2013 jest nieporównywalnie większa niż środków dostępnych w latach 2004-2006, to wymaga przygotowania programu odpowiedniego do ich wykorzystania. 3 Zarządzenie Nr 11 Prezesa Rady Ministrów z dnia 6 lutego 2004 r. w sprawie powołania Międzyresortowego Zespołu do przygotowania Narodowego Planu Rozwoju na lata 2007-2013. 4 M. Greta, [2006], Miejsce regionu i euroregionu w polityce regionalnej a aspekcie uwarunkowań lizbońskich, [w:] Regionalne aspekty polityki konkurencji w procesie integracji europejskiej, (red.), J. Witkowska, Z. Wysokińska, Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź, s. 44-47. 5 [Dz. U. Nr 116, poz. 1216], Ustawa z dnia 20 kwietnia 2004 roku o Narodowym Planie Rozwoju. 6 Przyjęta przez Radę Ministrów w dniu 21 czerwca 2005 roku. 7 Na Wydziale Mechanicznym Politechniki Łódzkiej wykładane przedmioty ilościowe są kolejnym stopniem trudności i noszą nazwę Matematyka I, Matematyka II i tak dalej. 174
Badania empiryczne wzrostu ekonomicznego regionów Stąd nauczanie na kierunkach ekonomicznych ma na celu nabywania umiejętności sprawnego posługiwania się szczególnie narzędziami przedmiotów ilościowych. Narzędzia te w postaci wiedzy matematycznej, statystycznej i ekonometrycznej służą do analiz ekonomicznych z wykorzystaniem specjalistycznych pakietów komputerowych. Analizy te są możliwe na podstawie dostępnych baz danych statystycznych i mogą służyć do oceny wspólnotowych polityk będących wynikiem rozwoju procesów integracyjnych, z których najbardziej istotna jest właśnie polityka regionalna. Przestrzenne badania zjawisk społecznych i ekonomicznych opierają się na zmiennych wielowymiarowych. Mogą to być podziały przestrzenne wg regionów połączone z innymi kryteriami podziału np. wg sektorów działalności ekonomicznej. W szczególności konieczne są realizacje bardziej szczegółowych analiz, które można zaimplementować za pomocą narzędzi statystyki przestrzennej. Rozwinięciem analiz przestrzennego rozmieszczenia zmiennych, czyli koncentracji i specjalizacji są badania bardziej szczegółowe na danych przestrzenno-przekrojowych i czasowo-przekrojowych jako analizy strukturalnogeograficzne. Do tego typu analiz stosuje się tablice kontyngencji, ale można stosować również metodę analizy przesunięć udziałów. Jest to metoda wykorzystywana w badaniach przestrzennych do porównywania i grupowania jednostek przestrzennych, którymi mogą być: kraje, regiony, województwa, czy mniejsze jednostki podziału administracyjnego. Wykształcenie sprawnie działających analityków posługujących się dostępnymi pakietami programów komputerowych do analiz ekonomicznych jest bardzo potrzebne. 2. Narzędzia wspomagające analizy ekonomiczne Obecny rozwój nauk ekonomicznych kładzie nacisk na analizy regionalne. Analizy regionalne doceniła również w 2008 roku kapituła przydzielająca Ekonomiczną Nagrodę Nobla, która trafia do P. Krugmana w tej kategorii. Wyróżniono wówczas nowe teorie ekonomiczne zwracając szczególną uwagę na dokonania w zakresie badania handlu międzynarodowego i lokalizacji działalności gospodarczej. Wykorzystanie narzędzi, które pozwalają prezentować w prosty i czytelny sposób informacje dla odbiorcy, jest obecnie bardzo pożyteczne. Metodologia graficzna prezentacji pozwala łatwiej przyswoić często zawiłe problemy analiz gospodarczych przedsiębiorstwa, czy całej gospodarki danego kraju lub porównań na tle innych państw, czy regionów. Jednowymiarowa analiza czasowa lub przekrojowa, a nawet dwuwymiarowa przekrojowo-czasowa, byłaby w tym przykładzie zbyt dużym uproszczeniem, które uniemożliwiłoby odzwierciedlenia w zadowalającym stopniu prawidłowości rządzących rzeczywistością. 175
