Rynek energii: Ukraina Autor: Wojciech Kwinta ( Polska Energia nr 9/2010) Mimo znacznych nadwyżek mocy, elektroenergetyka ukraińska boryka się jednak z problemami, przede wszystkim wiekową infrastrukturą. Nie jest też w stanie wykorzystać potencjału eksportowego. Terytorium Ukrainy obejmuje obszar o powierzchni ponad 603 tys. km2 to kraj prawie dwa razy większy od Polski. Ma też o ok. 20 proc. więcej mieszkańców 45,7 mln. Konsumpcja elektryczności na osobę jest podobna jak nad Wisłą, jednak Ukraina to państwo znacznie uboższe. Nasz wschodni sąsiad boleśnie odczuł światowy kryzys gospodarczy: PKB w 2009 r. spadło o ok. 15 proc. Ta sytuacja odbiła się także na elektroenergetyce, która wytworzyła o prawie 10 proc. mniej energii elektrycznej niż w 2009 r. Po pierwszej połowie roku 2010 sytuacja zaczyna się poprawiać, a produkcja i zużycie znów rosną. Zainstalowana moc źródeł wytwarzania energii elektrycznej na Ukrainie przekracza 52 GW. To o połowę więcej niż w polskim systemie elektroenergetycznym. Z formalnego punktu widzenia są to pokaźne nadwyżki mocy, jednak archaiczna infrastruktura i wiekowe elektrownie powodują, że duża część bloków energetycznych nie jest wykorzystywana i wymaga remontów. Wytwarzanie Na ponad 52 GW mocy składają się przede wszystkim elektrownie cieplne i elektrociepłownie, zasilane gazem ziemnym lub węglem. To ok. 64 proc. całości. 26 proc. przypada na elektrownie atomowe, a ok. 9 proc. na wodne. Prawie połowę energii elektrycznej dostarcza jednak energetyka jądrowa. Elektrownie w większości należą do państwa w rękach prywatnych znajduje się ok. 11 proc. zainstalowanych mocy. Pięć najważniejszych spółek dysponujących elektrowniami cieplnymi to Centrenergo, Donbasenergo, Dniproenergo, Skhidenergo i Zahidenergo. Ich majątek to 14 jednostek o mocy przekraczającej 27 GW. W państwowych rękach jest cała energetyka jądrowa: cztery elektrownie o mocy 13,8 GW. Dwie spółki, Ukrhydroenergo i Dniester HPSP, zarządzają elektrowniami wodnymi o mocy ok. 5 GW. System uzupełnia zbiór elektrociepłowni. Energetyka odnawialna ma marginalny wkład w wytwarzanie. Sprowadza się praktycznie do farm wiatrowych, których moc na razie nie przekracza 100 MW. Potencjalnie na Ukrainie mogłoby powstać nawet 16 tys. MW zainstalowanych w siłowniach wiatrowych. Możliwości energetyki słonecznej określa się na ok. 16 TWh rocznie, a wykorzystanie biomasy mogłoby przynieść rocznie 82 TWh energii elektrycznej. Ukraina nie jest jednak zobligowana do wdrażania takich rozwiązań i trudno przesądzać o ich przyszłości. W ubiegłym roku wszystkie elektrownie Ukrainy wyprodukowały prawie 173 TWh energii elektrycznej. Rok wcześniej było to prawie 192 TWh. Według danych ukraińskiego Ministerstwa Paliw i Energetyki, w pierwszym półroczu tego roku wytworzono ponad 93 TWh, czyli o 11,1 proc. więcej niż w tym czasie rok wcześniej.
Wiekowa infrastruktura Głównym problemem elektroenergetyki jest wiek bloków energetycznych w elektrowniach cieplnych. 80 proc. dawno przekroczyło 30 lat użytkowania. Ponad połowa przepracowała już 200 tys. godzin, a 95 proc. 100 tys. Duża część elektrowni za ok. pięć lat powinna zakończyć działalność. W przypadku elektrowni atomowych okres zakończenia działalności rozłoży się w czasie na lata 2011-2030. Plany modernizacji i odbudowy mocy ujęto w trzech dokumentach kończącym się Narodowym Programie Energetycznym, w planie renowacji elektrowni cieplnych i Strategii Energetycznej Ukrainy do 2030 r. Brakuje w nich określenia sposobów modernizacji systemu i wskazania źródeł finansowania. Receptą mają być podwyżki taryf i dalsza prywatyzacja, jednak problemy finansowe są wciąż poważnym zagrożeniem dla przyszłości elektroenergetyki. Energorynok, państwowy operator rynku hurtowego, jest poważnie zadłużony, niebezpiecznie wysoki jest też poziom nieregulowanych rachunków przez odbiorców indywidualnych. Mimo wzrostu taryf w ostatnich latach, w przypadku gospodarstw domowych wciąż nie pokrywają one kosztów wytwarzania i dostawy. Przesył i dystrybucja System przesyłowy Ukrainy liczy w sumie ponad 22 tys. km. W jego skład wchodzi 4115 km linii 750 kv, 375 km linii 500 kv, 340 km linii 400 kv, 13 tys. km linii 330 kv i 4170 km linii 220 kv. Operatorem sieci przesyłowej i połączeń transgranicznych jest państwowa spółka NEC Ukrenergo. Dystrybucją