System ustrojowy Senegalu

Łukasz Jakubiak System ustrojowy Senegalu Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego

System ustrojowy Senegalu

STUDIA NAD ROZWOJEM Seria wydawnicza prezentuje zagadnienia dotyczące polityki rozwojowej z punktu widzenia stosunków międzynarodowych oraz najważniejsze problemy państw rozwijających się z perspektywy politycznej, społecznej i gospodarczej. Porusza także kwestie regionalnego kompleksu bezpieczeństwa i kryzysów humanitarnych. Redaktor serii dr hab. Robert Kłosowicz, prof. UJ

Łukasz Jakubiak System ustrojowy Senegalu Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego

Seria: Studia nad Rozwojem REDAKTOR NAUKOWY SERII dr hab. Robert Kłosowicz, prof. UJ RECENZENT prof. dr hab. Marek Bankowicz PROJEKT OKŁADKI Agnieszka Kucharz-Gulis Na okładce wykorzystano zdjęcie grafiki ulicznej w senegalskim mieście Saint-Louis (fr. agir podejmować działanie). Copyright by Piccaya Dreamstime.com Publikacja dofinansowana przez Uniwersytet Jagielloński ze środków Wydziału Studiów Międzynarodowych i Politycznych Copyright by Łukasz Jakubiak & Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego Wydanie I, Kraków 2014 All rights reserved Niniejszy utwór ani żaden jego fragment nie może być reprodukowany, przetwarzany i rozpowszechniany w jakikolwiek sposób za pomocą urządzeń elektronicznych, mechanicznych, kopiujących, nagrywających i innych oraz nie może być przechowywany w żadnym systemie informatycznym bez uprzedniej pisemnej zgody Wydawcy. ISBN 978-83-233-3758-4 www.wuj.pl Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego Redakcja: ul. Michałowskiego 9/2, 31-126 Kraków tel. 12-663-23-80, tel./fax 6631-23-83 Dystrybucja: tel. 631-01-97, tel./fax 631-01-98 tel. kom. 506-006-674, e-mail: sprzedaz@wuj.pl Konto: PEKAO SA, nr 80 1240 4722 1111 0000 4856 3325

Spis treści Wykaz skrótów... 7 Wstęp... 9 Rozdział 1 Rozwój konstytucjonalizmu senegalskiego (do 2001 roku)... 13 1.1. Okres kolonialny (do 1958 roku)... 13 1.2. Senegal we Wspólnocie Francuskiej (1958 1960)... 15 1.3. Konstytucje senegalskie i ich nowelizacje (1960 2001)... 22 Rozdział 2 Konstytucja z 22 stycznia 2001 roku... 31 2.1. Przygotowanie i uchwalenie konstytucji... 31 2.2. Konstytucyjne podstawy państwowości... 34 2.3. Procedura zmiany konstytucji... 39 2.4. Konstytucyjny model rządów... 43 Rozdział 3 Status jednostki w państwie... 47 3.1. Senegalski blok konstytucyjny... 47 3.2. Katalog konstytucyjnych praw i wolności... 52 3.3. Środki ochrony konstytucyjnych praw i wolności... 58 Rozdział 4 Prezydent Republiki... 61 4.1. Tryb wyboru prezydenta... 61 4.2. Funkcje prezydenta... 66 4.3. Kompetencje prezydenta... 70 4.4. Odpowiedzialność polityczna i prawna... 80 4.5. Instytucja wiceprezydenta... 83 Rozdział 5 Rząd Republiki... 87 5.1. Pozycja ustrojowa... 87 5.2. Premier i ministrowie... 88 5.3. Powoływanie rządu... 93 5.4. Odpowiedzialność polityczna i prawna... 97 Rozdział 6 Parlament... 101 6.1. Przeprowadzanie wyborów i system wyborczy... 101 6.2. Struktura, organizacja wewnętrzna i tryb pracy parlamentu... 105

6 Spis treści 6.3. Status członka parlamentu... 112 6.4. Ustawodawstwo i procedura legislacyjna... 114 6.5. Funkcja kontrolna... 119 Rozdział 7 Rada Konstytucyjna i inne organy władzy sądowniczej... 123 7.1. Rada Konstytucyjna... 123 7.2. Sąd Najwyższy... 130 7.3. Trybunał Obrachunkowy... 132 7.4. Sądy i trybunały... 134 Rozdział 8 Struktura terytorialna... 137 8.1. Ewolucja porządku terytorialnego... 137 8.2. Rodzaje wspólnot lokalnych... 140 8.3. Organizacja wspólnot lokalnych... 142 8.4. Kompetencje organów wspólnot lokalnych... 146 Rozdział 9 Partie polityczne i system partyjny... 151 9.1. Konstytucyjne podstawy działalności partii politycznych... 151 9.2. Ewolucja systemu partyjnego... 153 9.3. Struktura współczesnego systemu partyjnego... 160 9.4. Główne partie polityczne... 165 Rozdział 10 System ustrojowy Senegalu w praktyce politycznej... 169 10.1. Okres prezydentury Léopolda Sédara Senghora (1960 1980)... 169 10.2. Okres prezydentury Abdou Dioufa (1981 2000)... 173 10.3. Okres prezydentury Abdoulaye Wade a (2000 2012)... 177 10.4. Okres prezydentury Macky ego Salla (od 2012 roku)... 180 Zakończenie... 185 Bibliografia... 189 Indeks... 203