Danuta Rozpędowska-Matraszek Do niedawna modele panelowe były wykorzystywane jako narzędzie pozwalające ocenić zróżnicowanie regionalne i wnioskować o kształtowaniu się badanego zjawiska, czy kierunku jego rozwoju w przyszłości. Jednak złożoność analiz danych przestrzenno-czasowo-przekrojowych wymaga zastosowania innych technik niż modele panelowe, a jednocześnie takich, które pozwolą w miarę przystępny sposób specjalistom z tego zakresu wykorzystać zdobytą wiedzę. Wzrost konkurencyjności gospodarczej polskich regionów wymaga zwiększenia elastyczności i innowacyjności. Najważniejszym czynnikiem zmian we współczesnym świecie jest wiedza. Przesądza ona o możliwościach uczestniczenia w procesach rozwoju oraz podwyższa ywność działań. Wiedza jest głównym czynnikiem decydującym o racjonalnym wykorzystaniu dostępnych zasobów 8. Transformacja sektora ochrony zdrowia wymusiła konieczność zmiany sposobu zarządzania jednostkami świadczącymi usługi zdrowotne oraz nabywania przez menedżerów, stojących na ich czele, nowych umiejętności. 9 Skuteczne zarządzanie w jednostkach opieki zdrowotnej, w szczególności zarządzania zmianą oraz nowoczesnych narzędzi zarządzania organizacjami publicznymi, takich jak analizy z zakresu ekonomii geograficznej. Wpływ działań inwestycyjnych, które podejmuje się w ramach realizacji polityki regionalnej, często znacznie przekracza granice regionu, w którym są one generowane, stąd niezbędny jest obraz działań zasięgu przestrzennego. Konieczne jest zintegrowanie strategicznego planowania regionalnego i przestrzennego na poziomie krajowym i wojewódzkim 10. Zwłaszcza w opiece zdrowotnej pacjenci oczekują jednorodnych usług w związku z tym, iż finansowanie sektora odbywa się ze składek obywateli. Od przyszłych menedżerów i ekonomistów oczekuje się sprawnego działania i szybkiej oceny sytuacji, które są możliwe tylko dzięki zastosowaniu odpowiednich pakietów komputerowych do analiz statystyczno-ekonometrycznych. 3. Przykłady analiz danych statystycznych dotyczących systemu opieki zdrowotnej w Polsce Transformacja w polskim systemie opieki zdrowotnej i zróżnicowane zapotrzebowanie na świadczenia zdrowotne ze strony populacji polskiej związanej ze zmianą rodzajową wymuszoną przez demografię, czyli pacjentów w podeszłym wieku i pacjentów przewlekle chorych, wymaga podejmowania zintegrowanych długoterminowych działań na rzecz poprawy sytuacji tej grupy pacjentów. 8 Założenia Narodowego Planu Rozwoju na lata 2007-2013, Warszawa [30 kwietnia 2004 r.], s. 77. 9 A. Frączkiewicz-Wronka, A. Austen-Tynda, [2009], Przywództwo w ochronie zdrowia. Idee i instrumenty, Wyd. Wolters Kluwer Polska - ABC, s. 177-178. 10 Założenia Narodowego Planu Rozwoju,, op. cit., s. 80. 176
Badania empiryczne wzrostu ekonomicznego regionów Działania opiekuńcze nad populacją w tej grupie wiekowej pociągają za sobą wzrost wydatków na opiekę zdrowotną. Są to obciążenia finansowe zarówno chorującego jak i opiekuna chorej osoby, a także państwa. Dlatego należy dbać stale o poprawę zdrowia w celu doświadczenia pozytywnego starzenia się. Właściwe ustalenie proporcji między promocją zdrowia, profilaktyką i edukacją zdrowotną, leczeniem stanów chorobowych, a także stosowną rehabilitacją mogą dać pozytywne y w jakości życia. Analiza i ocena skutków wprowadzania programów zdrowotnych w aspekcie organizacyjnym, socjologicznym, a także ekonomiczno-finansowym jest bardzo istotna. Z punktu widzenia rozwoju regionalnego ważną kwestią w opiece zdrowotnej jest utrzymanie spójności przestrzennej. Powoduje to, że rozwój i modernizacja infrastruktury regionalnej wymaga m.in. badania zmian w strukturze zatrudnienia personelu medycznego, jako elementów tej polityki. a) Analiza graficzna Analiza danych dotyczących wydatków na opiekę zdrowotną pozwala na wnioski prognostyczne wydatków, jakie ponosi NFZ, który zarządza finansami od 2003 roku. Bez skutecznej reformy w opiece zdrowotnej trudno będzie zmniejszyć wciąż rosnące wydatki na świadczenia zdrowotne, (por. Wykres 1). 2003 2008 Wykres 1. Całkowite koszty świadczeń zdrowotnych w Polsce w latach Źródło: Wykonanie własne na podstawie danych zawartych w Raportach NFZ. Ogólne koszty świadczeń zdrowotnych systematycznie rosną, jednak poszczególne kategorie wydatków ulegają zmianie, (por. Wykres 2). 177
