Modele komunikowania się Komunikacja jako wymiana Istotne z punktu widzenia prawidłowego rozwoju społeczeństw jest rozumienie komunikacji jako swoistej społecznej interakcji uprawianej przy pomocy jednoznacznych i uznawanych przez wszystkich symboli. Interakcja rozumiana jako naprzemienna wymiana informacji między ludźmi jest pełniejsza i jednocześnie możliwa do skutecznego wykorzystania, im wyższy jest poziom zrozumienia symbolu emitowanego przez obie strony kontaktu. Wysoki poziom zrozumienia pozwala odczytać komunikację jako proces łączenia, tworzenia wspólnot, które charakteryzuje: zbliżone rozumienie świata możliwość łatwiejszego projektowania wspólnych celów wysoka skuteczność zespołowego działania przy ich realizacji Jednocześnie komunikacja jest procesem wymiany otwartością na wielokierunkowy przepływ znaczeń, korzystający ze wspólnoty tradycji, idei, doświadczeń oraz pragnień. Nadawanie komunikatu przekłada się na określone sygnały, a porozumiewanie się ludzi obejmuje także obszary odpowiednich zachowań, którym tak jak i słowom przypisane są określone znaczenia. Te same słowa w różnych sytuacjach mogą znaczyć zupełnie co innego, a i odbiór ich może być całkowicie różny. Kontekst, sytuacja mogą dotyczyć również ludzi kto i do kogo mówi, kto i kogo słucha. Na sposób komunikowania się ma również wpływ stan emocjonalny osób kontaktujących się ze sobą stopień akceptacji partnera, własne samopoczucie, powód, dla którego nawiązaliśmy kontakt. Być może wiele naszych kontaktów z innymi ludźmi przebiegałoby inaczej, gdybyśmy w porę uświadamiali sobie, jak nasze emocje, często nie w pełni kontrolowane, wpływają na nasze relacje z innymi. Należy pamiętać, że również uczenie się podlega temu samemu zjawisku. Uczymy się i wiedzy, i prawidłowych zachowań poprzez odbiór właściwych dla siebie bodźców generowanych przez świat zewnętrzny. Uczymy się więc poprzez słyszenie, widzenie, oglądanie, smakowanie, wąchanie, a także przeżywanie. Dla sprawnej komunikacji ważne jest, abyśmy dobrze poznali swoje własne możliwości, a przede wszystkim, abyśmy umieli odpowiedzieć sobie na pytania: W jaki sposób najpełniej odbieram świat?, Co jest dla mnie najważniejsze słowa, dźwięki, zapachy, a może uczucia?
Indywidualne preferencje w odbiorze świata Każdy z nas reprezentuje określone preferencje w odbiorze rzeczywistości. Przyjrzyjmy się zatem trzem podstawowym preferencjom przedstawionym poniżej wraz z opisem charakteryzującym poszczególne typy sensoryczne: wzrokowca, słuchowca i kinestetyka. WZROKOWIEC Sposób kontaktowania się ze światem i przyswajania informacji - podkreśla i zakreśla informacje, które są dla niego ważne; - lepiej rozumie polecenia na piśmie niż ustne; - lubi tabele, wykresy, opisy; - lubi robić notatki; - pamięta twarze, zapomina imiona, nazwiska; - uczy się poprzez obserwacje i pokazy, demonstracje; - nie lubi dużo mówić; - lubi realizować duże partie materiału od razu; - uznaje, że forma jest bardzo ważna (dlatego zwraca uwagę na staranne zeszyty, ortografię ) Typowe zachowania i organizacja przestrzeni - jest w miarę spokojny, nie reaguje na hałas; - formułuje myśli w postaci obrazów; - kiedy szuka sposobu na rozwiązanie problemu, robi listę możliwych rozwiązań; - ubiera się starannie, strój dostosowuje do sytuacji; - wokół niego panują ład i harmonia, ma porządek w szafach i na biurku; - jest bardzo uporządkowany, schludny, zorganizowany; - wie, gdzie co leży (nie traci czasu na ciągłe szukanie odłożonych gdziekolwiek przedmiotów); - jest bardzo uważny, dostrzega różne detale i szczegóły; - intensywnie obserwuje twarz rozmówcy; - jest ekspresyjny, łatwo płacze lub zabija wzrokiem Mowa ciała - mówi