Wykaz skrótów AFP AJ/MRDN AJ/PADS AOF APJ/JJ APR BEAC BCEAO BDS BMS BPS CENA CFLN CSDH CVCEP FNS FSD/BJ LCT LD/MPT MAC MDP MFDC MPS MPS MRDS MRS OST Alliance des Forces de Progrès (Sojusz Sił Postępowych) And-Jëf/Mouvement Révolutionnaire pour la Démocratie Nouvelle (And-Jëf/Rewolucyjny Ruch na rzecz Nowej Demokracji) And-Jëf/Parti Africain pour la Démocratie et le Socialisme (And-Jëf/Afrykańska Partia na rzecz Demokracji i Socjalizmu) Afrique-Occidentale Française (Francuska Afryka Zachodnia) Alliance pour le Progrès et la Justice/Jëf-Jël (Sojusz na rzecz Postępu i Sprawiedliwości/ Jëf-Jël) Alliance pour la République (Sojusz na rzecz Republiki) Banque des États de l Afrique Centrale (Bank Państw Afryki Środkowej) Banque Centrale des États de l Afrique de l Ouest (Centralny Bank Państw Afryki Zachodniej) Bloc Démocratique Sénégalais (Senegalski Blok Demokratyczny) Bloc des Masses Sénégalaises (Blok Mas Senegalskich) Bloc Populaire Sénégalais (Senegalski Blok Ludowy) Commission Électorale Nationale Autonome (Niezależna Krajowa Komisja Wyborcza) Comité Français de la Libération Nationale (Francuski Komitet Wyzwolenia Narodowego) Comité Sénégalais des Droits de l Homme (Senegalski Komitet Praw Człowieka) Commission de Vérification des Comptes et de Contrôle des Entreprises Publiques (Komisja ds. Weryfikacji Wydatków i Kontroli Przedsiębiorstw Państwowych) Front National Sénégalais (Senegalski Front Narodowy) Front pour le Socialisme et la Démocratie/Benno Jubël (Front na rzecz Socjalizmu i Demokracji/Benno Jubël) Ligue Communiste des Travailleurs (Komunistyczna Liga Pracujących) Ligue Démocratique/Mouvement pour le Parti du Travail (Liga Demokratyczna/ Ruch na rzecz Partii Pracy) Mouvement Autonome Casamançais (Autonomiczny Ruch Kasamanki) Mouvement Démocratique Populaire (Ruch Ludowo-Demokratyczny) Mouvement des Forces Démocratiques de la Casamance (Ruch Demokratycznych Sił Kasamanki) Mouvement Populaire Sénégalais (Senegalski Ruch Ludowy) Mouvement Patriotique du Sénégal/Faxas (Senegalski Ruch Patriotyczny/Faxas) Mouvement de la Réforme pour le Développement Social (Ruch Reform na rzecz Rozwoju Społecznego) Mouvement Républicain Sénégalais (Senegalski Ruch Republikański) Organisation Socialiste des Travailleurs (Socjalistyczna Organizacja Pracujących)

8 Wykaz skrótów PAI PAIM PCF PDS PIT PLP PLS PPC PPS PRA PRA-S PRSI PS PSA PSAS PSD/JB PSS PVD RDA RDS RES RND RP RPF SFIO UDP UDS UDS/R UPS URD Parti Africain de l Indépendance (Afrykańska Partia Niepodległości) Parti Africain pour l Independance des Masses (Afrykańska Partia na rzecz Niezależności Mas) Parti Communiste Français (Francuska Partia Komunistyczna) Parti Démocratique Sénégalais (Senegalska Partia Demokratyczna) Parti de l Indépendance et du Travail-Sénégal (Partia Niepodległości i Pracy Senegal) Parti pour la Libération du Peuple (Partia na rzecz Wyzwolenia Ludu) Parti Libéral Sénégalais (Senegalska Partia Liberalna) Parti du Progrès et de la Citoyenneté (Partia Postępu i Obywatelstwa) Parti Populaire Sénégalais (Senegalska Partia Ludowa) Parti du Regroupement Africain (Partia Przegrupowania Afrykańskiego) Parti du Regroupement Africain Sénégal (Partia Przegrupowania Afrykańskiego Senegal) Parti Républicain Socialiste Indépendant (Niezależna Partia Republikańsko-Socjalistyczna) Parti Socialiste (Partia Socjalistyczna) Parti Socialiste Authentique (Prawdziwa Partia Socjalistyczna) Parti Sénégalais d Action Socialiste (Senegalska Partia Działalności Socjalistycznej) Parti Social-Démocrate/Jant-Bi (Partia Socjaldemokratycza/Jant-Bi) Parti Socialiste Sénégalais (Senegalska Partia Socjalistyczna) Parti de la Vérité pour le Développement (Partia Prawdy na rzecz Rozwoju) Rassemblement Démocratique Africain (Afrykańskie Zgromadzenie Demokratyczne) Rassemblement Democratique Sénégalais (Senegalskie Zgromadzenie Demokratyczne) Rassemblement des Écologistes du Sénégal Les Verts (Zgromadzenie Ekologów Senegalu Zieloni) Rassemblement National Démocratique (Zgromadzenie Narodowo-Demokratyczne) Rassemblement pour le Peuple (Zgromadzenie na rzecz Ludu) Rassemblement du Peuple Français (Zgromadzenie Ludu Francuskiego) Section Française de l Internationale Ouvrière (Francuska Sekcja Międzynarodówki Robotniczej) Union pour la Démocratie Populaire (Unia na rzecz Demokracji Ludowej) Union Démocratique Sénégalaise (Senegalska Unia Demokratyczna) Union Démocratique Sénégalaise/Rénovation (Senegalska Unia Demokratyczna/ Odnowa) Union Progressiste Sénégalaise (Senegalska Unia Postępowa) Union pour le Renouveau Démocratique (Unia na rzecz Odnowy Demokratycznej)