Danuta Rozpędowska-Matraszek podstawowa opieka zdrowotna ambulatoryjna opieka specjalistyczna lecznictwo szpitalne leczenie stomatologiczne refundacja cen leków 50% 41,8% 43,4% 44,1% 43,6% 46,5% 48,3% 40% 30% 20% 11,5% 10% 0% 6,4% 21,8% 3,2% 11,5% 6,7% 20,1% 3,0% 11,0% 7,1% 19,1% 2,9% 7,4% 11,1% 18,6% 11,7% 2,9% 7,8% 16,8% 11,8% 3,1% 2003 2004 2005 2006 2007 2008 8,0% 14,9% 3,5% Wykres 2. Udział kosztów rodzajowych w całkowitych kosztach świadczeń zdrowotnych w Polsce Źródło: Wykonanie własne na podstawie danych zawartych w Raportach NFZ. Ze wszystkich kosztów świadczeń zdrowotnych NFZ przekazuje najwięcej środków finansowych na lecznictwo szpitalne, które mimo prowadzonej restrukturyzacji w dalszym ciągu nie wyhamowało wydatków. Wiąże się to przede wszystkim z zatrudnianiem lekarzy, którzy z racji pełnienia swojej misji zlecają kosztowne procedury w toku leczenia pacjentów. Nieznaczne zmniejszenie kosztów obserwujemy w refundacji leków, wiąże się to z wprowadzeniem sytemu komputerowego fakturowania recept. Poszukiwanie zatem oszczędności finansowych w lecznictwie szpitalnym staje się priorytetem dla kadry zarządzającej. Stąd dokładne analizy regionalne według województw w zakresie zatrudnienia personelu medycznego stają się kluczowe, gdyż zapewnienie właściwej opieki lekarskiej jest niezbędne w systemie. W związku z poszukiwaniem oszczędności w systemie opieki zdrowotnej pojawiła się koncepcja tworzenia Sieci Szpitali w Polsce. Systemowy charakter zmian spowodował to, że zostały opracowane optymalne i oczekiwane liczby łóżek na oddziałach szpitalnych według wskaźnika wykorzystania łóżek i średniego czasu hospitalizacji dla województw w 2005 roku (sporządzono również prognozy do 2012 roku przy założeniu, że analizowana struktura nie ulegnie zmianie) 11, (por. Wykres 3). 11 MZ, [grudzień 2006], Wskaźniki do projektu tworzenia sieci szpitali z elementami analizy sytuacji demograficznej i stanu zdrowia ludności, Państwowy Zakład Higieny, Warszawa, s 195-225. 178
Badania empiryczne wzrostu ekonomicznego regionów POLSKA 38,1 40,7 43,0 zachodniopomorskie 34 36,3 42 wielkopolskie 35,3 37,7 42,3 warmińsko-mazurskie 34,6 36,9 39,5 świętokrzyskie 41,7 44,7 44,3 śląskie 48,3 51,6 53,3 pomorskie 33 35,2 39,2 podlaskie 42,5 45,5 47 podkarpackie 37,5 39,9 39 opolskie 36,4 38,7 39,1 mazowieckie 40 42,7 42,7 małopolskie 35,7 38,1 38,6 łódzkie 41,7 44,3 48 lubuskie 36,4 39,1 41,4 lubelskie 43 45,9 46,3 kujawsko-pomorskie 32,3 34,4 39,7 dolnośląskie 37,7 40,1 45,9 30 35 40 45 50 55 75% 80% pełne Wykres 3. Optymalna liczba łóżek na oddziałach szpitalnych według województw Źródło: Wykonanie własne na podstawie danych zawartych w zarządzeniu MZ. Na podstawie art. 5 ust. 3 ustawy o sieci szpitali w wydanym zarządzeniu ustalone zostały optymalne liczby łóżek, które przy pełnym obłożeniu wahają się w obrębie jednego województwa maksymalnie od 53,3 łóżek w województwie śląskim, do minimalnej liczby 38,6 łóżek w województwie małopolskim na 10 tys. mieszkańców. W wykorzystaniu obłożenia łóżek na poziomie 80% (48,3 łóżka) i 75% (51,6 łóżka), również maksymalne ilości łóżek przypadają w województwie śląskim. Przelicznik mniejszego obłożenia łóżek na oddziałach szpitalnych zmienił układ tych województw i minimalna ilość tych łóżek przypadła dla województwa kujawsko-pomorskiego. Efektywność wykorzystania łóżek szpitalnych w poszczególnych województwach przybliża wiedzę na temat możliwości przyjęć do szpitali i naświetla, jakie jest obłożenie w województwach. b) Metoda przesunięć udziałów (Shift-Share Analisis) Rozwinięciem analiz przestrzennego rozmieszczenia zmiennych, czyli koncentracji i specjalizacji są badania bardziej szczegółowe na danych przestrzennoprzekrojowych i czasowo-przekrojowych jako analizy strukturalno-geograficzne. 179
Danuta Rozpędowska-Matraszek Analiza przesunięć pozwala na badanie zróżnicowania regionalnego wzrostu ekonomicznego 12. Pozwala na rozłożenie zmiany (najczęściej względnej, tj. stopy lub tempa zmian) na składowe: regionalne (, konkurencyjny, różnicujący), przekrojowe (strukturalne, sektorowe; względem jednej lub wielu cech) oraz globalne (krajowe). Zmienną badaną oraz referencyjną jest zatrudnienie personelu medycznego według 5 grup zawodowych w latach 1999 2008 dla województw w Polsce. W związku z prowadzonymi reorganizacjami i restrukturyzacją w zakładach opieki zdrowotnej w zakresie zatrudnienia, zazwyczaj tempa zmian są ujemne. Porównując tempa wzrostu/spadku regionalnego poszczególnych województw z przeciętnym, krajowym spadkiem ( 6,6%) w analizowanych latach 1999 i 2008 można zaobserwować województwa