WYKŁAD DRUGI: PODSTAWY EPIDEMIOLOGII (B)

SUM - WLK 2013 WYKŁAD DRUGI: PODSTAWY EPIDEMIOLOGII (B) Prof. dr hab. med. Jan E. Zejda

TREŚĆ DZISIEJSZEGO WYKŁADU Korzenie współczesnej epidemiologii Źródła informacji w epidemiologii Epidemiologia opisowa epi demos logos

DEFINICJA EPIDEMIOLOGII Epidemiologia jest nauką o występowaniu i uwarunkowaniach zjawisk zdrowotnych w określonych populacjach ludzkich oraz systemem działań wykorzystujących uzyskane informacje do zmniejszenia rozpoznanych problemów zdrowotnych w populacji TEORIA i PRAKTYKA

DEFINICJA HIGIENY Higiena jest nauką, której celem jest poznawanie wpływów otoczenia na zdrowie człowieka i reakcji organizmu na te wpływy; praktyczne wykorzystanie higieny to usuwanie z otoczenia czynników ujemnych, a wprowadzanie dodatnich, w celu zapewnienia człowiekowi ochrony zdrowia i pełnego rozwoju fizycznego i psychicznego

Działalność naukowa jest procesem poznawania (wykrywania, opisu, wyjaśniania i przewidywania) rzeczywistości, zjawisk zachodzących w świecie OBSERWACJA JAKO CONDICIO SINE QUA NON

ROK WPROWADZENIA SKUTECZNEJ PROFILAKTYKI A ROK ODKRYCIA CZYNNIKA PRZYCZYNOWEGO CHOROBY CHOROBA ROK ROK CZYNNIK Szkorbut 1 1753 1928 Kwas askorbowy 2 Pelagra 3 1755 1924 Niacyna 4 Rak moszny 5 1755 1933 Benzo(α)piren 6 Ospa 7 1798 1958 Wirus 8 Gorączka połogowa 9 1847 1879 Streptococcus 10 Cholera 11 1849 1893 Vibrio cholerae 12 Rak pęch. moczowego 13 1915 1974 Naftylamina 14 1. Lind J.A.: Treatise on the scurvy. London, England. A. Milard 1753-2. Szent-Gyorgi A.: Observation on function of peroxidase systems and chemistry of adrenal cortex: a description of a new carbohydrate derivative. Biochim J 1928-3. Casal G.: Description d une maladie appelee mal de la rosa. J Med Chir Pharmacol 1755-4. Goldberger J. et al.: Pellagra prevention by diet among institutional inmates. Cincinnati Med 1924-5. Pott P.: Chirurgical observations. London, England. Hawes, Clarke & Collin 1755-6. Cook J.W. et al.: The isolation of a cancer producing hydrocarbon from coal tar. J Chem Soc 1933-7. Jenner E.: The cow pox. London, England. Sampson Low 1800-8. Fenner F.: The biological characters of several stains of vaccine, cowpox, and rabbitpox viruses. Virology 1958-9. Semmelweis I.: Hoechst wichtige Erfahrungen ueber die Aetiologie der an Gebaeranstalten epidemischen Puerperalfieber. Z Gesellschaft Aerzte Wien 1847-10. Pasteur L.: Septicemie puerperale. Bull Acad Med Paris 1879-11. Snow J.: On the mode of communication of cholera. London Med Gazette 1849-12. Koch R.: Der gegenwertige Stand der Diagnose der Cholera. Z Hyg Infekt Krankh 1893-13. Rehn L.: Blasengeschwuelste bei Fuchsin Arbeitern. Arch Klein Chir 1895-14. Hueper W.C. et al.: Experimental production of bladder tumors in dogs by administration of beta-naphtylamine. I Ind Hyg Toxicol 1938 [Źródło: Wynder E.L.: Studies in mechanism and prevention. Striking a proper balance. Am J Epidemiol 1994;139:547-9]