Wstęp Republika Senegalu (République du Sénégal) jest frankofońskim państwem położonym w zachodniej części kontynentu afrykańskiego. Od zachodu Senegal okalają wody Oceanu Atlantyckiego. Linia brzegowa liczy 531 km. Od północnego wschodu sąsiadem jest Mauretania (długość granicy 813 km), od wschodu Mali (419 km), od południa Gwinea (330 km) i Gwinea Bissau (338 km). Niemal równa długości granicy mauretańskiej jest granica oddzielająca Senegal od Gambii (740 km), która stanowi rodzaj enklawy (z dostępem do Oceanu Atlantyckiego) zajmującej wąski obszar wzdłuż dolnego biegu rzeki o tej samej nazwie. Senegalska granica lądowa liczy łącznie 2640 km. Powierzchnia Senegalu wynosi 196 712 km 2, co plasuje go na 88. miejscu na świecie 1. Odnośnie do ściślejszych związków z państwami sąsiednimi warto wspomnieć o powołanej w okresie poprzedzającym uzyskanie niepodległości Federacji Mali (Fédération du Mali) grupującej Senegal oraz Sudan Francuski (późniejsza Republika Mali). Kres federacji położyło proklamowanie niepodległości, które w przypadku obu państw nastąpiło w 1960 roku. W 1982 roku Senegal i Gambia utworzyły z kolei Konfederację Senegambii, która istniała do 1989 roku. Z perspektywy senegalskiej porozumienie umożliwiało lepszy dostęp do położonego na południu i wykazującego tendencje separatystyczne regionu Kasamanki (Casamance) 2. Według szacunkowych danych z 2013 roku Senegal liczy 13 mln 567 tys. mieszkańców (w 2011 roku 71. miejsce na świecie). Gęstość zaludnienia wynosi 69 osób na km 2, co mimo tendencji rosnącej daje miejsce poza pierwszą setką państw świata 3. Warto odnotować, że w latach 2002 2011 ludność Senegalu zwiększyła się o niemal 3 mln osób, a średni roczny przyrost naturalny wynosił 2,79%. W odniesieniu do struktury wiekowej populację Senegalu trzeba zaliczyć 1 The World Factbook: Senegal, Central Intelligence Agency, https://www.cia.gov (dostęp: 13.02.2014); Les indicateurs clés sur le Sénégal, Agence Nationale de la Statistique et de la Démographie, Février 2013, http://www.ansd.sn (dostęp: 18.02.2014). 2 M.-C. Diop, Le Sénégal et ses voisins, [w:] D. Cruise O Brien, M.-C. Diop, M. Diouf, La construction de l État au Sénegal, Karthala, Paris 2002, s. 210 211. Warto wspomnieć, że konflikt ten rzutuje też na sytuację polityczną poza granicami Senegalu. Można tu wymienić zaangażowanie żołnierzy senegalskich w stłumienie wojskowego zamachu stanu w Gwinei Bissau, którego dokonał Ansomane Mané w czerwcu 1998 r. Celem było utrzymanie u władzy prezydenta João Bernardo Vieiry, który sprzeciwiał się wspieraniu partyzantów kasamańskich. Zob. K. Kubiak, Państwo upadłe Gwinea Bissau, [w:] Problem upadku państw w stosunkach międzynarodowych, R. Kłosowicz, A. Mania (red.), Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 2012, s. 121 122. 3 Les indicateurs clés..., op. cit.

10 Wstęp do społeczeństw młodych. Według danych z 2011 roku odsetek osób poniżej 15. roku życia wynosił aż 42,6%, a średnia wieku 19 lat. Zróżnicowany jest stopień zaludnienia poszczególnych regionów. Największym ośrodkiem miejskim jest położony w zachodniej części kraju, nad Oceanem Atlantyckim, Dakar stolica Senegalu licząca w 2011 roku (wraz z obszarem metropolitalnym) 2 mln 647 tys. mieszkańców. W regionie Dakar jednym z czternastu, na które podzielone jest terytorium Senegalu zamieszkiwało w 2011 roku 20,6% ludności kraju. Spośród innych zaludnionych regionów można wymienić Thies (13,2%) oraz Diourbel (10,9%). W pozostałych odsetek ludności kraju waha się od 1% do 7,2%. Poziom urbanizacji wynosi 47,5%, przy czym najwyższy jest w regionie Dakar 97,3%. W sześciu spośród pozostałych trzynastu regionów nie przekracza 20% 4. Co do zamieszkujących Senegal grup etnicznych najliczniejsza jest grupa Wolof (43%), a w dalszej kolejności Pular (23,8%), Serer (14,7%), Jola (3,7%) i Mandinka (3%). W strukturze wyznaniowej Senegalu zdecydowanie dominują wyznawcy islamu. Muzułmanie stanowią 94% populacji, podczas gdy chrześcijanie (przede wszystkim katolicy) 5%. 1% populacji reprezentuje inne wyznania 5. Struktura religijna, a w szczególności dominacja muzułmanów, ma odzwierciedlenie w sferze zjawisk politycznych. Niezwykle wpływową grupą są bowiem islamscy przywódcy religijni tzw. marabuci (marabouts), których działalność istotnie wpływa na codzienne życie Senegalczyków. Dotyczy to także podejmowanych decyzji wyborczych. Stąd też poparcie udzielane przez marabutów stanowi przedmiot zabiegów polityków aspirujących do najważniejszych stanowisk państwowych 6. Odnosząc się do poziomu rozwoju gospodarczego i sytuacji ekonomicznej Senegalu, należy wskazać, że według szacunkowych danych z 2012 roku produkt krajowy brutto (nominalny) wyniósł 13 mld 890 mln USD. PKB na głowę mieszkańca oscyluje wokół 2000 USD. W 2012 roku wzrost gospodarczy ukształtował się na poziomie 3,5% (w 2011 roku 2,6%, w 2010 roku 4,3%). Inflacja wyniosła 1,4%, wykazując tendencję spadkową (w 2011 roku 3,4%). W świetle danych z 2012 roku PKB opiera się przede wszystkim na sektorze usług (62,1%), w pozostałym natomiast zakresie na przemyśle (22,9%) oraz rolnictwie (15%). W tym ostatnim zatrudniony jest jednak przeważający odsetek czynnych zawodowo w 2007 roku przypadało na nie 77,5% siły roboczej, podczas gdy w przemyśle i usługach pracowało jedynie 22,5%. Według danych z 2007 roku stopa bezrobocia utrzymywała się na poziomie 48%. Produkcja gospodarcza Senegalu koncentruje się w takich sektorach, jak wydobycie i przetwórstwo fosforytów, rybołówstwo, uprawa roś lin (w tym przede wszystkim orzeszków ziemnych, trzciny cukrowej i bawełny) oraz hodowla zwierząt. Odnotowuje się rosnące znaczenie 4 Situation économique et sociale du Sénégal en 2011, Agence Nationale de la Statistique et de la Démographie, Février 2013, s. 32 39, http://www.ansd.sn (dostęp: 13.02.2014). 5 The World Factbook..., op. cit. 6 Na temat roli czynnika religijnego w senegalskim systemie politycznym zob. szerzej: L.J. Beck, Brokering Democracy in Africa. The Rise of Clientelist Democracy in Senegal, Palgrave Macmillan, New York 2008, s. 69 115.

