RELATYWIZM: JEGO ŹRÓDŁA I OGRANICZENIA
Empiryczna TEZA O WZGLĘDNOŚCI: różne tradycje (kultury, epoki itp.) oferują odmienne systemy poznawcze i moralne.
Empiryczna TEZA O WZGLĘDNOŚCI: różne tradycje (kultury, epoki itp.) oferują odmienne systemy poznawcze i moralne. (...) nie widzimy rzeczy sprawiedliwej i niesprawiedliwej, iżby nie zmieniała charakteru ze zmianą klimatu. Trzy stopnie oddalenia od bieguna obalają całe prawoznawstwo, południk rozstrzyga o prawdzie; w ciągu niewielu lat zasadnicze prawa ulegają odmianie; prawo ma swoje epoki; wnijście Saturna w znak Lwa znaczy nam początek takiej a takiej zbrodni. Pocieszna sprawiedliwość, której granice zakreśla rzeka! Prawda z tej strony Pirenejów, błąd z tamtej. (Błażej Pascal, Myśli)
RELATYWIZM: 1. Teza o kulturowym uwarunkowaniu myślenia: wszelka aktywność poznawcza i wartościująca wymaga zastosowania narzędzi oferowanych przez tradycję.
RELATYWIZM: 1. Teza o kulturowym uwarunkowaniu myślenia: wszelka aktywność poznawcza i wartościująca wymaga zastosowania narzędzi oferowanych przez tradycję. 2. Teza o niewspółmierności: nie ma obiektywnej miary, za pomocą której można by ocenić, który z kulturowo uwarunkowanych systemów poznawczych lub moralnych jest obiektywnie lepszy.
odmiany tezy 1: hipoteza Sapira-Whorfa (lub determinizmu językowego)
odmiany tezy 1: hipoteza Sapira-Whorfa (lub determinizmu językowego) Ludzie żyją nie tylko w świecie obiektywnym, nie tylko w świecie zwykłej działalności społecznej, ale zdani są na łaskę języka, który stał się środkiem wyrażania w ich społeczności.
odmiany tezy 1: hipoteza Sapira-Whorfa (lub determinizmu językowego) Ludzie żyją nie tylko w świecie obiektywnym, nie tylko w świecie zwykłej działalności społecznej, ale zdani są na łaskę języka, który stał się środkiem wyrażania w ich społeczności. Jest całkowitą iluzją mniemanie, że do rzeczywistości dostosowujemy się zasadniczo bez użycia języka i że jest on zaledwie przypadkowym środkiem rozwiązywania specyficznych problemów komunikowania się i refleksji.
odmiany tezy 1: hipoteza Sapira-Whorfa (lub determinizmu językowego) W rzeczywistości «świat realny» w znacznym stopniu został ukształtowany przez ludzi nieświadomie, na podstawie nawyków językowych grupy.
odmiany tezy 1: hipoteza Sapira-Whorfa (lub determinizmu językowego) W rzeczywistości «świat realny» w znacznym stopniu został ukształtowany przez ludzi nieświadomie, na podstawie nawyków językowych grupy. ( ) Widzimy, słyszymy i w ogóle doświadczamy tak, a nie inaczej, ponieważ nawyki językowe naszej społeczności predestynują nas do określonych wyborów interpretacyjnych. (Sapir, cytat za: Whorf 2002, s. 177)
odmiany tezy 1: hipoteza Sapira-Whorfa (lub determinizmu językowego) Standard Average European (SAE) / j. hopi
odmiany tezy 1: hipoteza Sapira-Whorfa (lub determinizmu językowego) Standard Average European (SAE) / j. hopi Dwa sposoby mówienia o czasie: SAE: rzeczowniki w liczbie mnogiej i liczebniki główne, hopi: rzeczowniki w liczbie pojedynczej i liczebniki porządkowe.