NIHIL NOVI JeŜeli jednak kapłan stwierdzi, Ŝe plaga nie rozszerzyła się na ubraniu albo na wątku, albo na osnowie albo na jakimś przedmiocie skórzanym, w takim razie kapłan kaŝe wyprać przedmiot zaraŝony plagą i kaŝe go odosobnić jeszcze na siedem dni. JeŜeli po wypraniu kapłan stwierdzi, Ŝe chore miejsce nie zmieniło swego wyglądu, to w takim razie jest to miejsce nieczyste, chociaŝby plaga nie rozszerzyła się. Spalisz to, niezaleŝnie od tego, czy tkanina jest przeŝarta z tej czy z tamtej strony (Księga Kapłańska 13,53-56) Trędowaty... przez cały czas trwania tej choroby będzie nieczysty. Będzie mieszkał w odosobnieniu. Jego miejsce będzie poza obozem (Księga Kapłańska 13,45-46) JeŜeli zdechnie jedno ze zwierząt, które wam słuŝą za pokarm, i ktoś dotknie się tej padliny będzie nieczysty aŝ do wieczora. JeŜeli kto zje coś z takiej padliny, to wypierze ubranie i będzie nieczysty aŝ do wieczora. TakŜe i ten, kto nosi taką padlinę, wypierze ubranie i będzie nieczysty aŝ do wieczora (Księga Kapłańska 11,39-40) JeŜeli jednak plaga powróci i zakwitnie na domu po usunięciu kamieni, po oskrobaniu domu i otynkowaniu... ten dom jest nieczysty. W takim razie dom będzie rozebrany, jego kamienie, drewno, cała zaprawa wyniesione będą za miasto, na miejsce nieczyste. (Księga Kapłańska 14,43-36) A oto prawo odnoszące się do człowieka, który umarł w namiocie: kaŝdy, kto wejdzie do tego namiotu i ktokolwiek w nim przebywa, będzie nieczysty przez siedem dni. RównieŜ kaŝde naczynie otwarte, które nie ma pokrywy przymocowanej sznurem będzie nieczyste (Księga Liczb 19,14-15) Będziesz miał miejsce poza obozem i tam poza obóz będziesz wychodził. Zaopatrzysz się w kołek, a gdy wyjdziesz na zewnątrz, wydrąŝysz nim dołek, a wracając przykryjesz to, czegoś się pozbył (Księga Powtórzonego Prawa 23,13-14)

HIPOKRATES (460-365 BC) Choroby i ich leczenie nie są aktem Bogów, ale zjawiskami fizycznymi posiadającymi naturalne źródła, podlegającymi obserwacji, dedukcji i moŝliwości skutecznych oddziaływań.

DRAMATYCZNE OKOLICZNOŚCI CI POWSTANIA NOWOCZESNEJ EPIDEMIOLOGII 1817 - Calcutta: Wybuch epidemii cholery 1830 - Cholera w Moskwie 1831 - Powstanie Styczniowe w Polsce 1831 Inwazja Rosji wniesienie cholery do Europy Środkowej 1831 - Epidemie w Austrii, na Węgrzech, w Prusach 1832 - Cholera w Europie 1848 Wielka Brytania: 53 000 zgonów 1849 - Francja: 50 000 zgonów

William Farr (1807-1883) 1883) contra John Snow (1813-1858) 1858) ( gdzie dwóch się spiera tam epidemiologia korzysta ) MIAZMAT = MOROWE POWIETRZE Grubość ( presja ) warstwy morowego powietrza... 340-360 100-120 80-100 60-80 40-60 20-40 <20 Stopy nad poziomem morza

JOHN SNOW (1813 1858) wiedza medyczna (objawy cholery), systematyczna obserwacja

ZGONY W SOHO

POMPA PRZY ULICY SZEROKIEJ JAKO ŹRÓDŁO O SKAśONEJ WODY

DOWÓD D STATYSTYCZNY Kompania Wodociągowa Liczba zaopatrywanych domów Liczba zgonów Współczynnik Zgonów (n/10000 domów) Southwark & Vauxhall 40 046 1263 315 Lambeth 26 107 98 37 Gradient ~ 10 : 1 Źródłó: Fox J.P. et al.: Epidemiology. Man and Disease. The Macmillan Company, London 1970)

CO EPIDEMIOLOGIA ZAWDZIĘCZA SNOW owi? Wykorzystanie wiedzy medycznej (cholera manifestująca się objawami ze strony przewodu pokarmowego źródło choroby) Prezentacja graficzna występowania choroby Prezentacja statystyczna występowania choroby obserwacja hipoteza pomiary weryfikujące wiedza skuteczna interwencja

