Kierunki globalnych przepływów kapitałowych, a znaczenie miękkich czynniki lokalizacji bezpośrednich inwestycji zagranicznych w procesie decyzyjnym

Magdalena Rosińska Kierunki globalnych przepływów kapitałowych, a znaczenie miękkich czynniki lokalizacji bezpośrednich inwestycji zagranicznych w procesie decyzyjnym Przepływy kapitałowe będące immanentną cechą współczesnej gospodarki stanowią, istotny element rozwoju gospodarek i budowania ich przewagi konkurencyjnej. Opracowanie niniejsze dotyczy kierunków przepływu światowych kapitałów w formie bezpośrednich inwestycji zagranicznych (BIZ) w układzie przestrzennym, a ściślej zarysowującej się tendencji zmian zachodzących w grupie głównych eksporterów i importerów kapitału. Istotnym elementem analizy światowych trendów BIZ jest ich obserwacja w ujęciu branżowym. W tym kontekście zaprezentowano wzrost znaczenia miękkich czynników lokalizacji inwestycji i ich rolę w procesie decyzyjnym, dotyczącym podjęcia nowych inwestycji. Artykuł złożony jest z trzech części. Przedstawiono przepływy kapitałowe w gospodarce światowej w ujęciu historycznym oraz w świetle najnowszego raportu UNCTAD (World Investment Report 2005). Zasygnalizowano nowe tendencje odnośnie lokalizacji BIZ związanych ze sferą badań i rozwoju, w tym proporcje inwestycji w krajach rozwiniętych i rozwijających się. Omówiono także istotę miękkich czynników lokalizacji BIZ w procesie decyzyjnym i konsekwencje wzrostu ich znaczenia dla przyszłych kierunków przepływów kapitałowych na świece. Kierunki przepływów kapitałowych w ujęciu historycznym Analizując przepływy kapitału w ujęciu historycznym należy zauważyć, iż zmiany zachodzą zarówno w strukturze geograficznej, jak i branżowej inwestycji, a udział inwestycji zagranicznych w światowych przepływach kapitałowych rośnie systematycznie. Do I wojny światowej głowni eksporterzy kapitału pochodzili z Europy (Wielka Brytania, Francja i Niemcy 1 ) i dokonywali 75% transferu inwestycji, głównie do swoich kolonii i terytoriów zamorskich (okres dominacji europejskiej). Pozycja Stanów Zjednoczonych była wówczas relatywnie słaba (ok. 8%), a zaczęła się istotnie poprawiać w okresie międzywojennym. Druga wojna światowa przyniosła zmiany kierunków ruchu kapitału, głównie za sprawą uruchomienia inwestycji amerykańskich w zniszczonej Europie. Okres ten trwał do połowy lat siedemdziesiątych XX w. i nazywany jest okresem amerykańskim. Po II wojnie światowej lawinowo powstawały w Europie filie amerykańskich korporacji. Pod koniec lat siedemdziesiątych XX w. rozpoczął się tzw. okres Triady ekonomicznej, oznaczający włączenie się firm europejskich i azjatyckich w wymianę inwestycyjną. Konsekwencją było nasilenie się zjawiska lokowania filii korporacji europejskich (a także japońskich, wcześniej ekspansja Japonii ograniczała się właściwie do Azji Południowo-Wschodniej) w Stanach Zjednoczonych. W tym czasie dominacja amerykańska została zredukowana (wśród 100 1 W 1913 roku światowy eksport kapitału osiągnął 44 mld USD (w tym 18 mld Wielka Brytania, 9 mld Francja, 4,8 mld Niemcy, 3,5 mld USA). Szerzej odnośnie ruchu kapitałów np. A. B. Kisiel-Łowczyc; Współczesna gospodarka światowa; Wydawnictwo Uniwersytetu Gdańskiego; Gdańsk 1999; s. 128-132 a także roczne raporty inwestycyjne World Investment Report 1991-2005 www.unctad.org/wir 1

największych korporacji już tylko połowa pochodziła z USA, w okresie tzw. amerykańskim były to trzy czwarte), choć nadal była znaczna. Analiza przepływów BIZ w okresie 1981 1997 dla grupy krajów wysokorozwiniętych wskazuje na wzrost koncentracji inwestycji na obszarze Europy. Wzrostowi poziomu inwestycji w Europie towarzyszy dynamiczny spadek lokowania BIZ w Stanach Zjednoczonych. Obszar wysokorozwiniętych krajów Azji pozostaje na względnie stabilnym poziomie absorpcji kapitału. Od początku lat dziewięćdziesiątych XX w. widoczna jest natomiast już wyraźna tendencja wzrostu inwestycji w krajach rozwijających się (po spadku zainteresowania tym kierunkiem w drugiej połowie lat osiemdziesiątych). Zestawienie obrazujące zmiany w napływie BIZ do krajów Triady oraz krajów rozwijających się w omawianym okresie prezentuje tabela 1. Tabela 1 Napływ BIZ w wybranych latach (dla okresu 1981 2004) w podziale na grupy krajów Grupy krajów 1981-85 *1 Średni udział procentowy BIZ na danym obszarze 1986-90 *1 i *2 1991-93 *1 i *3 1994-97 *2 1999-01 *4 2002-04 *4 Kraje wysokorozwinięte 74,0 83,0 68,5 64,0 78,0 72,0 (ogółem) Europa 31,0 41,5 53,5 36,0 48,0 54,3 (Zachodnia, Śr-Wsch) Amerka Płn 37,0 36,5 10,0 20,0 29,0 16,0 (USA) Azja 6,0 5,0 5,0 8,0 1,0 1,7 (Japonia) Kraje rozwijające się (ogółem) 26,0 17,0 31,5 36,0 22,0 28,0 W tym: udział największych 18,0 11,0 19,0 23,0 21,0 20,0 importerzy z krajów* rozwijających się Kraje świata (ogółem) 100 100 100 100 100 100 