energii elektrycznej zajmuje się 27 spółek obejmujących 24 firm regionalnych, dwie miejskie obsługujące Kijów i Sewastopol oraz jedna dostarczająca elektryczność Autonomicznej Republice Krymskiej. Dodatkowo istnieje grupa dostawców niezależnych dla odbiorców niepodlegających taryfom regulowanym. Przede wszystkim są to podmioty przemysłowe kupujące energię elektryczną na własne potrzeby. Dostawcy niezależni mogą korzystać z krajowych sieci dystrybucyjnych. W rękach prywatnych jest 40 proc. spółek dystrybucyjnych, a dodatkowo niektóre państwowe sieci rozdzielcze mają prywatnych operatorów. Straty przesyłowe na Ukrainie wynoszą 14-15 proc. Ich ograniczenie wymaga kosztownych inwestycji w sieci przesyłowe i dystrybucyjne. Ukraina posiada połączenie transgraniczne ze wszystkimi sąsiadami (Rosją, Mołdawią, Białorusią, Polską, Słowacją, Węgrami i Rumunią), jednak przesył elektryczności do europejskiego systemu UCTE może się odbywać wyłącznie z elektrowni zlokalizowanych w zachodniej Ukrainie. Zdolność przesyłowa wynosi 550 MW. Ukraiński eksport spada w 2008 r. wyniósł 7,7 TWh, w ubiegłym roku tylko ok. 4 TWh. W pierwszym półroczu tego roku wyeksportowano 2,1 TWh, a trzy czwarte energii elektrycznej trafiło na Białoruś. Rynek energii Regulacją rynku energii elektrycznej zajmuje się Narodowy Urząd Regulacji Elektroenergetyki (NERC), powstały w 1994 r., kiedy rozpoczęła się restrukturyzacja całego sektora. NERC ustala i wdraża taryfy przesyłowe i dystrybucyjne oraz ceny energii produkowane we wszystkich źródłach wytwarzania. Nadzoruje rynek i wprowadzanie państwowej polityki energetycznej. Określaniem tej polityki i reformą systemu elektroenergetycznego zajmuje się Ministerstwo Paliw i Energetyki. Nadzoruje też działalność swoich spółek: Energoatomu (elektrownie atomowe), NEC Ukrenergo i Ukraińskiej Kompanii Energetycznej (elektrownie cieplne). Konkurencyjny, hurtowy rynek energii (WEM) powstał w 1996 r., kiedy powołano
do życia spółkę Energorynok. Sam rynek zorganizowano według modelu pojedynczego nabywcy. Energorynok kupuje całość energii elektrycznej wytwarzanej przez elektrownie, uśrednia ceny i sprzedaje elektryczność spółkom dystrybucyjnym oraz niezależnym dostawcom. Każdy członek WEM ma obowiązek sprzedaży energii z wyjątkiem elektryczności wytwarzanej na użytek producenta, dostarczanej lokalnie przez źródła kogeneracyjne, a także wytwarzanej w jednostkach o mocy mniejszej niż 20 MW (lub wytwarzających mniej niż 100 GWh rocznie). WEM jest podzielony na dwa segmenty: konkurencyjny, złożony z elektrowni cieplnych i dużych elektrociepłowni, oraz segment z ustalonymi taryfami (pozostałe źródła: elektrownie jądrowe, wodne, kogeneracja i energetyka wiatrowa). W listopadzie 2008 r. NERC zapowiedział reformę WEM prowadzącą do rozwiązań proinwestycyjnych. Działania mają potrwać do 2015 r. i składają się z czterech faz. Pierwsza ma się zakończyć w tym roku. Polega na zezwoleniu określonej grupie wytwórców na zawieranie kontraktów dwustronnych z dystrybutorami i odbiorcami. Ilość produkowanej i konsumowanej elektryczności pozostaje w tej fazie regulowana zgodnie z dotychczasowym modelem funkcjonowania rynku hurtowego. Kolejny krok to uruchomienie rynku dnia następnego i wprowadzenie mechanizmów bilansowania, które zmuszą graczy do przewidywania zużycia i wytwarzania elektryczności. W latach 2012-2014 dotychczasowy rynek hurtowy ma być zastąpiony systemem kontraktów bilateralnych i wolnego handlu energią. Wszyscy uczestnicy rynku będą musieli planować swoje zapotrzebowanie. Zwieńczeniem reformy ma być usunięcie wszystkich mechanizmów przejściowych, a handel energię elektryczną ma stać się dobrowolny i transparentny.
Konsumpcja energii elektrycznej brutto (TWh) 1990 1995 2000 2005 2006 2007 2008 2009 268 189 166,9 176,87 181,88 186,13 185,15 169 Udział źródeł wytwarzania w produkcji energii elektrycznej w 2009 r. (proc.) Elektrownie jądrowe 48 Elektrownie cieplne 41,1 Elektrownie wodne 6,8 Inne źródła 4,1
Struktura konsumpcji energii elektrycznej (proc.) Przemysł 53 Rolnictwo i transport 8 Gospodarstwa domowe i podmioty nieprzemysłowe 33 Eksport 6 Źródło: Dmytro Glazkov, World Bank Eksport energii elektrycznej w 2009 r. Białoruś 1212,9 30,3 Węgry 1171,7 29,3 Słowacja 1373,2 34,3 Polska 201,5 5,0 Mołdawia 6,9 0,2 Rumunia 34,1 0,9