CO EPIDEMIOLOGIA ZAWDZIĘCZA SNOW owi? Wykorzystanie wiedzy medycznej (cholera manifestująca się objawami ze strony przewodu pokarmowego źródło choroby) OPANOWANIE EPIDEMII CHOROBY 30 LAT PRZED POZNANIEM JEJ Prezentacja graficzna występowania choroby CZYNNIKA PRZYCZYNOWEGO Prezentacja statystyczna występowania choroby obserwacja hipoteza pomiary weryfikujące wiedza skuteczna interwencja

OD MIKROBIOLOGII DO EPIDEMIOLOGII CHORÓB B ZAKAŹNYCH

TUBERCULOSIS STORY ZGONY / 1000000 (ANGLIA( i WALIA: : 1840 1970) 4500 4000 3500 3000 n/1 mln 2500 2000 1500 mycobacterium tbc + terapia + 1000 500 0 1840 1860 1880 1900 1920 1940 1960 rok

TUBERCULOSIS (PODSTAWOWE MECHANIZMY) <CZYNNIKI GENETYCZNE> < NIEDOśYWIENIE> <BIEDA> <WARUNKI DOMOWE> <INNE CZYNNIKI> Osoba podatna => ZakaŜenie => Choroba Ekspozycja Progresja

EWOLUCJA EPIDEMIOLOGICZNA (USA) wiodące przyczyny zgonu (n/100.000) 1900 1990 250 250 200 200 150 150 100 100 50 50 0 Zap. płuc Gruźlica Biegunki Ch. serca 0 Ch. serca Nowotwory Urazy Ch. n. mózgu

EPIDEMIOLOGIA DZISIAJ (kariera chorób b niezakaźnych) nych) Ch. Niezakaźne Ch. Zakaźne tak było tak jest postępy medycyny demografia

EPIDEMIOLOGIA DZISIAJ (kariera chorób b niezakaźnych) nych) Choroby układu krąŝenia Choroby układu Ch. Niezakaźne oddechowego Ch. Zakaźne Choroby alergiczne tak było Wady wrodzone itd postępy medycyny demografia tak jest

ŹRÓDŁA A DANYCH W EPIDEMIOLOGII Raporty statystyczne (np. GUS itp.) Rejestry chorób (np. Rejestr nowotworów) Dokumentacja lekarska Dane wtórne Badania epidemiologiczne Dane pierwotne

BADANIE EPIDEMIOLOGICZNE PRAKTYCZNY PODZIAŁ BADAŃ EPIDEMIOLOGICZNYCH (w zaleŝności od metody) Badanie Obserwacyjne rejestrowanie zjawisk zdrowotnych i/lub okoliczności, w jakich te zjawiska występują; zbieranie, w systematyczny sposób, informacji, które pozwolą odpowiedzieć na postawione pytanie lub zweryfikować hipotezę np. % zaburzeń snu u mieszkańców dzielnicy Badanie Eksperymentalne rejestrowanie zjawisk zdrowotnych przed i po świadomej, celowej interwencji ukierunkowanej na zmianę okoliczności, w jakich te zjawiska występują (interwencja moŝe mieć charakter działania terapeutycznego, profilaktycznego lub mieć inne znaczenie) np. % zaburzeń snu u mieszkańców dzielnicy, przed i po instalacji ekranów antyhałasowych PRAKTYCZNY PODZIAŁ BADAŃ EPIDEMIOLOGICZNYCH (w zaleŝności od celu) Badanie opisowe Badanie analityczne

BADANIE EPIDEMIOLOGICZNE Zorganizowana, celowa i systematyczna metoda postępowania mającego na celu poznanie rozpowszechnienia i uwarunkowań zjawiska zdrowotnego kluczowe znaczenie celu (cel opisowy lub analityczny)

BADANIE EPIDEMIOLOGICZNE PRAKTYCZNY PODZIAŁ BADAŃ EPIDEMIOLOGICZNYCH (w zaleŝności od metody) Badanie Obserwacyjne rejestrowanie zjawisk zdrowotnych i/lub okoliczności, w jakich te zjawiska występują; zbieranie, w systematyczny sposób, informacji, które pozwolą odpowiedzieć na postawione pytanie lub zweryfikować hipotezę np. % zaburzeń snu u mieszkańców dzielnicy Badanie Eksperymentalne rejestrowanie zjawisk zdrowotnych przed i po świadomej, celowej interwencji ukierunkowanej na zmianę okoliczności, w jakich te zjawiska występują (interwencja moŝe mieć charakter działania terapeutycznego, profilaktycznego lub mieć inne znaczenie) np. % zaburzeń snu u mieszkańców dzielnicy, przed i po instalacji ekranów antyhałasowych PRAKTYCZNY PODZIAŁ BADAŃ EPIDEMIOLOGICZNYCH (w zaleŝności od celu) Badanie opisowe Badanie analityczne