Źródło: obliczenia własne (wartości zaokrąglone) na podstawie: *1-World Investment Report 1993 Transnational Corporations and Integrated International Production; United Nations Conference on Trade and Development. Programme on Transnational Corporations; New York 1993; Table II.1. Table II.2; s. 41 i 45 *2- World Investment Report 1998 Trends and Determinants; United Nations; New York, Geneva 1998; Table 1.3 Table 1.8.; s. 5 i 9 *3- World Investment Report 1994 Transnational Corporations Employment and the Workplace; United Nations Conference on Trade and Development; New York, Geneva 1994; (An Executive Summary) Table 3 s. 6 *4- World Investment Report 2005 Transnational Corporations and the Internalization of R&D; United Nations; New York and Geneva 2005; Table 1 (Overview); s. 2 *zaliczono kraje przyciągające największe kapitały, z grupy: Argentyna, Brazylia Chiny, Kolumbia, Meksyk, Egipt, Hong Kong, Tajwan, Nigeria, Wenezuela, Tajlandia,, Malezja, Indonezja, Singapur. Należy zauważyć, iż dla każdego z podanych okresów do grupy tej należą Chiny, Meksyk, Argentyna i Brazylia. Analiza napływu inwestycji według ich średniej wartości rocznej także potwierdza, iż na przełomie lat osiemdziesiątych i dziewięćdziesiątych XX w. następuje wzrost zainteresowania inwestorów obszarami należącymi do krajów rozwijających się (tabela 2). W 2

grupie tych krajów w badanym okresie obserwujemy czterokrotny wzrost wartości inwestycji. Największymi odbiorcami inwestycji wśród krajów rozwijających się były obszary Azji i Ameryki Łacińskiej, otrzymując po ok. 10% światowych BIZ. Początek lat dziewięćdziesiątych XX w. charakteryzował się spadkiem średniej wartości BIZ inwestowanej w krajach rozwijających się, jednak przy utrzymaniu udziału (%) w ogóle inwestycji światowych typu BIZ oraz wzroście ich poziomu w Azji do 17% (1992 r.) i Ameryce Łacińskiej do 13% (1992 r.) 2. Tabela 2 Napływ inwestycji zagranicznych (BIZ) do krajów rozwiniętych i rozwijających się w latach 1981-2004 (w mld USD średniorocznie) Grupa krajów Lata 1981-1985 1986-1988 1989-1990 1991-1993 1993-1998 1998-2001 2002-2004 Kraje wysokorozwinięte 37 130 172 111 256 860 457 Kraje rozwijające się 13 25 29 57 139 234 185 Źródło: obliczenia własne (wielkości zaokrąglone) na podstawie: World Investment Report 1994 Transnational Corporations Employment and the Workplace; United Nations Conference on Trade and Development; New York, Geneva 1994; (An Executive Summary) Table 1 s. 3 oraz World Investment Report 2005 Transnational Corporations and the Internalization of R&D; United Nations; New York and Geneva 2005; Table 1 (Overview); s. 2 Najogólniejszym wnioskiem z analizy przepływu inwestycji w latach osiemdziesiątych i dziewięćdziesiątych XX w. jest wyraźna tendencja ich wzrostu w obu grupach krajów. Łączna wartość kapitałów inwestowanych na świecie na przestrzeni dwudziestu lat wzrosła kilkunastokrotnie. Obserwujemy, zatem zabieganie o zasoby kapitałowe, a tym samym o związany z nimi strumień innowacji technologicznych i organizacyjnych w ujęciu rynku światowego. Poszczególne kraje chcąc przyciągnąć inwestorów zagranicznych prześcigają się w oferowaniu dogodnych warunków lokalizacji. W dobie globalizacji i pogłębiającej się produkcji międzynarodowej, obawy o zgubny wpływ zagranicznego kapitału na gospodarkę kraju właściwie zniknęły. Państwa konkurują o napływ inwestycji, dostrzegając w nich więcej pozytywów niż negatywów. Jednym z elementów przyciągania kapitału zagranicznego są zdolności technologiczne kraju goszczącego. Nie chodzi tylko o ogólnie dostępne zasoby czynników produkcji w danym kraju, lecz również o specyficzne zasoby i zdolności, będące własnością lokalnych przedsiębiorstw (patenty, knowhow, marki handlowe, znajomość rynku krajowego itp.). Poziom zdolności technologicznych jest uwarunkowany ogólnym rozwojem gospodarki, a przede wszystkim poziomem sfery B+R oraz strukturą przemysłu 3. Państwa wykorzystując narzędzia polityki ekonomicznej stymulują rozwój tych obszarów, które przyczyniają się do podniesienia ich atrakcyjność w oczach potencjalnych inwestorów. Jednym z najistotniejszych działań są inwestycje w kapitał ludzki. Kraje, które zrozumiały, iż podstawą rozwoju współczesnej gospodarki jest wiedza, a tym samym 2 World Investment Report 1993 Transnational Corporations and Integrated International Production; United Nations Conference on Trade and Development. Programme on Transnational Corporations; New York 1993; s. 39-45 (Table II.1. Table II.2.) 3 A. Zorska, Ku globalizacji? Przemiany w korporacjach transnarodowych i w gospodarce światowej, PWN, Warszawa 1998, s.65 3