Wstęp 11 sektora turystycznego. Głównymi produktami eksportowymi są ryby, orzeszki ziemne, fosforyty i bawełna, a najważniejszymi partnerami handlowymi Mali, Szwajcaria, Indie, Francja (eksport) oraz Francja, Nigeria, Indie, Chiny (import). Uwagę zwraca poziom zadłużenia zagranicznego, które według stanu z 2012 roku wynosiło przeszło 4,2 mld USD 7. Należy wspomnieć, że jednostką monetarną w Senegalu jest frank CFA (franc de la Coopération Financière en Afrique Centrale). Bankiem emisyjnym jest w tym przypadku Centralny Bank Państw Afryki Zachodniej (Banque Centrale des États de l Afrique de l Ouest, BCEAO), którego siedziba znajduje się Dakarze 8. Struktura monografii obejmuje dziesięć rozdziałów. Pierwsze dwa są poświęcone odpowiednio historii konstytucyjnej Senegalu od czasów kolonialnych do alternacji władzy z lat 2000 2001 oraz genezie i głównym założeniom obowiązującej konstytucji z 22 stycznia 2001 roku. W czterech kolejnych znajduje się charakterystyka podstawowych instytucji ustrojowych wyodrębnionych według kryterium podziału władz: prezydenta Republiki, rządu, parlamentu oraz podmiotów ulokowanych w obrębie władzy sądowniczej, w tym przede wszystkim Rady Konstytucyjnej, która została przez ustrojodawcę senegalskiego expressis verbis zaliczona do judykatywy. Rozdział ósmy dotyczy struktury terytorialnej państwa, a szczególnie trzech kategorii wspólnot lokalnych, których funkcjonowanie opiera się na odrębnej regulacji kodeksowej z 1996 roku. W dwóch ostatnich rozdziałach wyeksponowano czynniki pozakonstytucyjne rzutujące na funkcjonowanie senegalskiego systemu ustrojowego. W rozdziale dziewiątym umieszczono problematykę partii politycznych oraz ewolucji i współczesnego kształtu systemu partyjnego, w rozdziale dziesiątym natomiast naszkicowano sylwetki czterech dotychczasowych prezydentów Senegalu Léopolda Sédara Senghora, Abdou Dioufa, Abdoulaye Wade a i Macky ego Salla oraz zwrócono uwagę na praktykę ustrojową kształtującą się w trakcie sprawowania przez nich mandatu prezydenckiego. W sprawie tej ostatniej na podkreślenie zasługuje szczególna w zestawieniu z innymi frankofońskimi państwami Afryki Subsaharyjskiej polityczna stabilność i względna trwałość mechanizmów demokratycznych, co z kolei dostarcza argumentu na rzecz tezy o wyjątkowości Senegalu tworzącego mimo występujących niekiedy sytuacji kryzysowych godny naśladowania wzorzec dla innych państw regionu. 7 The World Factbook..., op. cit. 8 BCEAO pełni także funkcję banku emisyjnego dla takich państw, jak Benin, Burkina Faso, Wybrzeże Kości Słoniowej, Gwinea Bissau, Mali, Niger i Togo. Frank CFA występuje ponadto w Czadzie, Kamerunie, Gabonie, Gwinei Równikowej, Republice Konga i Republice Środkowoafrykańskiej, bankiem emisyjnym jest jednak w tym wypadku Bank Państw Afryki Środkowej (Banque des États de l Afrique Centrale BEAC), którego siedziba mieści się w stolicy Kamerunu Jaunde. Zob. Présentation, Banque Centrale des États de l Afrique de l Ouest, http://www.bceao.int (dostęp: 13.02.2014); Histoire du Franc CFA, Banque des États de l Afrique Centrale, https://www.beac.int (dostęp: 13.02.2014).

12 Wstęp Ze względu na specyficzne uwarunkowania konstytucjonalizmu senegalskiego wynikające z faktu przynależności do francuskiego imperium kolonialnego przy omawianiu konkretnych instytucji konstytucyjnych obszernie odwoływano się do doświadczeń ustrojowych dawnej metropolii. Nie ulega wątpliwości, że geneza wielu funkcjonujących współcześnie rozwiązań, jak również tych, które obowiązywały na wcześniejszych etapach rozwoju senegalskiego konstytucjonalizmu, tkwi bezpośrednio w koncepcjach doktrynalnych aplikowanych we Francji przede wszystkim w okresie V Republiki. Nie znaczy to, że senegalskie ustawy zasadnicze stanowiły jedynie powielenie rozwiązań francuskich nierzadko zawierały bowiem oryginalne mechanizmy ustrojowe, które nie były wynikiem kopiowania unormowań obowiązujących gdzie indziej. Konstytucjonalizm dawnej metropolii jest jednak w dalszym ciągu najbardziej czytelnym źródłem inspiracji. Omawiając treść najważniejszych regulacji konstytucyjnych, faktu tego nie da się pominąć. Oddziaływanie konstytucjonalizmu francuskiego można przy tym dostrzec niejako na dwóch poziomach zarówno w stylizacji konkretnych przepisów ustawy zasadniczej, jak i na gruncie rozwiązań bardziej ogólnych, odnoszących się na przykład do budowy semiprezydenckiego systemu rządów. Nie będzie przesadą stwierdzenie, że bez odwołań do wciąż obecnych wpływów francuskich specyfika senegalskiego systemu ustrojowego nie mogłaby być w pełni zrozumiała. W monografii uwzględniono stan prawny z początkowego okresu prezydentury Macky ego Salla. Objęcie urzędu nastąpiło 2 kwietnia 2012 roku w rezultacie drugiej w historii Senegalu alternacji władzy. Kraków, luty 2014