odmiany tezy 1: hipoteza Sapira-Whorfa (lub determinizmu językowego) Standard Average European (SAE) / j. hopi Ontologia reistyczna versus ontologia ewentystyczna: SAE: rzeczowniki niepoliczalne w dopełniaczu ( hylemorfizm), hopi: rzeczowniki odnoszące się do zdarzeń.
odmiany tezy 1: Wilhelma Diltheya hermeneutyka filologiczna
odmiany tezy 1: Wilhelma Diltheya hermeneutyka filologiczna hermeneutyka jako metoda poznania humanistycznego,
odmiany tezy 1: Wilhelma Diltheya hermeneutyka filologiczna hermeneutyka jako metoda poznania humanistycznego, rozumienie wytworów ludzkich (= przypisanie im sensów) jako odtwórcze przeżywanie,
odmiany tezy 1: Wilhelma Diltheya hermeneutyka filologiczna hermeneutyka jako metoda poznania humanistycznego, rozumienie wytworów ludzkich (= przypisanie im sensów) jako odtwórcze przeżywanie, kongenialność duchów jako warunek rozumienia.
odmiany tezy 2: Thomasa Kuhna teza o niewspółmierności paradygmatów naukowych
odmiany tezy 2: Thomasa Kuhna teza o niewspółmierności paradygmatów naukowych Nie wątpię ( ), że mechanika Newtona jest doskonalsza od Arystotelesowskiej, a mechanika Einsteina od Newtonowskiej, jeśli traktować je jako narzędzie rozwiązywania zagadek. Ale nie dostrzegam w ich następowaniu po sobie żadnego konkretnego kierunku rozwoju ontologicznego. Wręcz przeciwnie, pod pewnymi ważnymi względami, choć bynajmniej nie wszystkimi, ogólna teoria względności Einsteina jest bliższa teorii Arystotelesa niż którakolwiek z nich koncepcji Newtona. (Kuhn, 2001, s. 355)
odmiany tezy 2: Petera Wincha relatywizm kulturowy
odmiany tezy 2: Petera Wincha relatywizm kulturowy (...) Evans-Pritchard ma do czynienia z dwoma językami, które uważa za aż tak zasadniczo różnego rodzaju, że wiele z tego, co można wyrazić w jednym, nie ma żadnego możliwego odpowiednika w drugim. (...) Evans-Pritchard nie zadowala się jednak objaśnieniem różnic związanych z dwoma pojęciami rzeczywistości; chce pójść dalej i powiedzieć: nasze pojęcie rzeczywistości jest prawidłowe, Azande pozostają w błędzie. Trudność jednak tkwi w zrozumieniu, co może w tym kontekście znaczyć «prawidłowe» i «błędne». (Winch 1992, s. 261)
odmiany tezy 2: Barnesa i Bloora mocny program socjologii wiedzy
odmiany tezy 2: Barnesa i Bloora mocny program socjologii wiedzy (...) wszystkie przekonania są równoważne ze względu na przyczyny swojej wiarygodności. Nie jest tak, że wszystkie przekonania są równie prawdziwe czy fałszywe, ale bez względu na to, czy są one prawdziwe, czy fałszywe, fakt ich wiarygodności traktuje się jako równie problematyczny. Stanowisko, którego będziemy bronić, pozwala utrzymywać, że pojawienie się jakichkolwiek przekonań bez wyjątku wymaga badania empirycznego i musi być wyjaśnione przez znalezienie określonych, związanych z danym przypadkiem przyczyn ich wiarygodności. (Barnes i Bloor, 1992, s. 455/6)
odmiany tezy 2: Barnesa i Bloora mocny program socjologii wiedzy zastrzeżenia: czym ten relatywizm różni się od zasady determinizmu?
odmiany tezy 2: Barnesa i Bloora mocny program socjologii wiedzy zastrzeżenia: czym ten relatywizm różni się od zasady determinizmu? dlaczego nie przyjąć tezy o podziale pracy między socjologią a filozofią racjonalistyczną?