kreatywny, dobrze wykształcony czynnik ludzki wygrywają w wyścigu o kapitał. Przykładem mogą być Chiny, a także Indie czy Rosja. Kraje te wymieniane przez potencjalnych inwestorów jako najkorzystniejsze miejsca lokalizacji inwestycji doskonale rozpoznały potrzeby przedsiębiorstw w zakresie zapotrzebowania na pracowników określonego typu. Niedobory kadry technicznej postanowiły uzupełnić swoimi fachowcami, którzy za kilka lat zasilą rynek pracy. Obecnie około jednej trzeciej wszystkich studentów uczelni technicznych kształci się właśnie w tych krajach. Liberalizacja zasad przepływu kapitału sprawia, iż jakością nieprzenośnych czynników wytwórczych (ofertą lokalizacyjną, wzbogaconą o nowe elementy w tym miejscową dobrze wykształconą kadrą), kraje (regiony) konkurują o przenośne czynniki pochodzące z całego świata, a nawet o zatrzymanie rodzimego kapitału. Obecnie nadal jednak przy prawie trzykrotnym wzroście liczby krajów stosujących specjalne regulacje odnośnie napływu kapitału (z 35 w 1991 r. do 102 w 2004 r.) 4 oraz wyraźnej tendencji wzrostu liczby regulacji ułatwiających swobodę obrotu kapitałem (trzykrotnym zwiększeniu się liczby regulacji wspierających rozwój BIZ, stanowią one ponad 90% wszystkich regulacji dotyczących BIZ) przeważają tzw. krzyżujące się przepływy, czyli między krajami będącymi równocześnie eksporterami i importerami kapitału. Interesującym nowym zjawiskiem ostatnich lat jest jednak istotny wzrost roli krajów rozwijających się, nie będących eksporterami BIZ, w międzynarodowym transferze kapitałów. Proporcje inwestycji zagranicznych w krajach rozwiniętych i rozwijających się W skali świata większość strumieni inwestycyjnych pozostaje, zatem nadal w kręgu wysokorozwiniętych krajów Triady, jednak znamienne jest, iż rola krajów rozwijających się zwiększa się. Szczególnie ważne jest przy tym, iż kraje te podejmują nowe jakościowo wyzwania rozwojowe. Przestają być jedynie zapleczem produkcyjnym i miejscem lokowania sprzedaży dóbr wykreowanych w krajach rozwiniętych, a same włączają się w proces tworzenia nowych produktów. Stało się to możliwe dzięki dostrzeżeniu przez wielkie korporacje ich ogromnego potencjału jako miejsc lokalizacji laboratoriów badawczorozwojowych, nie zaś za sprawą ich własnej ekspansji inwestycyjnej. Blisko 70% korporacji potwierdza, iż internacjonalizacja B+R to przyszłość. Jest to zjawisko nowe, gdyż dotychczas wiedza uzyskiwana z prac badawczo-rozwojowych korporacji zarezerwowana była dla kraju macierzystego tejże korporacji. Obecnie przedsiębiorstwa międzynarodowe zaczynają nie tylko lokować swoje jednostki B+R poza granicami swojego kraju, ale jednostki te powstają także w krajach rozwijających się, Na liście najkorzystniejszych lokalizacji jednostek B+R wiodą obecnie Chiny, na drugim miejscu są Stany Zjednoczone, a tuż za nimi Indie. W pierwszej dziesiątce potencjalnych lokalizacji znalazła się też Rosja. Owa perspektywa przenoszenia B+R do krajów rozwijających się to właśnie nowa tendencja w światowych przepływach kapitałowych, potwierdzająca zmiany w motywach inwestycyjnych oraz zasadach oceny miejsc lokalizacji. Spośród krajów zaliczanych do najatrakcyjniejszych miejsc lokowania kapitału na świecie interesująca jest bardzo wysoka pozycja Chin jako importera kapitału (trzecie miejsce na świecie w 2004 r. z sumą 60,6 mld USD), przy równoczesnym znikomym (ok. 1 % wartości globalnych bezpośrednich inwestycji) uczestnictwie tego kraju w eksporcie kapitału. 4 Dokładane dane dotyczące zmian narodowych regulacji dotyczących BIZ w latach 1991-2004 przedstawia World Investment Report 2005. Transnational Corporations and the Internalization of R&D; Table 5- National regulatory changes 1991-2004; United Nations; New York and Geneva 2005; www.unctad.org/wir 4

Analiza bezpośrednich inwestycji zagranicznych netto w układzie globalnym potwierdza, iż największe dodatnie saldo inwestycyjne (skumulowana wartość przewagi odpływu nad napływem) wykazały kraje wysokorozwinięte (Wielka Brytania, Stany Zjednoczone, Japonia, Francja, Szwajcaria 5 ). W tabeli 3 przedstawiono zestawienie przepływów inwestycyjnych dla dziesiątki najwyżej notowanych krajów (eksporterów/importerów kapitału) w podziale na strefy kontynentalne. Tabela 3 Napływ i odpływ kapitału w postaci BIZ w roku 2004 w układzie kontynentalnym (z uwzględnieniem 10 najwyżej notowanych krajów świata dla poszczególnych kategorii) Podział kontynentalny Kraje Napływ BIZ (w mld USD) Napływu na dany obszar do napływu dla 10 najwyżej notowanych (procentowy udział) Odpływ BIZ (w mld USD) Odpływu z danego obszaru do odpływu w 10 najwyżej notowanych (procentowy udział) Ameryka Północna Stany Zjednoczone 95,8 19,8 % 229,2 37 % i Australia Kanada * - 47,4 7,7 % Australia 42,5 8,8 % * - Suma 138,3 28,6 % 276,6 44,7% Wielka Brytania 78,3 16,2 % 65,3 10,6 % Luksemburg 57,0 11,8 % 59,0 9,5 % Niemcy 38,5 7,9 % * - Europa Belgia 34,3 7,1 % 26,1 4,2 % Francja 24,3 5,0 % 47,8 7,7% Hiszpania 18,6 3,8 % 54,2 8,8 % Włochy * - 19,2 3,1 % suma 251,0 51,8 % 271,6 43,9 % Chiny 60,6 12,6 % * 5 Odpowiednio: Wielka Brytania (606,5 mld USD), Stany Zjednoczone 544,3 mld USD, Japonia (273, 6 mld), Francja (234,1 mld USD) i Szwajcaria (211, 9 mld USD). Por. Wł. Karaszewski, Bezpośrednie inwestycje zagraniczne w Europie [w]: Henzel H [red.], Współczesne kierunki inwestowania formy i efekty; Wydawnictwo AE w Katowicach, Katowice 2005, s.496 5