Bibliografia Akty prawne i orzecznictwo sądowe Affaire n 1-C-2002 du 14 mai 2002 statuant en matière constitutionnelle, Journal Officiel de la République du Sénégal, 29.06.2002, www.jo.gouv.sn (dostęp: 12.11.2013). Affaire n 3-C-2005 du 18 janvier 2006, Journal Officiel de la République du Sénégal 20.01.2006, htttp://www.jo.gouv.sn (dostęp: 27.02.2013). Afrykańska Karta Praw Człowieka i Ludów (Nairobi, 26 czerwca 1981 r.), [w:] Międzynarodowa ochrona praw człowieka. Wybór dokumentów, oprac. A. Bieńczyk-Missala, Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa 2008. Arrêté présidentiel n 5691 en date du 6 juillet 2004 fixant les règles d organisation et de fonctionnement du Haut Commissariat aux Droits de l Homme et à la Promotion de la Paix, Journal Officiel de la République du Sénégal, 4.09.2004, http://www.jo.gouv.sn (dostęp: 8.12.2013). Code de la nationalité sénégalaise Loi n 61-70 du 7 mars 1961 portant code de la nationalité sénégalaise, http://www.unhcr.org (dostęp: 17.03.2013). Code des collectivités locales du Sénégal, http://www.sendeveloppementlocal.com (dostęp: 28.01.2014). Code électoral Loi n 2012-01 du 3 janvier 2012 abrogeant et remplaçant la loi n 92-16 du 7 février 1992 portant code électoral (partie législative) modifiée; Décret n 2012 13 du 5 janvier 2012 abrogeant et remplaçant le décret n 92 267 du 15 février 1992 portant code électoral (partie réglementaire) modifié, http://www.elections2012.sn (dostęp: 17.03.2013). Constitution de la République du Burkina Faso du 11 juin 1991, http://www.conseil-constitutionnel.gov.bf (dostęp: 22.02.2014). Constitution de la République du Sénégal du 22 janvier 2001, http://www.gouv.sn (dostęp: 3.11.2012). Constitution de la République Gabonaise du 26 mars 1991, http://www.accpuf.org (dostęp: 24.02.2014). Constitution de la République Islamique de Mauritanie du 20 juillet 1991 (version de 2012), http://mjp.univ-perp.fr (dostęp: 20.02.2014). Constitution de la République Togolaise du 14 octobre 1992, http://www.assemblee-nationale.tg (dostęp: 24.02.2014). Constitution du 4 octobre 1958. Titre XIII: De la Communauté (abrogé), [w:] Les grands textes de la pratique constitutionnelle de la V e République, dir. D. Maus, La Documentation Française, Paris 1998. Décision n 62-20 DC du 6 novembre 1962 (Loi relative à l élection du Président de la République au suffrage universel direct, adoptée par le référendum du 28 octobre 1962), http:// www.conseil-constitutionnel.fr (dostęp: 20.02.2014).

190 System ustrojowy Senegalu Décret n 2004-657 du 2 juin 2004 relatif à la création, à l organisation et au fonctionnement du Haut Commissariat aux Droits de l Homme et à la Promotion de la Paix, Journal Officiel de la République du Sénégal, 3.07.2004, http://www.jo.gouv.sn (dostęp: 8.12.2013). Décret n 2008-1025 du 10 septembre 2008 fixant le ressort territorial et le Chef-lieu des régions, départements et arrondissements, http://www.jo.gouv.sn (dostęp: 8.01.2014). Décret n 2009-1323 du 30 novembre 2009 portant régime financier de la Cour suprême, http://www.coursupreme.sn (dostęp: 23.01.2014). Décret n 2012-429 du 4 avril 2012 portant composition du Gouvernement, http://www. gouv.sn (dostęp: 10.12.2013). Décret n 2012-636 du 4 juillet 2012 relatif aux attributions du Ministre des Forces Armées, http://www.gouv.sn (dostęp: 28.01.2014). Décret n 2013-1218 du 1 er septembre 2013 portant nomination du Premier Ministre, http:// www.gouv.sn (dostęp: 12.12.2013). Décret n 2013-1223 du 2 septembre 2013 portant composition du Gouvernement, http:// www.gouv.sn (dostęp: 10.12.2013). Décret n 72-636 du 29 mai 1972 relatif aux attributions des chefs de circonscriptions administratives et des chefs de village, modifié par le décret n 96-228 du 22 mars 1996, Programme d Appui à la Décentralisation et au Développement Local, http://www. proddel.sn (dostęp: 6.01.2014). Deklaracja Praw Człowieka i Obywatela z dnia 26 sierpnia 1789 r., [w:] Konstytucja V Republiki Francuskiej, tłum i oprac. J. Szymanek, Elipsa, Warszawa 2011. Konstytucja Republiki Nigru z 8 listopada 1960 r., [w:] Konstytucje państw afrykańskich, t. 2, oprac. L. Gelberg, PWN, Warszawa 1965. Konstytucja Republiki Senegalu z 7 marca 1963 r., [w:] Konstytucje państw afrykańskich, t. 2, oprac. L. Gelberg, PWN, Warszawa 1965. Konstytucja z dnia 4 października 1958 r., [w:] Konstytucja V Republiki Francuskiej, tłum. i oprac. J. Szymanek, Elipsa, Warszawa 2011. Konwencja o prawach dziecka przyjęta przez Zgromadzenie Ogólne Narodów Zjednoczonych dnia 20 listopada 1989 r., http://www.unic.un.org.pl (dostęp: 2.01.2014). Konwencja w sprawie likwidacji wszelkich form dyskryminacji kobiet przyjęta przez Zgromadzenie Ogólne Narodów Zjednoczonych dnia 18 grudnia 1979 r., http://www.unic. un.org.pl (dostęp: 2.01.2014). La Constitution du 27 octobre 1946, [w:] Les Constitutions de la France depuis 1789, J. Godechot, H. Faupin (dir.), Flammarion, Paris 2006. Le Règlement intérieur de l Assemblée nationale, http://www.assemblee-nationale.sn (dostęp: 29.10.2013). Loi constitutionnelle du 3 juin 1958 portant dérogation transistoire aux dispositions de l article 90 de la Constitution, Journal Officiel de la République Française, 4.06.1958, http://legifrance.gouv.fr (dostęp: 3.02.2014). Loi constitutionnelle n 2006-11 du 20 janvier 2006 prorogeant le mandat des députés élus à l issue des élections du 29 avril 2001, [w:] Textes constitutionnels du Sénégal de 1959 à 2007, I.M. Fall (dir.), Credila, Dakar 2007. Loi constitutionnelle n 2007-06 du 12 février 2007 créant un Sénat, [w:] Textes constitutionnels