wysoko, szybko, rytmicznie; - gesty na wysokości głowy; - wzrok skierowany ponad głowę rozmówcy; - kolor skóry: blady Słowa, które do niego docierają Zobacz, cel, obraz, perspektywa, to jasno wygląda, mało przejrzyste, promieniuje, spojrzenie, świeci, widzę to, moja wizja, spojrzeć, teraz to widzę, oglądam, zobacz, jaka to dobra muzyka, oglądam, zobacz, jak to pachnie, dobrze mi to wygląda Wzrokowiec w i d z i sprawy OPIS SYTUACJI Wzrokowiec jest najczęściej spotykanym w szkole typem preferencji sensorycznych. Przypatrzmy się osobie, która przedstawia taki właśnie sposób oglądania świat. Krzyś chodzi do pierwszej klasy szkoły podstawowej. Do zerówki uczęszczał w przedszkolu. Na początku
roku szkolnego, kiedy wychowawczyni klasy zbierała informacje o swoich uczniach poprzez rozmowę z rodzicami, dowiedziała się, że Krzyś jest dzieckiem nieśmiałym, zamkniętym w sobie, bardzo lubi oglądać książki, szczególnie takie, w których jest dużo obrazków, nawet mapom przygląda się z zainteresowaniem. Lubi wokół siebie porządek i strasznie złości się na siostrę, która przekłada mu zabawki na półkach. Nauczycielka, która postanowiła dobrze poznać swoich uczniów, założyła klasowy Zeszyt obserwacji każdemu uczniowi przypisana została jedna karta obserwacji, tam nauczycielka wpisywała wszelkie spostrzeżenia swoje, rodziców, innych uczniów. Obserwacja szkolna Krzysia pozwala zgromadzić charakterystyczne zapisy, które pomagają określić profil sensoryczny chłopca. Są to między innymi takie sformułowania: lubi czytać samodzielnie, chętnie ogląda ilustracje, mapy, ładnie pisze, starannie prowadzi zeszyty, jego prace są zawsze bardzo estetyczne, nie potrafi pracować, kiedy stosuję pracę w grupach, złości się, kiedy w klasie panuje zamieszanie, czasami sprawia wrażenie, jakby nie słyszał, co się do niego mówi, obserwuję znudzenie, kiedy czytam głośno całej klasie, rysuje coś wtedy na kartce papieru, opowiada bardzo szybko, jego opowiadania są bogate w słownictwo i zawierają dużo szczegółów, ale nie lubi odpowiadać, zdarza mu się nie odrobić pracy domowej, mama zaobserwowała, że to się zdarza wtedy, kiedy Krzyś nie zanotuje w zeszycie, nie zaznaczy w książce, co ma zrobić. Te wybrane zapisy wskazują, że Krzyś zdecydowanie jest wzrokowcem najchętniej poznaje świat poprzez patrzenie, czytanie, obserwację. Chłopiec rzadko się odzywa, a wyrwany do odpowiedzi nie od razu potrafi odpowiedzieć na pytanie, trzeba mu powtórzyć polecenie, czasami nawet i dwukrotnie. Mimo że niechętnie odpowiada, jego wypowiedzi są ładnie skonstruowane, używa dużo różnorodnych słów obrazujących szczegółowo to, co chce przedstawić. Mówi szybko i rytmicznie, ale patrzy gdzieś ponad głowę nauczycielki, lub w bok, na przykład w okno, niestety, bywa to czasami irytujące, dorośli woleliby, aby Krzyś patrzył na nich w czasie rozmowy. Wychowawczyni zaobserwowała też, że bywają takie sytuacje, w których chłopiec nie może się skoncentrować. Nieporządek wokół niego i ruch innych osób powodują jego zdecydowaną niechęć, a nawet złość (o czym wspominają i mama, i wychowawczyni, i koledzy Krzysia z klasy). Aktywność chłopca ogranicza się do samodzielnego czytania, studiowania ilustracji i starannego wykonywania zadania, stąd też sprawia wrażenie, że to mu całkowicie wystarcza, jednocześnie bardzo dba o porządek wokół siebie na jego ławce wszystkie przedmioty szkolne zawsze są starannie poukładane, bywa to przyczyną nieporozumień między nim a siostrą, w klasie zdarza się, że płacze, schowany gdzieś w kąciku, bo ktoś mu wylał jogurt na spodnie lub pozrzucał zeszyty na podłogę. To czasami jest powodem tego, że koledzy śmieją się z niego i przezywają beksą lub babą.
