POCZUCIE KOHERENCJI (SOC) A PREFEROWANE STYLE RADZENIA SOBIE Z CHOROBĄ U OSÓB Z ROZPOZNANIEM KAMICY ŻÓŁCIOWEJ

Nowiny Lekarskie 2009, 78, 5 6, 300 306 KRYSTYNA KUROWSKA, KATARZYNA CZEPEK POCZUCIE KOHERENCJI (SOC) A PREFEROWANE STYLE RADZENIA SOBIE Z CHOROBĄ U OSÓB Z ROZPOZNANIEM KAMICY ŻÓŁCIOWEJ SENSE OF COHERENCE AND PREFERRED COPING STYLES IN PATIENTS WITH DIAGNOSED CHOLECYSTOLITHIASIS Katedra i Zakład Pedagogiki i Dydaktyki Pielęgniarskiej CM w Bydgoszczy Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu Kierownik: dr n med. Mirosława Felsmann Streszczenie Wstęp. Kamica pęcherzyka żółciowego jest jednym z najczęściej występujących schorzeń przewodu pokarmowego. Chorob y dróg żółciowych bardzo często wymagają leczenia chirurgicznego. Interwencja chirurgiczna stanowi ogromne obci ążenie psychiczne wśród osób dotkniętych tym schorzeniem. Zabieg operacyjny i wszystkie okoliczności mu towarzyszące stanowią dla chorego i jego bliskich trudne przeżycia wywołujące poczucie niepewności i lęku. Cel. Celem pracy było określenie poziomu poczucia koherencji (SOC) oraz preferowanych stylów radzenia sobie z chorobą w przypadku kamicy żółciowej, jako wyznacznika powrotu do optymalnego stanu zdrowia. Materiał i metoda badawcza. Przebadano 60 osób z rozpoznaną kamicą pęcherzyka żółciowego hospitalizowanych w oddziale chirurgii w szpitalu powiatowym w Chełmnie. Do badania wykorzystano narzędzia badawcze takie jak: Kwestionariusz Orientacji Życiowej A. Antonovsky ego (SOC-29) oraz Kwestionariusz CISS w polskiej wersji, autorstwa Szczepanika, Strelau i Wrześniewskiego. Wyniki. Osoby z rozpoznaniem kamicy żółciowej nie różniły się od siebie po ziomem poczucia koherencji a globalny SOC u tych chorych był zaniżony (119,07). Najczęściej preferowanym stylem był styl zadaniowy. Wnioski. Konieczna jest ps ychoedukacja, aby chory nie pozos tawał sam z s ytuacją trudną (choroba), bazę tej edukacji powin no stanowić SOC. SŁOWA KLUCZOWE: poczucie koherencji (SOC), style radzenia sobie, kamica żółciowa. Summary Introduction. Cholecystolithiasis is one of the most common disorders of the digestive tract and very often it needs to be surgically treated. Surgical intervention represents a psychic burden for the patients and their families as it evokes anxiety and stress. Aim. The aim of the study was to estimate the sense of coherence (SOC) and preferred coping styles in patients with cholecystolithiasis as a determinant of regaining optimum health. Material and methods. The study included 60 patients with cholecystolithiasis, hospitalized in Surgical Ward of hospital in Chełmno. Antonovsky Life Orientation Questionnaire (SOC-29) and Polish version of CISS questionnaire by Szczepanik, Strelau and Wrzesniewski were used in the study. Results. Patients with cholecystolithiasis had similar level of SOC and their global SOC was l owered (119.07). The examined patients preferred task-oriented style of coping with stress. Conclusions. Psychoeducation based on SOC is necessary in order to convince the patients that they are not left alone with their disease. KEY WORDS: sense of coherence (SOC), styles of coping, cholecystolithiasis. Wstęp Naturalnym pragnieniem każdego człowieka jest życie w dobrym zdrowiu i sam opoczuciu, tymczasem często jesteśmy poddawani różnego rodzaju stresom. Stres towarzyszy człowiekowi od n arodzin. Badania mówią, że w sprawie odporności na stres i choroby mamy więcej do powiedzenia, niż nam się wydawało. Nasza psychika to potężny sojusznik, który może nam umożliwić zdrowie, godne życie, jeżeli potrafimy skorzystać z pom ocy, którą oferuje [1]. Niniejszy artykuł poświęcony jest psycho logicznym aspektom funkcjonowania osób z rozpoznaną kamicą żółciową. Schorzenie niby banalne, tymczasem stanowi ogromny problem zdrowotny i społeczny, a także ekonomiczny. Kamica pęcherzyka żółciowego i dróg żółciowych należy do najbardziej rozpowszechnionych chorób. Najczęściej przebiega ona bezobjawowo. Jednak rozwój badań diagnostycznych i i ch powszechna dostępność, zwłaszcza ultrasonografii, spowodował zwiększenie liczby rozpoznanych przypadków tej choroby [2]. Z powodu szerokiego rozpowszechnienia, wysokich kosztów związanych z diagnostyką i leczeniem oraz powikłaniami, jak również dużych strat ekonomicznych wynikających z wys okiej absencji chorych w pracy, zalicza się kamicę żółciową do chorób społecznych [3]. Hospitalizacja wymaga wyłączenia na pewien okres z pełnienia ról w rodzinie, życiu społecznym i zawodow ym. Każdy z nas inaczej reaguje na konieczność pobytu w szpitalu i sam fakt poddania się terapii