Bibliografia 191 Loi constitutionnelle n 2008-30 du 7 août 2008 modifiant les articles 7, 63, 68, 71, et 82 de la Constitution, Journal Officiel de la République du Sénégal, 8.08.2008, http://www. jo.gouv.sn (dostęp: 31.10.2013). Loi constitutionnelle n 2008-32 du 7 août 2008 portant création du Conseil économique et social, http://www.gouv.sn (dostęp: 15.02.2014). Loi constitutionnelle n 2008-33 du 7 août 2008, Journal Officiel de la République du Sénégal, 8.08.2008, http://www.jo.gouv.sn (dostęp: 31.10.2013). Loi constitutionnelle n 2008-34 du 7 août 2008 portant création de la Cour suprême, http:// www.gouv.sn (dostęp: 3.12.2013). Loi constitutionnelle n 2008-66 du 21 octobre 2008 modifiant la première phrase de l alinéa premier de l article 27 de la Constitution, http://www.gouv.sn (dostęp: 30.05.2013). Loi constitutionnelle n 2008-67 du 21 octobre 2008 portant modification de l article 62, alinéa premier de la Constitution, http://www.gouv.sn (dostęp: 1.11.2013). Loi constitutionnelle n 2008-724 du 23 juillet 2008 de modernisation des institutions de la V e République, Journal Officiel de la République Française, 24.07.2008, http://www. legifrance.gouv.fr (dostęp: 15.02.2014). Loi constitutionnelle n 2009-22 du 19 juin 2009 instituant un poste de Vice-président de la République, Journal Officiel de la République du Sénégal, 19.06.2009, http://www. jo.gouv.sn (dostęp: 26.11.2013). Loi constitutionnelle n 91-46 du 6 octobre 1991 portant révision de la Constitution, [w:] Textes constitutionnels Loi de base n 65-60 du 21 juillet 1965 portant code penal, http://www.justice.gouv.sn (dostęp: 22.10.2013). Loi n 2003-15 du 19 juin 2003 portant révision de la constitution et instituant un Conseil de la République pour les affaires économiques et sociales, [w:] Textes constitutionnels du Sénégal de 1959 à 2007, I.M. Fall (dir.), Credila, Dakar 2007. Loi n 2005-18 du 5 août 2005 relative à la santé de la reproduction, http://www.jo.gouv.sn (dostęp: 23.10.2013). Loi n 2006-37 du 15 novembre 2006 modifiant l article 33 de la Constitution, [w:] Textes constitutionnels Loi n 2011-15 du 8 juillet 2011 portant loi organique relative aux lois de finances, Journal Officiel de la République du Sénégal, 15.10.2011, http://www.jo.gouv.sn (dostęp: 5.11.2013). Loi n 56-619 du 23 juin 1956 autorisant le Gouvernement à mettre en œuvre les réformes et à prendre les mesures propres à assurer l évolution des territoires relevant du ministère de la France d outre-mer, Journal Officiel de la République Française, 24.06.1956, http:// legifrance.gouv.fr (dostęp: 8.02.2014). Loi n 60-045 A.N. du 26 août 1960. Loi sénégalaise portant révision de la Constitution de la République du Sénégal, [w:] Textes constitutionnels du Sénégal de 1959 à 2007, I.M. Fall (dir.), Credila, Dakar 2007. Loi n 61-63 du 12 novembre 1961 portant révision de la Constitution, [w:] Textes constitutionnels Loi n 62-62 du 18 décembre 1962 portant modification de la Constitution, [w:] Textes constitutionnels

192 System ustrojowy Senegalu Loi n 63-22 du 7 mars 1963 portant révision de la Constitution de la République du Sénégal, [w:] Textes constitutionnels du Sénégal de 1959 à 2007, I.M. Fall (dir.), Credila, Dakar 2007. Loi n 67-32 du 20 juin 1967 portant révision constitutionnelle, [w:] Textes constitutionnels Loi n 70-15 du 26 février 1970 portant révision de la Constitution, [w:] Textes constitutionnels Loi n 76-27 du 6 avril 1976 portant révision constitutionnelle, [w:] Textes constitutionnels Loi n 78-60 du 28 décembre 1978 modifiant la Constitution, [w:] Textes constitutionnels du Sénégal de 1959 à 2007, I.M. Fall (dir.), Credila, Dakar 2007. Loi n 81-16 du 6 mai 1981 portant révision constitutionnelle, [w:] Textes constitutionnels Loi n 83-55 du 1 er mai 1983 portant révision de la Constitution, [w:] Textes constitutionnels Loi n 91-14 du 11 février 1991 instituant un Médiateur de la République, http://www. gouv.sn (dostęp: 7.12.2013). Loi n 91-25 du 5 avril 1991 portant révision de la Constitution, [w:] Textes constitutionnels Loi n 92-22 du 30 mai 1992 portant révision de la Constitution, [w:] Textes constitutionnels Loi n 92-23 du 30 mai 1992 sur le Conseil constitutionnel modifiée par la loi n 99-71 du 17 février 1999, http://www.constitutionnet.org (dostęp: 8.11.2013). Loi n 94-55 du 13 juin 1994 portant révision de la Constitution, [w:] Textes constitutionnels Loi organique n 2006-38 du 21 novembre 2006 modifiant l article LO 139 du Code électoral, Journal Officiel de la République du Sénégal, 13.12.2006, http://www.jo.gouv. sn (dostęp: 22.03.2013). Loi organique n 2008-35 du 7 août 2008 portant création de la Cour suprême, http://www. gouv.sn (dostęp: 8.01.2014). Loi n 59-003 du 24-01-1959. Constitution de la République du Sénégal, [w:] Textes constitutionnels Loi n 2008-14 du 18 mars 2008 modifiant la loi n 72-02 du 1 er février 1972 portant organisation de l Administration territoriale, http://www.gouv.sn (dostęp: 30.01.2014). Loi n 72-02 relative à l organisation de l administration territoriale, modifié par les lois n 96-10 du 22 mars 1996 et n 2002-02 du 15 février 2002, Programme d Appui à la Décentralisation et au Développement Local, http://www.proddel.sn (dostęp: 6.01.2014). Loi n 76-01 du 19 mars 1976 portant révision de la Constitution, [w:] Textes constitutionnels Loi n 96-06 du 22 mars 1996 portant Code des collectivités locales, modifiée et complétée par les lois n 2002-14, n 2002-16 du 15 avril 2002 et n 2006-22 du 11 juillet 2006, Programme d Appui à la Décentralisation et au Développement Local, http://www. proddel.sn (dostęp: 28.01.2014).