Azja Japonia * - 30,9 5 % Hong Kong 34,0 7,0 % 39,7 6,4 % suma 94,6 19,6 % 70,6 11,4 % Ogółem (dla badanej grupy) suma 483,9 100% 618,8 100% *nie podano wielkości z uwagi na nie uplasowanie się kraju wśród dziesięciu najlepiej notowanych krajów danej grupy (importerów lub eksporterów kapitału w roku 2004) Źródło: opracowanie własne na podstawie: World Investment Report 2005 W układzie Triady największym eksporterem netto inwestycji okazuje się kontynent europejski, największym natomiast importerem azjatycki. Stany Zjednoczone, choć są nadal dominującym graczem w światowych obrotach kapitałowych, to głównie po stronie eksportu. W postaci zwrotnych inwestycji otrzymują jedynie ok. 40% wartości zainwestowanego na świecie kapitału. Kraje europejskie charakteryzują się względnym zrównoważeniem przepływów, czyli porównywalnymi wielkościami odpływu i napływu inwestycji w postaci BIZ. Zdecydowanym liderem w przyciąganiu inwestorów jest Azja, która posiada relatywnie niski wskaźnik zaangażowania własnych kapitałów na świecie. Tym samym nie mówimy tu o inwestycjach krzyżujących się, a o przyciąganiu inwestorów dzięki odpowiedniej polityce proinwestycyjnej, wykorzystującej erę gospodarki opartej na wiedzy, gdzie kluczową rolę w procesie decyzyjnym odgrywają miękkie czynniki lokalizacji inwestycji. Hong Kong i Chiny jako jedyne spośród krajów zaliczanych do rozwijających się znajdują w dziesiątce największych importerów kapitału (Hong Kong także eksporterów). Pozostałe obszary, mimo zauważalnych tendencji wzrostu absorpcji kapitału przez kraje rozwijające się 6, pozostają nadal znacznie w tyle. Wysoka pozycja Chin to głównie efekt przeobrażeń gospodarczych zachodzących w tym wielkim kraju o ogromnym potencjale ekonomicznym (w tym wejścia Chin do WTO). Miejsce Hong Kongu na liście największych importerów kapitału wydaje się być konsekwencją układu politycznego, pozwalającego na ekspansję na obszar Azji w okresie poprzedzającym otwarcie tego rynku dla podmiotów zagranicznych. Równocześnie warto zauważyć, iż kraj ten plasuje się w czołówce największych światowych dostawców kapitału, a w konsekwencji wykazuje prawie zrównoważone wartości napływu i odpływu kapitału (według danych skumulowanych na koniec 2004 r w wysokości ponad 400 mld USD po obu stronach). Chiny natomiast jako największy światowy importer uzyskały ponad 200 mld USD kapitału więcej niż wyeksportowały. Potwierdza to ich atrakcyjność jako miejsca lokowania kapitału i z pewnością wręcz wymusza zastanowienie się nad powodem tak dynamicznego rozwoju. Raport UNCTAD- WIR 2005, omawiający najatrakcyjniejsze lokalizacje inwestycji w ujęciu globalnym w okresie 2005-2009 potwierdza, iż należy spodziewać się dalszego 6 Chiny i Hong Kong to jedyne kraje zaliczane do grupy rozwijających się, które znajdują się na liście 10 największych importerów kapitału. To zamiany związane z sytuacja w tych krajach, zwłaszcza w gospodarce chińskiej powodują dynamiczny wzrost udziału krajów rozwijających się w światowych przepływach BIZ. Odpowiednio 21% kraje rozwijające się (79% kraje wysoko rozwinięte) w roku 2002 i 38% kraje rozwijające się (62% wysoko rozwinięte) w roku 2004 oraz prognoza dalszego pogłębiania się tej tendencji. Por. L. Michałków, Bezpośrednie inwestycje zagraniczne w Polsce w dobie globalizacji, Wydawnictwo Wyższej Szkoły Ekonomicznej, Warszawa 2003, s.51-63 6

zainteresowania inwestorów tym kierunkiem geograficznym 7. W pierwszej piątce znajdują się aż trzy kraje rejonu Azji: Chiny (miejsce pierwsze), Indie (miejsce trzecie) i Japonia (miejsce czwarte). Chiny i Indie pozyskały w 2004 r. około połowy ze wszystkich nowo zarejestrowanych inwestycji lokowanych w krajach rozwijających się 8. Należy spodziewać się, zatem podniesienia udziałów Azji (za sprawą Chin i Indii), do poziomu proporcjonalnego podziału inwestycji między trzy ośrodki Triady ekonomicznej ( nowej Triady, w której Azja to już nie tylko Japonia, ale także Chiny, Indie i Hong Kong). Niektórzy analitycy przewidują, nawet możliwość przewyższenia wielkości inwestycji w Chinach ponad poziom inwestycji w Stanach Zjednoczonych. Obszar dynamicznie rozwijającej się Azji będzie z pewnością przedmiotem dalszego zainteresowania inwestorów jednak pod warunkiem spełnienia ściśle określonych wymogów lokalizacyjnych. Obecnie przewaga Azji wynika przede wszystkim z niskich kosztów produkcji i to jest głównym