Prawdopodobnie to w związku z tym nieśmiałość Krzysia pogłębiła się, można zaobserwować, że woli książki niż zabawę z kolegami. SŁUCHOWIEC Sposób kontaktowania się ze światem i przyswajania informacji - lubi słuchać siebie i innych; - powtarza na głos to, co zapisał; - nie pamięta twarzy, ale zapamiętuje imiona i nazwiska; - parafrazuje potwierdza komentarze innych; - lubi dialogi, a także dyskusje; - unika długich opisów; - nie zwraca uwagi na tabele, wykresy, ilustracje i schematy; - gubi szczegóły; - woli odpowiadać ustnie, nie lubi rozwiązywać testów ani wykonywać żadnych innych prac pisemnych; - lubi wykłady, szczególnie wtedy, kiedy może się aktywnie włączyć Typowe zachowania i organizacja przestrzeni - nie znosi ciszy; - często mówi do siebie; - stale rozmawia, szepcze, podśpiewuje; - woli muzykę niż sztuki plastyczne; - łatwo rozprasza go hałas; - często komentuje wypowiedzi innych, używając półsłówek typu OK, może, tak ; - woli mówić o sztuce, niż ją oglądać; - łatwo odbiega od głównego tematu, rozwijając wątki poboczne; - kiedy musi się z czegoś wytłumaczyć, znajduje wiele interesujących, a jednocześnie twórczych wymówek; - może przewodzić grupie Mowa ciała - mówi na średnim poziomie, niezbyt szybko, robi dłuższe przerwy; - głos melodyjny; - gesty na wysokości barków; - wzrok na wysokości głowy; - kolor skóry: normalny Słowa, które do niego docierają Posłuchaj, to brzmi, to mi zgrzyta, porozmawiajmy, przegadajmy to, podyskutujmy, to daje się słyszeć, powiedziano, to jest harmonijne, dobrze mi to brzmi, komponuje się, mówi się, słyszano, słuchaj, ładnie się komponuje, w sercu mi śpiewa, w duszy gra Słuchowiec s ł y s z y sprawy OPIS SYTUACJI Słuchowiec stwarza nam niekiedy kłopot. Przede wszystkim lubi słuchać. Także samego siebie. Zdarza mu się, że kiedy próbuje coś zapamiętać, powtarza to sobie na głos. Bywa, że rozmawia z kolegą siedzącym obok w ławce. Często zdaje pytania. Na pierwszy rzut oka sprawia wrażenie osoby nieco zagubionej. Rodzaj jego aktywności powoduje, że zastanawiamy się, czy przypadkiem nie nudzi się, albo czy nie próbuje w jakiś sposób
podważać naszego autorytetu. Niewłaściwy odbiór komunikatów, które są w zasadzie zupełnie naturalne dla słuchowca, a bywają odbierane jako forma napastliwości, może czasem utrudnić nasze codzienne kontakty z uczniem. Uczeń, nie zdając sobie sprawy z kształtu relacji, jakie buduje swoją postawą, potwierdza przekonanie nauczyciela o lekceważącym czy nawet aroganckim stosunku do przedmiotu i do osoby uczącego. Nauczyciel próbując w jakiś sposób wpłynąć na postawę ucznia strofuje go bądź tratuje jako osobistego przeciwnika i w efekcie wzbudza w uczniu przekonanie, że uczący niezbyt go lubi. Powstaje bariera, obie strony zaczynają patrzeć na siebie niechętnie. Z czasem każda ze stron uważa, że druga jest nastawiona wobec niej wrogo i podejmuje kolejne działania, tym razem jednak mające na celu wyraźnie chęć zdominowania przeciwnika. Relacja taka nie służy ani porozumieniu się, ani współpracy. KINESTETYK Sposób kontaktowania się ze światem i przyswajania informacji Typowe zachowania i organizacja przestrzeni Mowa ciała Słowa, które do niego docierają - czytanie nie jest jego ulubionym zajęciem, ale jeśli już czyta, to wybiera literaturę z wartka akcją, lub opisami przeżyć bohaterów; - lubi czuć emocje, zapachy, smaki; - nie jest dobrym słuchaczem; - zapamiętuje to, co sam zrobił; - uczy się przez bezpośrednie zaangażowanie; - ma problemy z ortografią; - dużą wagę przywiązuje do koncepcji, pomniejszając jednocześnie