Bibliografia 193 Loi n 98-11 du 2 mars 1998 portant révision de la Constitution et relative à la création d un Sénat, [w:] Textes constitutionnels du Sénégal de 1959 à 2007, I.M. Fall (dir.), Credila, Dakar 2007. Loi n 2001-03 du 22 janvier 2001 portant Constitution, [w:] Textes constitutionnels du Sénégal de 1959 à 2007, I.M. Fall (dir.), Credila, Dakar 2007. Loi n 2002-10 du 22 février 2002 portant loi organique sur la Haute Cour de Justice, http:// www.gouv.sn (dostęp: 27.11.2013). Loi n 2005-07 du 11 mai 2005 portant création de la Commission électorale nationale autonome (C.E.N.A.), http://www.cena.sn (dostęp: 24.10.2013). Loi organique n 2012-28 du 28 décembre 2012 relative à l organisation et au foncionnement du Conseil économique, social et environmental (CESE), http://www.ces.sn (dostęp: 15.02.2014). Loi organique n 92-27 du 30 mai 1992 portant statut des magistrats, http://www.coursupreme.sn (dostęp: 22.01.2014). Loi organique n 99-70 du 17 février 1999 sur la Cour des comptes, http://www.gouv.sn (dostęp: 3.12.2013). Loi organique n 99-73 du 17 février 1999 portant statut des magistrats de la Cour des comptes, http://www.gouv.sn (dostęp: 23.01.2014). Powszechna Deklaracja Praw Człowieka, http://www.unic.un.org.pl (dostęp: 17.12.2013). Protokół dodatkowy do Konwencji w sprawie likwidacji wszelkich form dyskryminacji kobiet przyjęty 6.10.1999 r. przez Zgromadzenie Ogólne Narodów Zjednoczonych, http://www. unic.un.org.pl (dostęp: 2.01.2014). Réglement Intérieur du Sénat, http://www.senat.sn (dostęp: 15.07.2012; strona obecnie nie istnieje). Materiały źródłowe Elections in Senegal, African Elections Database, http://africanelections.tripod.com (dostęp: 31.12.2013). Biographie du président de l Alliance Pour la République, http://www.apr.sn (dostęp: 12.02.2014). Commission de vérification des comptes des entreprises publiques, Centre des Archives Économiques et Financières, http://www.economie.gouv.fr (dostęp: 14.12.2013). Composition du Comité Consultatif Constitutionnel, [w:] Travaux préparatoires de la Constitution du 4 octobre 1958. Avis et débats du Comité Consultatif Constitutionnel, La Documentation Française, Paris 1960. Cour des Comptes des Senegal: Historique et présentation, http://www.courdescomptes.sn (dostęp: 14.12.2013). Décentralisation au Sénégal, Le Portail de la Coopération Décentralisée au Sénégal, http:// www.cooperationdecentralisee.sn (dostęp: 28.01.2014). Déclaration de Politique Générale de Madame le Premier Ministre Aminata Touré, Dakar, le 28 octobre 2013, http://gouv.sn (dostęp: 18.01.2014). Déclaration du 16 juin 1999, Alliance des Forces de Progrès, http://www.afp-senegal.org (dostęp: 26.01.2014). Découpage administratif du Sénégal, http://www.au-senegal.com (dostęp: 30.01.2014).

INDEKS Adamolekun Ladipo 161 Aivo Frédéric Joël 186 Ansprenger Franz 155 Asso Bernard 169, 170 Auvret Patrick 91 Avril Pierre 79, 116 Balde Sory 123 Banaszak Bogusław 71, 120 Bankowicz Marek 31, 43, 81 Barkan Joel D. 161 Basedau Matthias 157 Beck Linda J. 10, 158 Bendel Petra 158, 160 Bieńczyk-Missala Agnieszka 52 Biskupski Kazimierz 68 Bogaards Matthijs 157 Borella François 22 Bourdon Jacques 47 Boye Mame Madior 32 Bożek Michał 67 Bożyk Stanisław 28, 133 Branchet Bernard 81 Bratton Michael 159 Brzeziński Michał 73 Cabanis André 74, 114, 128 Camby Jean-Pierre 116 Chafer Tony 156 Chagnollaud Dominique 21, 68 Champin Christophe 163 Chantebout Bernard 16 Chapsal Jacques 16 Charnay Jean-Paul 17 Cohendet Marie-Anne 69, 70 Colliard Jean-Claude 98 Conac Gérard 25, 68, 69 Coulibaly Abdou Latif 154, 156, 158 Crowder Michael 155 Cruise O Brien Donal 9, 176 Dahou Tarik 31 Debbasch Charles 47 Debré Michel 16, 22, 69 Defferre Gaston 14 Desouches Christine 166, 167, 172 Dia Mamadou 24, 158, 170 172 Diagne Blaise 13, 153 Diallo Ibrahima 138, 139, 147 Diallo Kalidou 157 Diarrah Cheick Oumar 17, 19 Dieng Ousmane Tanor 168, 176, 179 Diop Alioune Badara 31, 176 Diop Djibril 138, 139, 142 Diop El Hadji Omar 178, 179 Diop Momar-Coumba 9, 32, 57, 157, 176, 178 Diouf Abdou 11, 28, 31, 32, 34, 66, 160, 165, 168, 171, 173 177 Diouf Mamadou 9, 176 Djibo Mamadou 18 Dosso Karim 123 Duhamel Olivier 79 Elgie Robert 69, 87 Faidherbe Louis 13 Fall Ahmadou 61, 64 Fall Alioune Badara 34 Fall Ismaïla Madior 19, 20, 25, 41 43, 66, 69, 94, 96, 117 Faupin Hervé 14 Faye Birame 182 Fontaine Aurélie 180 Foucher Vincent 31, 168 Fraisseix Patrick 116 Garlicki Leszek 47 Gaulle Charles de 14, 15, 17, 18 Gbagbo Laurent 32 Gelberg Ludwik 25