motywem przyciągania kapitałów. Zmiany wymagań odnośnie dóbr stanowiących przedmiot obrotu na światowym rynku permanentnie jednak rosną i ulegają szybkiemu upowszechnianiu, zatem przewaga kosztowa może okazać się niewystarczającym elementem do konkurowania na nim w dłuższej perspektywie. Rynek azjatycki (chiński) musi dostosowywać się do coraz wyższych wymagań inwestorów i tylko wówczas ma szanse na utrzymanie pozycji światowego lidera w przyciąganiu kapitałów zagranicznych. Dominująca pozycja krajów wysokorozwiniętych 9 : Stanów Zjednoczonych, państw Europy Zachodniej (Wielka Brytania, Francja, Holandia, Niemcy, Hiszpania, Belgia, Irlandia, Włochy) oraz Kanady i Australii, jako głównych odbiorców kapitału (według wartości skumulowanych) stanowi odzwierciedlenie ich pozycji w gospodarce światowej. Koncentracja inwestycji w grupie krajów wysokorozwiniętych wynika z ewoluowania gospodarki światowej i wejścia w nowy etap rozwoju. Znaczenie tradycyjnych nakładów produkcyjnych (rozumianych jako płace niewykwalifikowanej siły roboczej i ceny surowców), czyli ich udział w całkowitym koszcie produkcji zmniejsza się. W obecnych systemach produkcyjnych wzrasta rola kwalifikacji i tym samym jakości, czyli efektywności pracy, mniejsze znaczenie ma prosta produktywności zasobów. Zmiana ta to efekt przeniesienia punktu ciężkości, w produkcji międzynarodowej, z pracochłonnych i surowcochłonnych czynności (zautomatyzowanie ich w wyniku postępu technicznego i technologicznego), na procesy kapitałochłonne (głównie oparte o innowacje i rozwój kapitału ludzkiego). Tendencja ta ma istotne znaczenie dla kierunków inwestycji zagranicznych i tym samym wskazuje priorytety rozwojowe współczesnych gospodarek. Te kraje i regiony, które dostrzegą i odpowiednio wykorzystają te zmiany, mogą stać się na długie lata liderami gospodarki światowej, dyktującymi kierunki jej rozwoju. 7 World Investment Report 2005. Transnational Corporations and the Internalization of R&D; Figure IV.11. i Figure 6 (Overview)- Most attractive prospective R&D locations in the UNCTAD survey, 2005-2009; United Nations; New York and Geneva 2005; www.unctad.org/wir 8 World Investment Report 2005. Transnational Corporations and the Internalization of R&D (Overview); s. 8 9 W rankingu największych odbiorców BIZ według skumulowanej wartości napływu w mld USD (na koniec 2004 r.) na pierwszym miejscu znajdują się Stany Zjednoczone z sumą inwestycji 1473 mld USD. Druga w tym rankingu Wielka Brytania zdobyła sumę stanowiącą nieco ponad połowę wielkości inwestycji ulokowanych w tym czasie w USA (na niecałe 800 mld USD), a trzecia Francja analogicznie już tylko ok. jednej trzeciej (ok. 550 mld USD). [Por. World Investment Report 2005. Transnational Corporations and the Internalization of R&D; United Nations; New York and Geneva 2005; www.unctad.org/wir). 7

Znaczenie miękkich czynników lokalizacji inwestycji we współczesnej gospodarce Zmiany dokonujące się w strukturze branżowej inwestycji zagranicznych, (porównując drugą połowę XX wieku i początek XXI w.) wydają się być potwierdzeniem nowych trendów, polegających na wzroście znaczenia działań okołoproduktowych (usług), a względnym osłabieniu samego rdzenia produktu. Rozwój gospodarczy oznacza, że czysty produkt stanowi jedynie bazę (standard), a to, czym obecnie handlujemy to coś więcej (baza plus pewna wartość dodana). Uwzględniając tradycyjny podział gospodarki na trzy sektory: sektor I (surowcoworolniczy), sektor II (produkcja przemysłowa) oraz sektor III (usługi) możemy zauważyć wyraźne odchodzenie od inwestycji w pozyskiwanie zasobów naturalnych (sektor I) oraz dynamiczny wzrost zaangażowania w szeroko rozumianych usług (sektorze III). W sferze produkcji przemysłowej następuje natomiast ewolucja od inwestycji ulokowanych w miejscach występowania surowców do produkcji i taniej niskokwalifikowanej siły roboczej do produkcji opierającej się na zaawansowanych technologiach i wyspecjalizowanym kapitale ludzkim. W tabeli 4 przedstawiono strukturę napływu BIZ według sektorów w ujęciu globalnym oraz z uwzględnieniem stopnia rozwoju gospodarczego krajów. Tabela 4 Napływ BIZ według sektorów do poszczególnych grup krajów (w 1990 r. i w 2003 r., w mld USD) Gospodarka wg sektorów (1990) Świat Kraje rozwinięte Kraje rozwijające się mld USD udział w % mld USD udział w % mld USD udział w % Sektor I 170 9,4 145 9,9 25 7,4 Sektor II 745 41,3 595 40,6 150 44,5 Sektor III 875 48,6 717 48,9 158 46,9 Niesklasyfikowane 13 0,7 9 0,6 4 1,2 Sektory ogółem dla danej grupy/świata 1803 100 1466 100 337 100 Gospodarka wg Świat Kraje rozwinięte Kraje rozwijające się sektorów mld USD udział w % mld USD udział w % mld USD udział w % (2003) Sektor I 594 6,8 429 6,5 144 6,8 Sektor II 2876 32,8 2081 31,6 779 37,0 Sektor III 5154 58,7 4015 61,0 1111 52,7 