o wyższym spadku poziomu zatrudnienia personelu medycznego: 12,4%; 5,5%; 5,3%; 2,1%; 1,3% od tempa krajowego (odpowiednio w województwach: dolnośląskim, pomorskim, podlaskim, łódzkim i lubelskim) oraz grupę województw o spadku poziomu zatrudnienia personelu medycznego mniejszym niż przeciętnie w kraju w granicach od 0,8% w województwie śląskim do 5,7% w województwie wielkopolskim. Tylko w województwie podkarpackim i warmińsko-mazurskim odnotowano dodatnie tempo wzrostu regionalnego. Zmiany te mogły wynikać zarówno ze zmian struktury zatrudnienia personelu medycznego związanego z restrukturyzacją prowadzoną w szpitalach w poszczególnych województwach (y strukturalne), jak i ze zmian wewnętrznych sytuacji konkurencyjności danego obszaru (y geograficzne). Przykładem opisanym szczegółowo będą dwa województwa najbardziej zbliżone pod względem średniego tempa wzrostu do tempa krajowego. Spadek poziomu zatrudnienia personelu medycznego o ( 7,89%) w województwie lubelskim, czyli o 1,28% ponad przeciętne tempo wzrostu krajowego, spowodowany był w niewielkim stopniu zmianami mi działalności restrukturyzacyjnej (0,32%), a w znacząco mniejszym stopniu przez zmiany wewnętrzne związane z konkurencyjnością z innymi regionami ( 1,6%). Można zauważyć, że zmiany w poziomie analizowanej zmiennej, w każdym z badanych województw, wywołane były przede wszystkim zmianami wynikającymi ze zmian wewnętrznych sytuacji konkurencyjności danego obszaru ( ). Inna sytuacja nastąpiła w województwie śląskim, gdzie wzrost poziomu zatrudnienia personelu medycznego powyżej przeciętnego tempa krajowego (0,77%) spowodowany był zarówno przez niekorzystne zmiany struktury regionalnej działalności restrukturyzacyjnej ( 0,2%) jak i przez zmiany wynikające ze zmian wewnętrznej sytuacji konkurencyjności (0,97%). 12 E.S. Dunn, [1960], A statistical and analytical technique for regional analysis, Papers of the Regional Science Association, vol. 6, p. 97-112. 180
Badania empiryczne wzrostu ekonomicznego regionów Tablica 1. Analiza shift-share zmian zatrudnienia personelu medycznego według zawodów i województw w Polsce w latach 1999 i 2008 Udziały regionalne - wagi Tempa wzrostu (w %) Efekty Województwa Średnie tempo wzrostu Ck czysty (netto) Sk Gk Lekarze Stomatolodzy Farmaceuci Pielęgniarki Położne Lekarze Stomatolodzy Farmaceuci Pielęgniarki Położne Dolnośląskie 0,244 0,044 0,050 0,607 0,055 20,90 15,53 22,22 22,22 15,17-19,01-12,40-0,14-12,26 Pomorskie 0,273 0,050 0,087 0,531 0,059 17,63 38,98 13,85 7,68 1,25-12,14-5,52 0,37-5,89 Podlaskie 0,275 0,041 0,043 0,565 0,077 19,76 5,78 15,27 11,22 7,25-11,90-5,29-0,26-5,03 Łódzkie 0,270 0,047 0,070 0,548 0,065 8,35 20,21 11,45 11,20 2,68-8,72-2,11 0,14-2,24 Lubelskie 0,233 0,039 0,077 0,584 0,067 4,17 19,32 7,07 11,26 8,16-7,89-1,28 0,32-1,60 Śląskie 0,275 0,039 0,052 0,576 0,058 17,41 8,46 2,84 1,80 3,11-5,84 0,77-0,20 0,97 Mazowieckie 0,297 0,039 0,058 0,550 0,056 15,07 17,92 4,16 2,04 6,33-5,70 0,91-0,17 1,08 Zachodniopomorskie 0,257 0,042 0,044 0,586 0,071 1,14 21,65 22,90 10,82 10,48-5,44 1,17-0,21 1,37 Małopolskie 0,233 0,041 0,066 0,592 0,069 1,28 4,10 8,05 9,08 9,78-5,38 1,23 0,16 1,06 Opolskie 0,218 0,032 0,049 0,640 0,060 1,35 27,59 24,00 11,59 1,03-5,12 1,49-0,10 1,59 Świętokrzyskie 0,232 0,038 0,053 0,605 0,072 1,36 17,72 21,05 5,52 11,53-4,03 2,58-0,02 2,60 Lubuskie 0,228 0,026 0,046 0,621 0,080 4,93 105,34 25,41 9,82 6,89-3,90 2,71-0,13 2,85 Kujawsko-pomorskie 0,225 0,038 0,054 0,597 0,085 0,94 4,30 10,11 5,14 12,02-3,50 3,11 0,06 3,05 Wielkopolskie 0,254 0,026 0,076 0,569 0,076 8,86 9,49 5,63 0,54 4,61-0,92 5,70 0,23 5,47 Podkarpackie 0,212 0,036 0,048 0,615 0,089 1,38 40,47 21,52 0,49 3,55 2,19 8,80 0,01 8,78 Warmińsko-mazurskie 0,215 0,027 0,051 0,624 0,083 6,29 26,74 22,03 0,49 3,94 2,56 9,17 0,00 9,18 tempa 9,857 3,733 7,613 7,154 3,858 tempo krajowe: 6,6107% przyrosty -3,247 2,878 14,224-0,543 2,753 Źródło: Obliczenia własne na podstawie: Podstawowe Dane z Zakresu Ochrony Zdrowia. 181