204 System ustrojowy Senegalu Gellar Sheldon 153, 157 Gicquel Jean-Éric 22, 116 Godechot Jacques 14 Goguel François 16 Grabowska Sabina 82 Grabowski Radosław 82 Granat Mirosław 128 Grzybowski Marian 84 Guénaire Michel 91 Guèye Babacar 152 Guèye Lamine 16, 153, 154, 156 Hamon Francis 48 Hartmann Christof 157 Hérin Jean-Louis 152 Hesseling Gerti 13, 154 Holo Théodore 123 Houphouët-Boigny Félix 16 18, 155, 173 Hourdin Hugues 68 Hyden Goran 159 Jakubiak Łukasz 28, 33, 35, 72, 75, 77, 79, 91, 182 Jamróz Adam 77 Jarentowski Marek 43 John-Nambo Joseph 175 Kabore Roger Bila 17 Kante Babacar 159 Karp Janusz 84 Keïta Modibo 18 Keutcha Tchapnga Célestin 33 Kłosowicz Robert 9, 32 Komorowski Zygmunt 13, 17, 171 Kpundeh Sahr 161 Krennerich Michael 158 Kubiak Krzysztof 9 Kurtz Donn M. 19 Laleye Mouftaou 161 Lascombe Michel 116 Lavroff Dmitri-Georges 13 17, 19, 25, 153, 155, 156, 171 Lerch Anke Christine 34, 162 Levy Brian 161 Lisette Gabriel 16 Loum Ndiaga 178 Ludwik XVIII 72 Małajny Ryszard M. 67, 113, 114 Mané Ansomane 9 Manga Mohamed Lamine 155 Mania Andrzej 9 Manning Patrick 186 Martin Michel Louis 74, 114, 128 Marut Jean-Claude 155 Maus Didier 18 Mazur Jacek 133 Mbaye Abdoul 92 Mélin-Soucramanien Ferdinand 49 Merle Marcel 16 Mistygacz Michał 43 Moderne Franck 124 Moegenburg Ilka 157, 159 Moestrup Sophia 69, 94 Mollet Guy 14 Mołdawa Tadeusz 43, 80, 164 Monnerville Gaston 22 Moudoudou Placide 123 Ndiaye Ndéné 140 Ngaïdé Moustapha 74 Ng ethe Njuguna 161 Ngom Benoît Saaliu 130 Niang Mody 167 Niasse Moustapha 32, 162, 166, 176, 177 Nohlen Dieter 158 Nzouankeu Jacques Mariel 154 159, 175 Ondimba Omar Bongo 175 Osei Anja 157, 158, 162, 168 Ottaway Marina 161, 162 Pactet Pierre 49 Parodi Jean-Luc 79 Pfersmann Otto 128 Poguntke Thomas 46 Pontier Jean-Marie 47 Prokop Krzysztof 72, 74 Rakowska Anna 81 Resnick Danielle 163

Indeks 205 Ricci Jean-Claude 47 Robinson Pearl T. 186 Roche Christian 15, 19, 169, 171 Sall Aminata 57 Sall Macky 11, 12, 60, 61, 81, 85, 92, 95, 102, 140, 163, 165, 166, 179 182 Seck Assane 156 Sène Ibrahima 173 Senghor Léopold Sédar 11, 16 18, 24, 28, 29, 34, 66, 67, 154 157, 160, 165, 169 175, 177, 180 Sidibé Doudou 34 Skrzydło Wiesław 82, 106 Soares Ursula 183 Sobolewski Marek 156, 157 Sow Abdoul 153 Sulikowski Adam 47 Sulowski Stanisław 35 Sur Serge 16, 17 Sy Alpha Amadou 181 Sy Demba 136 Sy Mouhamadou Mounirou 48, 124, 125 Sy Seydou Madani 32 34, 36, 43, 58, 67, 95, 98, 129, 157, 162, 171, 179 Szajkowski Bogdan 168 Szymanek Jarosław 35, 43, 49, 69, 80, 89, 107, 112 Tankoano Amadou 94 Thiam Assane 41 Thibaut Bernard 158 Tirera Lamine 173, 174 Touré Ahmed Sékou 16, 17, 141 Touré Aminata 92 Touré Ibrahima 137 Troper Michel 48 Tsiranana Philibert 16 Vieira João Bernardo 9 Wade Abdoulaye 11, 31, 33, 34, 61, 66, 81, 83, 85, 102, 157, 159 163, 165 168, 172, 174, 176 183 Wade Karim 180, 181 Wahl Nicholas 16 Webb Paul 46 Winock Michel 23 Wojtyczek Krzysztof 128 Young Crawford 159 Zaleśny Jacek 164 Zhou Yongmei 161 Zuccarelli François 14, 15, 17, 19, 154, 158, 160, 170 172, 174 Zwierzchowski Eugeniusz 106 Żukowski Arkadiusz 164

REDAKTOR PROWADZĄCY Mirosław Ruszkiewicz ADIUSTACJA Barbara Górska KOREKTA Mateusz Malicki SKŁAD I ŁAMANIE Wojciech Wojewoda Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego Redakcja: ul. Michałowskiego 9/2, 31-126 Kraków tel. 12-663-23-81, 12-663-23-82, fax 12-663-23-83