Niesklasyfikowane 135 1,5 57 0,9 75 3,5 Sektory ogółem dla danej grupy/świata * 8759 100 6582 100 2109 100 Źródło: obliczenia własne (wielkości zaokrąglone) na podstawie World Investment Report 2005. Transnational Corporations and the Internalization of R&D; United Nations; New York and Geneva 2005; Annex table A.I.2. s. 260, www.unctad.org/wir *wielkości nie sumują się do 100%, gdyż w opracowaniu UNCTAD jako osobną grupę (dla roku 2005) wydzielono kraje Europy Środkowo-Wschodniej, pominięta w niniejszym zestawieniu, ze względu na brak wyodrębnienia jej dla roku 1990. Analiza przedstawionych danych wskazuje, że tendencje inwestycyjne są niemal identyczne, (czyli przewaga sektora III i marginalizacja sektora I oraz systematyczny spadek udziałów sektora II). Należy zwrócić jednak uwagę, iż poziom zaangażowania kapitału 8

zagranicznego (wyrażony w mld USD) w krajach wysokorozwiniętych jest nadal znacznie wyższy. W roku 2003 inwestycje w sektorze usług w krajach rozwiniętych są niemal czterokrotnie większe niż w krajach rozwijających się, a w sektorze produkcji przemysłowej prawie trzykrotnie. Podkreślić należy równocześnie, iż dystans ten uległ znacznemu zmniejszeniu, w stosunku do roku 1990, kiedy to wielkości te były odpowiednio cztero- i prawie pięciokrotnie większe niż w krajach rozwijających się. Konsekwencją dokonujących się zmian, w odniesieniu do czynników stymulujących inwestycje zagraniczne jest natomiast wzrost roli tzw. czynników miękkich. Zmniejsza się znaczenie tradycyjnych elementów przyciągających inwestycje tzw. czynników twardych. Coraz większa część podstawowych uwarunkowań ulega standaryzacji, zatem stają się one nominantami, czyli czynnikami neutralnymi. Muszą zostać spełnione, ale są łatwo porównywalne i uznawane za standard minimum. Nie mają, zatem większego wpływu na podejmowane decyzje inwestycyjne. Ostatecznie o lokalizacji inwestycji przesądzają pewne szczególne elementy jakościowe, stanowiące wartość dodaną do owego standardu. W tabeli 5 przedstawiono zestawienie podstawowych czynników lokalizacji BIZ, w podziale na twarde i miękkie. Tabela 5 Twarde i miękkie czynniki lokalizacji BIZ Kategoria Czynniki twarde Czynniki miękkie Rynek pracy Infrastruktura działalności gospodarczej podaż siły roboczej kwalifikacje siły roboczej poziom wynagrodzeń standard pozamaterialnego systemu wynagrodzeń podaż gruntów i biur infrastruktura transportowa (ilość i jakość dróg oraz innych połączeń komunikacyjnych- lotnisko, port) wewnątrzregionalna sytuacja komunikacyjna (połączenia lokalne, częstotliwość i kompatybilność) jakość administracji stosunki ze związkami zawodowymi możliwość pozyskania pracy, rozwoju zawodowego, kształcenia rozmieszczenie przestrzenne siły roboczej (odległość od miejsca pracy i możliwości komunikacyjne) wizerunek danego obszaru jako miejsca działalności gospodarczej (istnienie innych podmiotów, okręgów przemysłowych, centrów biznesowych, węzłów logistycznych) jakość zagospodarowania przestrzeni i wyobrażenia decydentów odnośnie perspektyw rozwoju (ewidencje, plany, uregulowany stan prawny gruntów i budynków) Koszty cena gruntów i powierzchni lokalne opłaty i podatki lokalne subwencje i dodatki regionalne nakłady na dobra ogólnego użytku (np. ochronę środowiska, stan bezpieczeństwa) zaopatrzenia w energię i wodę wynagrodzenia i uposażenia koszty promocji regionalnej (współuczestnictwo w zintegrowanym systemie promocji, pozwalające na obniżenie kosztów własnych) regionalne różnice w wynagrodzeniach- motywacyjne elementy pozapłacowe Klimat gospodarczy Brak klimat społeczny dla nowych inicjatyw jakość administracji wspierającej 9

Public relations miejsca Otoczenie kulturalne Brak Brak gospodarkę i jej zdolność do dostosowywania się do zmian (umiejętności uczenia się ) klimat polityczny i perspektywy stabilności realizacji obranej strategii wizerunek miejsca lokalizacji jako środowiska przedsiębiorczości i innowacyjności wizerunek regionu pod kątem nowoczesności (technologie, usługi) wizerunek regionu i pod kątem prowincja-metropolia znaczenie historyczne i kulturowe znaczenie miejsca jako ośrodka kulturowego i informacyjnego sponsoring kultury oferta kulturalna i wypoczynkowa (teatry, koncerty, muzea, sztuka, kina) Źródło: opracowanie własne na podstawie: Ziemianowicz W; Jałowiecki B; Polityka miejska a inwestycje zagraniczne w polskich metropoliach; Wyd. Nauk. Scholar ; Warszawa 2004; s.23 Znaczenie poszczególnych czynników lokalizacyjnych jest różne, w kolejnych fazach procesu decyzyjnego. Najczęściej wyodrębnia się trzy fazy analizy odnośnie lokalizacji inwestycji. Pierwsza faza, w której przy wyznaczaniu większego regionu, gdzie będą prowadzone poszukiwania, znaczną rolę odgrywają czynniki miękkie, takie jak wiedza inwestora o regionie czy doświadczenie innych firm. Nie