Danuta Rozpędowska-Matraszek Problemy podejścia klasycznego metody przesunięć udziałów (shift share) próbowano rozwiązać zmieniając system wyznaczania wag, np. uwzględniając średnią wartość z okresu początkowego i końcowego, nie uzyskano jednak znaczącej poprawy wyników. Barff i Knight 13 zaproponowali dynamizację klasycznego podejścia analizy przesunięć udziałów, w której podstawą było przyjęcie zmiennych wag i prowadzenie obliczeń rekurencyjnie. Umożliwiło to uwzględnienie zmiany struktury regionalnej, a zatem uzyskanie ywniejszego podziału na poszczególne y. W podejściu dynamicznym uzyskane wyniki pozwalają na uchwycenie zmian poziomu badanego zjawiska w całym okresie analizy (wagi z roku na rok). Natomiast wersja statyczna SSA uwzględnia jedynie zmiany wartości cechy z początku i końca okresu. Następuje pominięcie zmian zachodzących w poszczególnych latach, (por. Tablica 2). Zróżnicowanie i zmiany temp zatrudnienia w poszczególnych zawodach wynikają z zachodzących interakcji przestrzennych między województwami oraz od województwa (miejsca), w którym wykonuje się pracę i od jego najbliższego sąsiedztwa. Podejście dynamiczne pozwala na otrzymywanie lepszych, bardziej wiarygodnych rezultatów, ze względu na lepszą alokację wzrostu pomiędzy składowymi. Dodatkowo analiza dynamiczna dostarcza dodatkowych informacji na przykład, że przemiany gospodarki regionalnej kadrami charakteryzuje określona tendencja rozwojowa. Średnie tempa wzrostu poziomu analizowanej zmiennej w klasycznej metodzie przesunięć udziałów są wyższe od temp metody dynamicznej SS. Potwierdza to konieczność stosowania metody dynamicznej SS. Rezultaty klasycznej analizy SSA zależą od wyboru systemu wag, które mogą powodować obciążenie rezultatów. Można zauważyć, iż w niektórych przypadkach wartości różnic ów czystych sięgają od 0,03% (województwo łódzkie) do 1,26% (województwo dolnośląskie). Tempo krajowe w analizie dynamicznej jest niższe o 2,4% od tempa krajowego w analizie statycznej. Analiza metody klasycznej w 1999 i 2008 roku zaniża zarówno tempo krajowe zmian poziomu pracującego personelu medycznego jak i netto tych zmian. W ocenie ów ch i ch analiz zauważamy znaczne zróżnicowanie w porównaniu z analizą klasyczną. 13 R.A. Barff, P.L.Knight III, [1988], Dynamic Shift-Share Analysis, Growth and Change, 19/2. 182
Badania empiryczne wzrostu ekonomicznego regionów Tablica 2. Porównanie ów w metodzie klasycznej i dynamicznej shift-share zmian zatrudnienia personelu medycznego według województw w Polsce w latach 1999 2008 Województwa Ck czysty Metoda statyczna Metoda dynamiczna Różnice ów Sk Gk Cd czysty Sd Gd Ck-Cd czysty Sk-Sd Gk-Gd Dolnośląskie 12,40 0,14 12,26 13,66 0,40 13,26 1,26 0,26 1,00 Kujawsko-pomorskie 3,11 0,06 3,05 3,20 0,10 3,29 0,08 0,15 0,24 Lubelskie 1,28 0,32 1,60 0,64 0,35 0,99 0,64 0,03 0,61 Lubuskie 2,71 0,13 2,85 2,99 0,09 2,91 0,28 0,22 0,06 Łódzkie 2,11 0,14 2,24 2,14 0,41 2,55 0,03 0,27 0,31 Małopolskie 1,23 0,16 1,06 1,44 0,04 1,40 0,21 0,13 0,34 Mazowieckie 0,91 0,17 1,08 1,30 0,00 1,30 0,39 0,18 0,22 Opolskie 1,49 0,10 1,59 1,92 0,43 2,35 0,43 0,33 0,76 Podkarpackie 8,80 0,01 8,78 9,26 0,24 9,50 0,46 0,25 0,72 Podlaskie 5,29 0,26 5,03 5,52 0,09 5,42 0,23 0,16 0,39 Pomorskie 5,52 0,37 5,89 5,19 0,13 5,32 0,34 0,23 0,57 Śląskie 0,77 0,20 0,97 1,10 0,12 0,98 0,32 0,32 0,01 Świętokrzyskie 2,58 0,02 2,60 2,76 0,21 2,97 0,18 0,19 0,37 Warmińsko-mazurskie 9,17 0,00 9,18 10,00 0,11 10,11 0,83 0,11 0,94 Wielkopolskie 5,70 0,23 5,47 5,89 0,06 5,83 0,20 0,17 0,37 Zachodniopomorskie 1,17 0,21 1,37 1,57 0,17 1,74 0,40 0,03 0,37 Tempo krajowe: -6,611 Suma temp kraj: -4,212 Różnica temp: 2,40 Źródło: Obliczenia własne. 183
Danuta Rozpędowska-Matraszek Tablica 3. Porównanie ów w metodzie klasycznej i przestrzennej shift-share zmian zatrudnienia personelu medycznego według województw w Polsce w latach 1999 2008 województwa Metoda statyczna Metoda przestrzenna Różnice ów Sk Gk Sw Gw Sk-Sw Gk-Gw Dolnośląskie 0,14 12,26 1,65 16,40 1,79 4,14 Kujawsko-pomorskie 0,06 3,05 0,46 10,20 0,40 7,15 Lubelskie 0,32 1,60 1,84 7,31 1,52 8,91 Lubuskie 0,13 2,85 0,33 2,16 0,46 0,69 Łódzkie 0,14 2,24 2,01 2,31 1,88 4,56 Małopolskie 0,16 1,06 1,75 19,51 1,58 18,45 Mazowieckie 0,17 1,08 0,06 15,63 0,23 16,71 Opolskie 0,10 1,59 0,25 5,08 0,35 3,49 Podkarpackie 0,01 8,78 0,83 10,79 0,82 2,01 Podlaskie 0,26 5,03 0,07 6,72 0,33 1,69 Pomorskie 