BADANIA EPIDEMIOLOGICZNE BADANIA OPISOWE BADANIA ANALITYCZNE Badanie opisowe jest ex definitione badaniem obserwacyjnym OBSERWACYJNE EKSPERYMENTALNE B. ANALITYCZNE B. ANALITYCZNE B. ekologiczne B. Kliniczne B. przekrojowe B. kohortowe B. populacyjne B. kliniczno -kontrolne

18 16 CHORZÓW 1993 i 2002 i 2007 (WYNIK BADANIA OPISOWEGO) atopowy nieŝyt nosa (ANN), atopowe zapalenie skóry (AZS) i astma u dzieci w wieku 7-107 lat - pierwotne dane (Ŝródło: poniŝej) - ANN 14 12 10 % 8 AZS ASTMA 6 4 2 0 1993 2002 2007 BroŜek G., Zejda J.E.: Wzrost często stości rozpoznawania chorób alergicznych u dzieci fakt czy artefakt? Pediatria Pol 2004;79:385-392 392 [plus aktualne dane własne]

TRZY WYMIARY BADANIA OPISOWEGO Osoba (kto?) Miejsce (gdzie?) Czas (kiedy?) Epidemiologiczna triada opisowa jako podstawa systematycznej obserwacji

OSOBA Wiek (marker: podatność, czas naraŝenia na szkodliwe czynniki, styl Ŝycia, itp.) Płeć (marker: profil hormonalny, podatność genetyczna, styl Ŝycia, aktywność zawodowa, itp.) Etniczność Stan cywilny Zawód Stan społeczno-ekonomiczny Styl Ŝycia

MIEJSCE Zachorowalność na gruźlicę (n/100000) REGION n/100000 BIALSKOPODLASKIE BIAŁOSTOCKIE CIECHANOWSKIE GDAŃSKIE KATOWICKIE KOSZALIŃSKIE KRAKOWSKIE LUBELSKIE PIOTRKOWSKIE POZNAŃSKIE SIEDLECKIE SZCZECIŃSKIE WARSZAWSKIE ZIELONOGÓRSKIE 40,7 33,8 55,2 32,9 45,2 30,8 26,6 44,0 45,5 24,7 62,0 27,0 45,4 28,2

CZAS Trend sekularny (długofalowy), przejaw: - Zmiana oddziaływań społeczno-ekonomicznych - Zmiana jakości środowiska - Zmiany demograficzne - Zmiana jakości świadczeń medycznych -Zmiana dostępności świadczeń medycznych - itd. Trend cykliczny (krótkofalowy), przejaw: -Wpływ pogody -NaraŜenie na alergeny - NaraŜenie na mikroorganizmy - itd..

JEDNOŚĆ OSOBY, MIEJSCA, CZASU Endemia = Epidemia = Pandemia = przeciętne i typowe dla danego regionu występowanie zwiększonej zachorowalności wystąpienie ponadprzeciętnej liczby zachorowań w danym regionie (populacji) epidemia o zakresie ponadregionalnym

BADANIE OPISOWE Badanie opisowe jest najprostszym i powszechnie stosowanym typem badania epidemiologicznego. Celem badania opisowego jest scharakteryzowanie występowania w populacji zjawiska zdrowotnego lub innego parametru pozostającego w związku ze zjawiskiem zdrowotnym albo: albo: rak mózgu naraŝenie na fale elektromagnetyczne rak mózgu naraŝenie na fale elektromagnetyczne! Nie jest celem poszukiwanie czynników ryzyka lub innych okoliczności mogących wpływać na występowanie choroby - spekulacje

PODSTAWOWE POJĘCIA Epidemiologiczna Triada Opisowa Osoba! Miejsce Czas

PODSTAWOWE POJĘCIA Zachorowalność Chorobowość Umieralność Śmiertelność (definicja podczas następnego wykładu)