oznacza to, że wybór dokonywany jest czysto intuicyjnie. Wykonywane są analizy popytu czy porównanie nakładów i wyników dla kilku obszarów. Druga faza, której celem jest wyłonienie skończonej liczby miejsc lokalizacji o najniższych kosztach produkcji, charakteryzuje się spadkiem znaczenia czynników miękkich. Główną rolę odgrywają tu czynniki twarde. Trzecia faza, w której po wyłonieniu kilku miejsc o zbliżonych parametrach (w tym kosztach), czynniki miękkie mogą decydować o podjęciu działalności gospodarczej. Grupę tę z uwagi na jej oryginalność i zmienność w czasie i przestrzeni, nazwano w niniejszej pracy, czynnikami miękkimi drugiej generacji. Pokazanie inności, stanowiącej specyficzny atrybut, to dodawanie do standardu, wyróżniających cech stanowiących potencjalne źródło kreowania przewagi konkurencyjnej. Można traktować, więc czynniki miękkie drugiej generacji jako dynamiczną wersję tradycyjnych elementów przewagi konkurencyjnej. I tak zasoby siły roboczej (niewykwalifikowanej) mogą zwiększyć swoją wydajność i obniżyć koszty jednostkowe, ale tylko w pewnym ograniczonym zakresie. Dynamiczna ich postać to kapitał ludzki (a jeszcze szerzej intelektualny) 10. Obserwujemy, zatem dewaluację tradycyjnego (zasobowego) 10 Kapitał ludzki to zasób wiedzy, umiejętności, zdrowia i energii witalnej zawarty w każdym człowieku i w społeczeństwie jako całości, określający zdolności do pracy, do adaptacji do zmian w otoczeniu oraz możliwości kreacji nowych rozwiązań. Zasób ten nie jest dany przez genetyczne właściwości danej populacji, ale można go powiększać za pomocą inwestycji w człowieka tj. przez: usługi i udogodnienia związane z ochroną zdrowia, poprawą wyżywienia, szkolenie i doskonalenie zawodowe w czasie pracy, kształcenie w systemie edukacji narodowej, poszukiwanie i gromadzenie informacji o sytuacji firm i perspektywach zawodowych, badania naukowe, migracje ludności. W literaturze przedmiotu funkcjonuje także pojecie kapitał intelektualny, czyli IC 10

modelu budowania konkurencyjności. Wysoko wykwalifikowani pracownicy, z ich specjalistyczną wiedzą, kreatywnym podejściem oraz chęcią ciągłego doskonalenia swoich umiejętności, stanowią źródło nieograniczonych możliwości rozwojowych. Kapitał ludzki i jego potencjał rozwojowy oznacza nie tylko możliwości pozyskania taniej i zdyscyplinowanej siły roboczej, ale zasobu zdolnego do podnoszenia własnej wartości. Współczesny inwestor poszukuje przynajmniej dwóch typów pracowników. Pierwsza grupa to naukowcy, inżynierowie, menedżerowie. Druga to pracownicy wykonujący prace rutynowe oraz usługowe. Z jednej, więc strony miejsce wybrane na lokalizację działalności musi mieć korzystne cechy środowiskowe, aby przyciągnąć pracowników o najwyższych kwalifikacjach, z drugiej natomiast strony musi istnieć na miejscu dość szeroki rynek pracy umożliwiający pozyskanie pracowników innych kategorii. Podaż siły roboczej, względnie niska cena pracy niewykwalifikowanej oraz słaba aktywność różnych organizacji (związków) zawodowych wpływają pozytywnie na decyzje lokalizacyjne. Atrakcyjność takich krajów jak Chiny, Indie czy Rosja może także wynikać z tych przesłanek. Kraje te jako posiadające duże zasoby demograficzne oferują niskie koszty pracy. Obecnie nie posiadając jeszcze dostatecznej liczby wysokokwalifikowanych kadr (podjęły już działania zmierzające do uzupełnienia braków kadrowych, uruchamiając liczne profilowane kierunki studiów np. technicznych), posiłkują się zagranicznymi menedżerami czy inżynierami, którym zapewniają korzystne warunki pracy. Oferta to nie tylko wysokie zarobki (instrumenty twarde), ale przede wszystkim odpowiednie warunki socjalno-bytowe, obejmujące całą rodzinę pracownika, a także jego czas wolny i pozazawodowe zainteresowania (instrumenty miękkie). Wydaje się, iż o przepływach kapitałowych XXI w. zadecydują czynniki miękkie drugiej generacji, czyli warunki życia mierzone jakością otoczenia społeczno-kulturalnego, nowoczesną (spersonifikowaną) infrastrukturą komunikacyjną czy wreszcie atmosferą przychylną innowacyjności. Miarą atrakcyjności danej przestrzeni, w tym ujęciu, nie jest środowisko przyrodnicze jako nośnik zasobów naturalnych czy demograficznych, ale środowisko jako otoczenie społeczno-kulturalne (atrakcyjna oferta mieszkaniowa, urządzenia kulturalne i oświatowe). Otoczenie przyjazne dla tworzenia wiedzy, promujące działania wspomagające kreatywność kapitału ludzkiego. Spersonifikowana infrastruktura komunikacyjna nie jest tożsama z infrastrukturą transportową. Współczesne produkty, szczególnie oparte na zaawansowanych technologiach nie są zwykle wyrobami masowymi, często to informacja czy inna usługa. Dostępność do sieci tradycyjnego transportu (kolejowego, morskiego, samochodowego) staje się, zatem mniej istotna. Kluczowa natomiast jest bliskość