0,37 5,89 1,51 8,39 1,15 2,50 Śląskie 0,20 0,97 0,24 19,37 0,04 20,35 Świętokrzyskie 0,02 2,60 0,37 5,57 0,39 2,97 Warmińskomazurskie 0,00 9,18 0,32 9,35 0,32 0,17 Wielkopolskie 0,23 5,47 2,28 1,39 2,05 4,08 Zachodniopomorskie 0,21 1,37 0,04 7,65 0,17 6,28 Źródło: Obliczenia własne. W przypadku ów ch (Gw) w metodzie przestrzennej, które nazywane są wskaźnikami konkurencyjności lokalnej, można analizować istnienie konkurencyjności r-tego województwa pod względem zmian w i-tym wariancie zjawiska w relacji do województw sąsiadujących. Ujemna wartość wskazuje na negatywny wpływ sąsiednich obszarów na rozwój r-tego województwa w zakresie poziomu zatrudnienia personelu medycznego. Rozwój w badanym okresie województwa r-tego jest niższy w porównaniu z tempem zmian zjawiska z innymi, sąsiadującymi województwami, wówczas wpływ sąsiedztwa województw na wielkość analizowanej cechy w danym województwie jest negatywny. Stąd dane województwo nie jest konkurencyjne dla sąsiadujących obszarów (województwa: śląskie, dolnośląskie, mazowieckie, pomorskie i podlaskie). W przypadku ów ch istnieje mniejsza zgodność (metoda klasyczna i metoda przestrzenna) zarówno kierunku jak i wielkości zmian (współczynnik korelacji ρ=0,6). Natomiast y strukturalne, poprzez uwzględnienie inte- 184
Badania empiryczne wzrostu ekonomicznego regionów rakcji przestrzennych w postaci macierzy wag, spowodowały mniej znaczące różnice w ocenach u strukturalnego dla poszczególnych województw (współczynnik korelacji ρ=0,8). Uzyskane wyniki pozwalają wnioskować o panujących tendencjach zatrudnienia personelu w województwach. c) Stochastyczny model ważonej analizy wariancji shift-share SSA- NOVA Modele przesunięć udziałów shift share to narzędzia pozwalające na ocenę i badanie poziomu rozwoju (tempa zmian wzrostu/spadku) danego regionu na tle obszaru referencyjnego, uwzględniając przy tym zachodzące interakcje i zależności przestrzenne. Na szczególną uwagę zasługują próby transformacji modelu deterministycznego w stochastyczny. Ujęcie stochastyczne, czyli oszacowanie ów ch i ch poprzez zastosowanie modelu analizy wariancji (modelu regresji ważonej) daje lepsze rezultaty poprzez dynamizację analizy, czyli problem uwzględnienia zmian ch i konkurencyjności regionów zachodzących w czasie. W badaniu zastosowano procedurę mixed 14, która umożliwia jednoczesne zastosowanie ważonej (uogólnionej) MNK z daną macierzą wariancjikowariancji składników losowych. Warunek poboczny w postaci wartości zerowej ważonej sumy parametrów modelu SSANOVA oznacza, iż referencyjnym punktem odniesienia są średnie wartości krajowe, w tym przypadku średnia z 5 ów zawodów wynosi (3,21). Zróżnicowanie i zmiany temp personelu medycznego w poszczególnych grupach wynikają z zachodzących interakcji przestrzennych między województwami. Referencyjnym punktem odniesienia są średnie wartości krajowe z 5 grup zawodów. Na porównanie bezpośrednie z metodą klasyczną pozwala (metoda A). Pominięcie jednej ze zmiennych zero-jedynkowych, czyli wybór jednego z sektorów jako wielkości referencyjnej (P5) umożliwia zastosowanie uogólnionej (ważonej) MNK bez warunków pobocznych (metoda B). Dla trzeciej możliwości wyboru wielkości referencyjnej i zastosowania uogólnionej MNK bez warunków pobocznych jest przyjęcie warunku sumowania się parametrów danej struktury przekrojowej do zera (metoda C). Porównanie ocen parametrów ch modelu ANO- WA1 przy zastosowaniu alternatywnych wielkości referencyjnych, (por. wykres 4). 14 B. Suchecki (red.), Ekonometria Przestrzenna,, op. cit., s. 181-182. 185