rolę formy może nie zwracać uwagi na staranność wykonania zadania. - jego wyobraźnia jest w ciągłym ruchu, więc i on sam ciągle musi się poruszać; - dużo gestykuluje lubi mieć kontakt z rozmówcą, więc często go dotyka, zagląda mu w oczy; - uczy się wszędzie lub ma kilka miejsc pracy; - w przestrzeni, gdzie wykonuje swoją pracę i wokół siebie, ma mnóstwo zaczętych, niedokończonych projektów, pomysłów, zanotowanych koncepcji; - ubranie, które najchętniej nosi, musi być przede wszystkim wygodne i jego, nie cierpi mundurków. - mówi niskim głosem, wolno; - gesty na wysokości bioder; - wzrok skierowany w dół; - na twarzy: wypieki To mnie rozpiera, aż zrobiło mi się gorąco, ziemia się poruszyła, poszło gładko, śliska sprawa, wpadło mi do głowy, czuję łaskotanie w okolicy serca, to mi nie leży, aż mnie ciarki przeszły, to mnie porusza, motyle trzepoczą mi w brzuchu, to ma posmak, czuję, pachnie, smakuje
Kinestetyk c z u j e sprawy OPIS SYTUACJI Kinestetyk ma w sumie najgorzej. Nie dość, że nie potrafi słuchać, to jeszcze musi się ciągle ruszać. Poprzez swoją swoistą nadaktywność sprawia niekiedy wrażenie osoby niezrównoważonej, a już na pewno nie do końca skupionej na uczeniu się. W dodatku, nawet jeśli tego nie chce, a początkowo na pewno nie jest to jego zamiarem, po prostu przeszkadza nauczycielowi w prowadzeniu zajęć. Taki model postrzegania świata i wynikające z tego konsekwencje widoczne w zachowaniu ucznia powodują, że nauczyciel odbiera go jako swoisty problem, z którym w jakiś sposób trzeba sobie poradzić. Najprostsze rozwiązanie to jakakolwiek forma pacyfikacji nadaktywności ucznia, która prędzej czy później, ale zawsze kończy się jakąś forma wybuchu. Najlepszym rozwiązaniem byłoby znalezienie takich form aktywności, jakie można by zlecić uczniowi, by ten, będąc czynnym uczestnikiem procesu uczenia się, nie przeszkadzał innym, co więcej korzystał z tak zorganizowanej aktywności i konsekwentnie wzbogacał swoją wiedzę i umiejętności. Konsekwencje naszych preferencji sensorycznych Preferowany system sensoryczny, charakterystyczny dla naszego odbioru świata, powoduje, że każdy z nas może mieć utrudnioną komunikację z osobą posługującą się innym systemem. Mając świadomość, że każdy człowiek jest inny, musimy pamiętać, że także uczeń może różnić się od nauczyciela stylem reagowania na świat zewnętrzny. Wiele niepowodzeń w nawiązywaniu skutecznej komunikacji wynika właśnie z nieświadomości własnego systemu sensorycznego, a w związku z tym również z bagatelizowania systemów innych ludzi. Oczywiście, nasz ogląd rzeczywistości nie musi być (i pewnie nie jest!) tak idealnie odpowiadający jednemu z trzech przedstawionych powyżej systemów. Niektórzy ludzie wykształcili w sobie więcej niż jeden styl, a więc śmiało możemy powiedzieć, że mimo zasadniczego podziału na trzy style, zdarza się nam spotykać czuciowo-wzrokowców, wzrokowco-słuchowców i tym podobne kombinacje. Umiejętność rozpoznawania preferencji sensorycznych rozmówcy, a jeszcze bardziej umiejętność odpowiedniego reagowania, zwiększa szanse skutecznego porozumiewania się. Poznanie swojego systemu sensorycznego, podobnie jak poznanie swego stylu komunikowania się z innymi, ułatwia nam porozumiewanie się z innymi ludźmi. Czasem wystarczy tylko rozmowa. Czasami cykl rozmów. Czasami wspólny wypad. A czasami trzeba skorzystać z pomocy specjalisty: psychologa, pedagoga, terapeuty. Jeśli
wystarczy nam cierpliwości i konsekwencji, to korzystanie z pomocy specjalistów zdarzać się będzie w naprawdę wyjątkowych sytuacjach.