odmiany tezy 2: Barnesa i Bloora mocny program socjologii wiedzy zastrzeżenia: czym ten relatywizm różni się od zasady determinizmu? dlaczego nie przyjąć tezy o podziale pracy między socjologią a filozofią racjonalistyczną? rzeczywisty relatywizm B&B: monizm relatywisty / dualizm racjonalisty
Gdyby relatywizm był poglądem prawdziwym, to trudno byłoby uwierzyć w: A. możliwość zrozumienia odmiennych tradycji myślowych, B. możliwość prowadzenia racjonalnej debaty o wielu doniosłych kwestiach.
Gdyby relatywizm był poglądem prawdziwym, to trudno byłoby uwierzyć w: A. możliwość zrozumienia odmiennych tradycji myślowych, B. możliwość prowadzenia racjonalnej debaty o wielu doniosłych kwestiach. Argumenty z konsekwencji są jednak słabe.
Problem A, czyli możliwość zrozumienia odmiennego punktu widzenia:
Problem A, czyli możliwość zrozumienia odmiennego punktu widzenia: możliwość dialogu między wierzącym a agnostykiem MacIntyre 1992, Woleński 2004,
Problem A, czyli możliwość zrozumienia odmiennego punktu widzenia: możliwość dialogu między wierzącym a agnostykiem MacIntyre 1992, Woleński 2004, przypomnienie: Dilthey o rozumieniu,
Problem A, czyli możliwość zrozumienia odmiennego punktu widzenia: możliwość dialogu między wierzącym a agnostykiem MacIntyre 1992, Woleński 2004, przypomnienie: Dilthey o rozumieniu, Jacek Bocheński (2010) o powieści historycznej, Ryszard Kapuściński (2006) o spotkaniu z Innym.
Problem A, czyli możliwość zrozumienia odmiennego punktu widzenia: Po pierwsze, pretendent nasz ośmiela się sądzić, że zrozumiał informacje, dzięki którym stara historia w swej postaci autentycznej w ogóle do niego dotarła. ( ) zakłada on, że zrozumiał nie tylko werbalną treść informacji i nie w oderwaniu, jak ją podają martwe źródła, lecz w powiązaniu z poglądami, uczuciami, motywacjami, intencjami, pomyłkami, kłamstwami i tak dalej informatorów, co wydaje się w ogóle warunkiem wszelkiego rzeczywistego rozumienia.
Problem A, czyli możliwość zrozumienia odmiennego punktu widzenia: Mówiąc jeszcze inaczej, pretendent zakłada jakąś intersubiektywną wspólnotę łączącą go z cudzymi świadomościami ponad przepaścią czasu. Jest to założenie dumne i podbudowane zapałem humanistycznym, ponieważ u jego podstaw leży wiara we względną przynajmniej niezmienność człowieka. (...)
Problem A, czyli możliwość zrozumienia odmiennego punktu widzenia: Mówiąc jeszcze inaczej, pretendent zakłada jakąś intersubiektywną wspólnotę łączącą go z cudzymi świadomościami ponad przepaścią czasu. Jest to założenie dumne i podbudowane zapałem humanistycznym, ponieważ u jego podstaw leży wiara we względną przynajmniej niezmienność człowieka. (...) Po drugie, pretendent ufa, że to, czego się jakoby dowiedział z historycznych źródeł, potrafi przetłumaczyć na własny język. Jest to kolejne uroszczenie. (Bocheński 2010, s. 6-7)
Problem A, czyli możliwość zrozumienia odmiennego punktu widzenia: Każdy z tych ludzi spotykanych w drodze przez świat składa się jakby z dwóch istot ( ). Jedna z tych istot to człowiek jak każdy z nas: ma swoje radości i smutki, swoje dobre i złe dni, cieszy się z sukcesów, nie lubi być głodny, nie lubi, kiedy jest mu zimno, odczuwa ból jako cierpienie i nieszczęście, odczuwa pomyślność jako satysfakcję i spełnienie. Druga istota, nakładająca się i spleciona z pierwszą, to człowiek jako nosiciel cech rasowych, nosiciel kultury, wierzeń i przekonań. (Kapuściński 2006, s. 10)
Problem B, czyli możliwość racjonalnej debaty:
Problem B, czyli możliwość racjonalnej debaty: Kuhna teza o rewolucjach naukowych i luka racjonalności,
Problem B, czyli możliwość racjonalnej debaty: Kuhna teza o rewolucjach naukowych i luka racjonalności, Sokrates krytycznie o sofistach,
Problem B, czyli możliwość racjonalnej debaty: Kuhna teza o rewolucjach naukowych i luka racjonalności, Sokrates krytycznie o sofistach, dialog z Chinami o prawach człowieka.