Danuta Rozpędowska-Matraszek Tablica 4. Wyniki estymacji modelu ANOVA1 dekompozycji tempa wzrostu liczby pracowników medycznych wg 5 grup zawodowych (P) i 16 województw w Polsce w latach 1999 2008. MIXED : dependent variable is PX Using 1-80 Approximate degrees of freedom "used" by estimation Number of independent variables including constant= 6 Number of rows in mixed constraint matrix = 1 Approximate information in mixed constraints in terms of equivalent number of fixed constraints= 1.00001 Degrees of freedom to be deducted from number of observations in calculating summary statistics = 5 Variable Coefficient Std Err T-stat Signf ^CONST -6.61068 0.992591-6.66002 0.000 P1-3.24675 1.69741-1.91277 0.060 P2 2.87763 4.92682 0.584075 0.561 P3 14.2235 3.94611 3.60444 0.001 P4-0.543155 0.844748-0.642979 0.522 P5 2.75315 3.71221 0.741647 0.461 R-Squared = 0.688028 No. obs= 80 R-Bar-Squared (Adj for df)= 0.355390 Log of likelihood function = -619.264 Durbin-Watson ( 0 gaps) = 1.900762 Durbin-Watson(4) ( 0 gaps) = 2.027310 Sum of squared residuals = 0.247849E+08 Std. error of regression = 574.861 Sum of residuals = 4221.10 Mean of dependent variable = -236.816 F( 4, 75) = 11.8887 Significance level = 0.000000 Compatibility statistic = 0.550046 Distributed as chi-squared with 1 d.f. Źródło: Obliczenia własne na podstawie danych GUS w pakiecie SORITEC. Wykres 4. Parametry strukturalne modelu ANOWA1 przy zastosowaniu alternatywnych wielkości referencyjnych dla personelu medycznego -0,46 P5 2,75-3,76 P4-0,54 P3-0,34 P2 2,21 2,88 5,63 11,01 14,22 16,98 Metoda C Metoda B Metoda A -6,46-3,25-0,49 P1-10 -5 0 5 10 15 20 Źródło: Obliczenia własne. 186
Badania empiryczne wzrostu ekonomicznego regionów Model klasyczny przydziela część niekorzystnego (negatywnego) u geograficznego województwom z większą liczbą pracowników medycznych i jednocześnie część u geograficznego pozytywnego (korzystnego) województwom mniej zasobnym w kadrę wyższego szczebla, czyli tam, gdzie odpowiednich pracowników jest znacznie więcej w jednym zawodzie lub w drugim zawodzie. W konsekwencji również jest modyfikowany. Tablica 5. Wyniki estymacji modelu ANOVA2 dekompozycji tempa wzrostu liczby personelu medycznego (P) według 5 zawodów i 16 województw w Polsce w latach 1999-2008 MIXED : dependent variable is PX Using 1-80 Approximate degrees of freedom "used" by estimation Number of independent variables including constant= 22 Number of rows in mixed constraint matrix = 2 Approximate information in mixed constraints in terms of equivalent number of fixed constraints= 2.00001 Degrees of freedom to be deducted from number of observations in calculating summary statistics = 20 Variable Coefficient Std Err T-stat Signf ^CONST -6.61068 0.890440-7.42406 0.000 P1-3.12167 1.52550-2.04633 0.045 P2 3.43011 4.42199 0.775694 0.441 P3 14.2926 3.54467 4.03215 0.000 P4-0.584850 0.758932-0.770622 0.444 P5 2.25325 3.33309 0.676023 0.502 V1-12.2671 2.83828-4.32203 0.000 V2 3.06851 3.94531 0.777763 0.440 V3-1.59872 3.31829-0.481789 0.632 V4 2.86710 5.73473 0.499954 0.619 V5-2.25401 3.18792-0.707046 0.482 V6 1.06680 2.89282 0.368774 0.714 V7 1.07039 2.22191 0.481744 0.632 V8 1.59585 5.69296 0.280319 0.780 V9 8.80494 3.79709 2.31886 0.024 V10-5.02806 4.61224-1.09015 0.280 V11-5.90727 3.65601-1.61577 0.112 V12 0.964674 2.28795 0.421633 0.675 V13 2.60810 4.78584 0.544961 0.588 V14 9.19912 5.09764 1.80458 0.076 V15 5.47645 3.23692 1.69187 0.096 V16 1.37402 4.34175 0.316468 0.753 R-Squared = 0.613992 No. obs= 80 R-Bar-Squared (Adj for df)= 0.491757 Log of likelihood function = -600.831 Durbin-Watson ( 0 gaps) = 1.960318 Durbin-Watson(4) ( 0 gaps) = 1.978468 Sum of squared residuals = 0.156333E+08 187
Danuta Rozpędowska-Matraszek Std. error of regression = 510.447 Sum of residuals = 2880.59 Mean of dependent variable = -236.816 F( 19, 60) = 5.02302 Significance level = 0.000001 Compatibility statistic = 0.457005 Distributed as chi-squared with 2 d.f. Źródło: Obliczenia własne na podstawie danych GUS w pakiecie SORITEC. Analiza opisowa Shift-share oraz równoważny pierwszy wariant stochastyczny modelu ANOVA1 przypisuje dla każdej składowej strukturalnej część u własnego w województwach, gdzie jest on lepiej reprezentowany, obciążając w ten sposób rezultaty. Odchylenia rezultatów obliczeń są w większości niewielkie, co jest dość często spotykane w praktyce. Rozkłady również nie są mniej istotne. Tablica 6. Porównanie ocen ów ch metody bezpośredniej i pośredniej estymacji modelu ANOVA2 dekompozycji tempa wzrostu liczby pracującego personelu medycznego według 5 zawodów Województwa całkowity Sk Gw resztowe Sr Dolnośląskie 12,40 0,139 12,267 0,005 0,133 Kujawsko pomorskie 3,11 0,057 3,069 0,015 0,042 Lubelskie 1,28 0,324 1,599 0,002 0,322 Lubuskie 2,71 0,134 2,867 0,020 0,153 Łódzkie 2,11 0,137 2,254 0,009 0,146 Małopolskie 1,23 0,164 1,067 0,003 0,161 Mazowieckie 0,91 0,171 1,070 0,012 0,159 Opolskie 1,49 0,100 1,596 0,008 0,108 Podkarpackie 8,80 0,013 8,805 0,020 0,007 Podlaskie 5,29 0,259 5,028 0,002 0,261 Pomorskie 5,52 0,366 5,907 0,016 0,383 Śląskie 0,77 0,199 0,965 0,007 0,192 Świętokrzyskie 2,58 0,016 2,608 0,007 0,023 Warmińsko mazurskie 9,17 0,004 9,199 0,022 0,027 Wielkopolskie 5,70 0,230 5,476 0,010 0,219 Zachodniopomorskie 1,17 0,205 1,374 0,001 0,206 Źródło: Obliczenia własne. 188