lotniska, dostęp do sieci telekomunikacyjnej i internetowej, czyli infrastruktura ruchu osobowego oraz informacyjno-informatyczna. Czynniki te mają charakter jakościowy i stanowią istotne elementy umożliwiające poszukiwanie coraz lepszych metod dostosowywania się do wymogów dynamicznie zmieniającego się otoczenia międzynarodowego. Konkurowanie o napływ kapitału skłania poszczególne państwa do tworzenia rozmaitych bodźców przyciągania inwestycji. Dzięki temu wspierają one tworzenie infrastruktury biznesowej: sprawnych systemów informacyjnych, centrów finansowych, scentralizowanych ośrodków działalności badawczej i marketingowej, systemów edukacyjno-szkoleniowych itd. W sferze prawno-administracyjnej (Intellectual Capital), wprowadzone przez L. Edvinssona, jako posiadana wiedza, doświadczenie, technologia organizacyjna, stosunki z klientami i umiejętności zawodowe, które dają przewagę konkurencyjną na rynku. Por L. Edvinsson, M.S. Malone, Kapitał intelektualny, PWN, Warszawa 2001, s.45 11

można mówić jedynie o tempie wdrażania norm i standardów międzynarodowych, czyli np. dostosowywaniu regulacji prawnych do określonych wymogów. W kwestii czynników miękkich, istota tkwi w odmienności, czyli nowatorskim spojrzeniu na kwestie dotychczas pomijane lub uwzględniane zbyt powierzchownie. Wydaje się, iż wskazywanie jako najatrakcyjniejszych miejsc lokalizacji inwestycji krajów, które postawiły na inwestycje w kapitał ludzki i tworzenie przewagi konkurencyjnej w oparciu o wiedzę, potwierdza znaczenie tych czynników we współczesnym świecie. Podsumowując, w opracowaniu starano się wykazać, iż kierunki przepływów kapitałowych na świecie mają charakter falowy, związany z etapem rozwoju gospodarki światowej. Główni eksporterzy i importerzy kapitału to zwykle światowi liderzy, a przyciąganie inwestycji potwierdza pozycję w strukturze gospodarki światowej. Globalizacja i liberalizacja przepływów kapitałowych skutkują internacjonalizacją działalności gospodarczej. Nowym trendem jest jednak umiędzynarodowienie sfery badań i rozwoju (w tym na kraje rozwijające się), a tym samym stworzenie możliwości zrównoważenia gospodarki światowej w układzie całej Triady. Jest to konsekwencją rozwoju gospodarki opartej na wiedzy, w której podstawowym czynnikiem budowania przewagi konkurencyjnej jest kapitał ludzki. W odniesieniu do inwestycji zagranicznych skutkuje to wzrostem roli czynników miękkich w procesie decyzyjnym, odnośnie lokowania kapitału. Literatura: L. Edvinsson, M.S. Malone, Kapitał intelektualny, PWN, Warszawa 2001 Wł. Karaszewski, Bezpośrednie inwestycje zagraniczne w Europie [w]: Henzel H [red.], Współczesne kierunki inwestowania formy i efekty, Wydawnictwo AE w Katowicach, Katowice 2005 A.B. Kisiel-Łowczyc; Współczesna gospodarka światowa; Wydawnictwo Uniwersytetu Gdańskiego; Gdańsk 1999 L. Michałków, Bezpośrednie inwestycje zagraniczne w Polsce w dobie globalizacji, Wydawnictwo Wyższej Szkoły Ekonomicznej, Warszawa 2003 World Investment Report 1993 Transnational Corporations and Integrated International Production; United Nations Conference on Trade and Development. Programme on Transnational Corporations; New York 1993 World Investment Report 1994 Transnational Corporations Employment and the Workplace; United Nations Conference on Trade and Development; New York, Geneva 1994 World Investment Report 1998 Trends and Determinants; United Nations; New York, Geneva 1998 World Investment Report 2005 Transnational Corporations and the Internalization of R&D; United Nations; New York and Geneva 2005 A. Zorska, Ku globalizacji? Przemiany w korporacjach transnarodowych i w gospodarce światowej, PWN, Warszawa 1998 Streszczenie W tekście przedstawiono przepływy kapitałowe w gospodarce światowej w ujęciu historycznym oraz w świetle najnowszego raportu UNCTAD (World Investment Report 2005). Zasygnalizowano nowe tendencje odnośnie lokalizacji BIZ związanych ze sferą badań i rozwoju, w tym proporcje inwestycji w krajach rozwiniętych i rozwijających się. Omówiono także istotę miękkich czynników lokalizacji BIZ w procesie decyzyjnym i konsekwencje wzrostu ich znaczenia dla przyszłych kierunków przepływów kapitałowych na świece. 12

Abstract- Global Capital Flows and the Importance of the Soft Localization Factors in Decision-making Process In the article the capital flows in global economy were presented in the historical and contemporary context. The UNCTAD World Investment Report 2005 was the basis for analyses. The author recognized new FDI localization trends connected with R&D, which equally concerns investments in developed and developing countries. The soft factors of FDI localization in decision-making process and the consequences of their importance for future capital flows in the world were discussed in the paper as well. 13