Jak krytykować relatywizm?
Jak krytykować relatywizm? (1) epoché jako remedium na kulturowe uwarunkowania myślenia, (2) teza o jednoczesnej immanencji i transcendencji rozumu, (3) strategia demaskowania złudzeń.
ad (1) Edmund Husserl i metoda fenomenologii transcendentalnej:
ad (1) Edmund Husserl i metoda fenomenologii transcendentalnej: redukcja transcendentalna, redukcja eidetyczna.
ad (1) Edmund Husserl i metoda fenomenologii transcendentalnej: redukcja transcendentalna, redukcja eidetyczna. Problemy: fenomeny są tworami (w pewnej części) językowymi; w jakim języku relacjonować wyniki oglądu eidetycznego?
ad (2) Hilary Putnam (1998) i teza o immanencji i transcendencji rozumu:
ad (2) Hilary Putnam (1998) i teza o immanencji i transcendencji rozumu: Należy zadbać o równowagę między dwiema kwestiami, z których obie były podnoszone przez filozofów bardzo różnego autoramentu: (1) mówienie o tym, co «słuszne», a co «błędne» w jakiejkolwiek dziedzinie, ma sens jedynie na tle pewnej odziedziczonej tradycji; ale (2) same tradycje podlegają krytyce. ( ) Twierdzę, że «normy» wyraźnie lub milcząco akceptowane w danej kulturze lub subkulturze nie określają, czym jest rozum, nawet w kontekście, ponieważ z góry zakładają rozum (rozsądek) potrzebny do ich interpretacji. (Putnam 1998, s. 271-272)
ad (2) Ernest Gellner (1997) o dwóch typach racjonalności:
ad (2) Ernest Gellner (1997) o dwóch typach racjonalności: racjonalność koherencyjna, racjonalność innowacyjna.
ad (3) Relatywizm tworzy trzy złudzenia, na tle których prezentuje się jako koncepcja wiarygodna:
ad (3) Relatywizm tworzy trzy złudzenia, na tle których prezentuje się jako koncepcja wiarygodna: złudzenie kultur jako zamkniętych systemów, złudzenie świata symetrycznego, złudzenie absolutyzmu (imperializmu) jako jedynego przeciwieństwa relatywizmu.
Złudzenie 1: pojęcie kultury jest wytworem: po części teoretycznym Heather (2010) o modelu migracji jako ruchu kul bilardowych, po części praktyki politycznej Gellner (1997) o imperialnym modelu pośredniego sprawowania władzy.
Złudzenie 2: ( ) istnieją ważne dowody ( ) świadczące przeciw relatywizmowi ( ). Jeden z nich, być może najważniejszy, traktuje relatywizm nie tyle jako mylne rozwiązanie, ile jako przeraźliwie nieadekwatne sformułowanie naszego problemu. Po prostu, relatywizm zupełnie błędnie przedstawia naszą zbiorową sytuację. Jako określenie kłopotów, trudności i obaw, przed którymi staje współczesny umysł, stanowi zupełną parodię, na tyle dziwną i ekstremalną, że nie może nam pomóc w zmierzeniu się na naszym problemem. (Gellner 1997, s. 75)
Złudzenie 2: na czym polega relatywistyczna parodia, czyli jaki jest obraz świata wg relatywizmu? jaki jest rzeczywisty problem, z którym musi zmierzyć się współczesny umysł?