Badania empiryczne wzrostu ekonomicznego regionów W przypadku metody pośredniej, zmienność nieobjaśniona reprezentowana przez reszty modelu ANOVA2 jest dodana do ów ch, które są obliczane jako wielkość rezydualna. Jak wynika z zagregowanych rezultatów obliczeń na podstawie danych dla Polski, korekta wielkości ów ch nie przekracza 0,05% zmian całkowitych regionalnego tempa wzrostu badanej zmiennej pracującego personelu medycznego. Tablica 6. Porównanie dwóch wariantów analizy strukturalno-geograficznej pracującego personelu medycznego w Polsce w latach 1999-2008 Województwa Metoda klasyczna Sk Gw Model ANOVA2 Sr Gw różnice Dolnośląskie 0,140 12,260 0,133 12,267 0,007 Kujawsko-pomorskie 0,060 3,050 0,041 3,069 0,019 Lubelskie 0,320 1,600 0,319 1,599 0,001 Lubuskie 0,130 2,850 0,147 2,867 0,017 Łódzkie 0,140 2,240 0,154 2,254 0,014 Małopolskie 0,160 1,060 0,153 1,067 0,007 Mazowieckie 0,170 1,080 0,160 1,070 0,010 Opolskie 0,100 1,590 0,106 1,596 0,006 Podkarpackie 0,010 8,780 0,015 8,805 0,025 Podlaskie 0,260 5,030 0,262 5,028 0,002 Pomorskie 0,370 5,890 0,387 5,907 0,017 Śląskie 0,200 0,970 0,195 0,965 0,005 Świętokrzyskie 0,020 2,600 0,028 2,608 0,008 Warmińsko-mazurskie 0,000 9,180 0,019 9,199 0,019 Wielkopolskie 0,230 5,470 0,224 5,476 0,006 Zachodniopomorskie 0,210 1,370 0,214 1,374 0,004 Źródło: Obliczenia własne. Wyższe, co do wartości bezwzględnej y (pogrubienie) wskazują, że w województwach posiadających lepsze zaplecze w postaci kadry pracującego personelu medycznego z ANOVA2 jest bardziej korzystny (pozytywny), a bardziej niekorzystny (negatywny). Z drugiej strony, w większości województw z mniejszą liczbą kadry personelu medycznego mają mniejszą renomę z ANOVA2 jest mniej korzystny, zaś bardziej korzystny. 189
Danuta Rozpędowska-Matraszek Różnica są równa kowariancji między em specyficznym a em m. Liczba pracującego personelu medycznego pokazuje województwa lepiej reprezentowane wyższe w regionach (wyróżnione w ostatniej kolumnie Tablica 6), gdzie jest dodatni. Podsumowanie Analiza przesunięć udziałów jest metodą z pogranicza ekonometrii i statystyki, dokonującą podziału pewnej zmiany na różne czynniki. Posiada wielki potencjał rozwojowy pozwalający uwzględnić aspekty dynamiczne, przestrzenne oraz oba jednocześnie, a nawet tworzyć i estymować klasyczne, przyczynowo- -skutkowe, modele ekonometryczne. Zastosowana metoda SSA jako bazowe podejście klasyczne oraz model SSANOVA mogą służyć jako narzędzia do oceny sytuacji ekonomicznej, czy gospodarczej regionów. Dobrze wykształcony i przygotowany do pracy w jednostkach samorządu terytorialnego absolwent studiów ekonomicznych, zwłaszcza kierunku Gospodarki Przestrzennej może stosować tego typu narzędzia statystyczno-ekonometryczne do analiz regionalnych. Bibliografia Barff R.A., P.L.Knight III, Dynamic Shift-Share Analysis, Growth and Change, 1988, No 19/2. Dunn E.S., A statistical and analytical technique for regional analysis, Papers of the Regional Science Association, 1960, vol.6. Frączkiewicz-Wronka A., A. Austen-Tynda, Przywództwo w ochronie zdrowia. Idee i instrumenty, Wyd. Wolters Kluwer Polska - ABC, Warszawa 2009. Suchecki B. (red.), Ekonometria Przestrzenna, Tom I, rozdział 6, 2009/2010, (maszynopis). Witkowska J., Z. Wysokińska (red.), Regionalne aspekty polityki konkurencji w procesie integracji europejskiej, Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź 2006. MZ, Wskaźniki do projektu tworzenia sieci szpitali z elementami analizy sytuacji demograficznej i stanu zdrowia ludności, Państwowy Zakład Higieny, Warszawa grudzień 2006. Założenia Narodowego Planu Rozwoju na lata 2007-2013, Warszawa 30 kwietnia 2004 r. 190