Złudzenie 3: Istnieją trzy reakcje na wielokulturowość: prowincjonalizm, relatywizm, krytycyzm.
Odkrycie Herodota wg Kapuścińskiego: I Herodot z zapałem i zachwytem dziecka poznaje swoje światy. Jego najważniejsze odkrycie że jest ich wiele. I że każdy jest inny. Każdy ważny. I że trzeba je poznać, bo te inne światy, inne kultury to są zwierciadła, w których przeglądamy się my i nasza kultura. Dzięki którym lepiej rozumiemy samych siebie, jako że nie możemy określić swojej tożsamości, dopóki nie skonfrontujemy jej z innymi. (Kapuściński 2004, s. 249)
Wyjątkowość Europy wg Kapuścińskiego: ( ) siła Europy i jej kultury, w przeciwieństwie do innych kultur, leży w jej zdolności do krytyki, przede wszystkim do autokrytyki. ( ) Umysł europejski uznaje, że ma granice, akceptuje swoją niedoskonałość, jest sceptyczny, wątpi, stawia znaki zapytania. W innych kulturach tego ducha krytyki nie ma. ( ) To powoduje, że są kulturowo, trwale, strukturalnie niezdolni do postępu, do wytworzenia w sobie, wewnętrznie, woli przemiany i rozwoju. (Kapuściński 1998, s. 239-240)
Literatura: Barnes, Barry i Bloor, David, Relatywizm, racjonalizm a socjologia wiedzy, w: E. Mokrzycki (red.), Racjonalność i styl myślenia, Warszawa: IFiS PAN, s. 454-497. Bocheński, Jacek, 2010, Antyk po antyku, Warszawa: Świat Książki. Gellner, Ernest, 1997, Postmodernizm, rozum i religia, Warszawa: PIW. Heather, Peter, 2010, Imperia i barbarzyńcy, Poznań: Dom Wydawniczy Rebis. Kapuściński, Ryszard, 1998, Heban, Warszawa: Czytelnik. Kapuściński, Ryszard, 2004, Podróże z Herodotem, Kraków: Znak. Kapuściński, Ryszard, 2006, Ten Inny, Kraków: Znak. Kołakowski, Leszek, 1990, Husserl i poszukiwanie pewności, Warszawa: Aletheia. Kuderowicz, Zbigniew, 1987, Dilthey, wyd. II, Warszawa: Wiedza Powszechna. Kuhn, Thomas, 2001, Struktura rewolucji naukowych, Warszawa: Aletheia. MacIntyre, Alasdair, 1992, Czy rozumienie religii można pogodzić z wiarą?, w: E. Mokrzycki (red.), Racjonalność i styl myślenia, Warszawa: IFiS PAN, s. 218-241. Pascal, Blaise, 2003, Myśli, Kraków: Zielona Sowa. Putnam, Hilary, Dlaczego rozumu nie można znaturalizować, w: Tenże, Wiele twarzy realizmu i inne eseje, Warszawa: WN PWN, s. 263-294. Whorf, Benjamin L., 2002, Związek między nawykami myślenia i zachowaniem a jezykiem, w: Tenże: Język, myśl i rzeczywistość, Warszawa: Wydawnictwo KR, s. 177-212 Winch, Peter, 1992, Rozumienie społeczeństwa pierwotnego, w: E. Mokrzycki (red.), Racjonalność i styl myślenia, Warszawa: IFiS PAN, s. 242-295. Woleński, Jan, 2004, Granice niewiary, Kraków: Wydawnictwo Literackie.