Poczucie koherencji (SOC) a preferowane style radzenia sobie z chorobą u osób z rozpoznaniem kamicy żółciowej 301 zabiegowej. Bardzo ważne jest, aby operacja była zaplanowana, a decyzja pacjenta świadoma i przemyślana. Uzyskanie zgody na leczenie, operację stanowi pewność, że chory rozumie istotę choroby, z powodu której proponuje się mu dany rodzaj terapii, zna rokowanie, możliwe następstwa oraz ryzyko zaniechania leczenia, jak również możliwe alternatywne sposoby postępowania. Pacjent powinien mieć czas na decyzję, aby móc sobie poradzić z tą sytuacją trudną i przygotować się psychicznie, gdyż od tego zale ży cały proces leczenia i r ekonwalescencji [4]. Celem pracy było określenie poziomu poczucia koherencji oraz preferowanych styli radzenia sobie w kam icy żółciowej, jako wyznacznika utrzymania optymalnego stanu zdrowia. Przedstawione wyniki badań mogą pomóc w zrozumieniu specyfiki styli radzenia sobie w ww. schorzeniu, co z kolei może przyczynić się do opracowania właściwych programów terapeutycznych. Materiał i metoda badawcza Zaprezentowane badania stanowią wycinek realizacji szerszego projektu analizy jakości życia osób hospitalizowanych z powodu schorzeń przewlekłych. Badania przeprowadzono w okresie od maja do października 2008 w grupie 60 o sób (61,67% kobiet, 38,33% mężczyzn) z rozpoznaniem kamicy pęcherzyka żółciowego hospitalizowanych w oddziale chirurgii w szpitalu powiatowym w Chełmnie, za zgodą komisji bioetycznej Collegium Medicum im. L. Rydygiera w Bydgoszczy (K B/205/2008). W przeprowadzonych badaniach wykorzystano kwestionariusz do badania poczucia koherencji (SOC-29) autorstwa A. Antonovskiego, Kwestionariusz CIS N.S. Endlera i J.D.A. Parkera (polska wersja P. Szczepaniak, K. Wrześniewski, J. Strelau), który służy do oceny stylów radzenia sobie oraz ankietę konstrukcji własnej (demograficzna oraz pytania ukierunkowane na problemy zdrowotne i społeczne chorego i ocenę stanu zdrowia). Do opisu zmiennych wykorzystano statystyki opisowe (średnia arytmetyczna, minimum, maksimum, odchylenie standardowe) oraz rozkłady zmiennych. Szacowania różnic dokonano na podstawie jednoczynnikowej analizy wariancji testu F Fishera. Badanie związków przeprowadzono za pomocą współczynnika korelacji liniowej Pearsona. Za istotne statystycznie przyjęto wartości testu spełniające warunek, że p < 0,05. Analizy wykonano przy pomocy pakietu statystycznego STATIS- TIKA 6.0. Wyniki badań Analiza danych ankietowych pokazuje, że średnia wieku respondentów wynosiła powyżej 65 lat (40% osób z przedziału wiekowego między 30. a 40. rokiem życia). Większość miała wykształcenie zawodowe (38,33%) i średnie (30%), pozostawała w związkach małżeńskich (53%) i mieszkała w m ieście (61,67%) z rodzi ną (61,67%), posiadała potomstwo (91%). Badani w większości to osoby n ieaktywne zawodowo. Z pracy zawodowej utrzymywało się (45%), równoliczne by ły grupy osób będących na rencie i e meryturze (51,67%). 60% badanych ocenia swą sytuację materialną jako dobrą. Większość osób wykonywała pracę fizyczną. Aż 78,33 % respondentów zaplanowała swój pobyt w szpitalu, 78,33% z nich podaje, iż był to pierwszy pobyt w oddziale z powodu kamicy żółciowej. W 4 1,67% badani wskazywali na rodzinne występowanie schorzenia. Za przyczynę kamicy żółciowej 55% badanych uważa brak odpowiedniej diety, następnie klasyfikuje się otyłość i uwarunkowania genetyczne. 70% badanych swą decyzję o zabiegu chirurgicznego usunięcia kamieni żółciowych podjęło z pow odu dokuczających dolegliwości bólowych, 20% wykazało swą troskę o zdrowie, a 10% zostało zoperowanych ze wskazań życiowych. Ponad 73% osób uważa, że komfort życia po zabiegu poprawił się. Tabela 1. przedstawia statystyki opisowe wyników uzyskanych przez badaną grupę w Kwestionariuszu Orientacji Życiowej (SOC-29). Z analizy wynika, iż poziom poczucia koherencji u chorych z kamicą żółciową był w miarę jednolity. Średni wynik punktowy globalnego SOC wynosił 119,07. Składowe poczucia koherencji tzn. poczucie zrozumiałości, zaradności i sensowności nie różniły się między sobą w sposób istotny statystycznie. Poczucie zaradności i sensowności znajdowało się prawie na tym samym poziomie punktowym (ponad 30), natomiast poczucie zrozumiałości osiągnęło nieco wyższy pułap punktowy, średnio ponad 49. Świadczy to o ty m, że postawiona diagnoza wpłynęła na s posób spostrzegania i rozumienia świata, a jako stresor negatywnie wpłynęła na s posób skutecznego radzenia sobie ze stresem. Wyniki kwestionariusza CISS (Tabela 2) w poszczególnych jego podtypach zostały oddzielnie obliczone. Za pomocą klucza zsumowano punkty dla podskal (styl zadaniowy, emocjonalny, unikowy). W analizie średniej widać, że najwyższy poziom dominował dla stylu zadaniowego, tj. ponad 52 punkty i był to prawidłowy styl radzenia sobie z sytuacją trudną. Natomiast styl emocjonalny i unikowy, które są nieprawidłowymi stylami były zdecydowanie niższe, niemal równe między sobą i wynosiły średnio 43,37 i 43,63 punktu. W stylu emocjonalnym badani nie różnili się w sposób istotny statystycznie, natomiast w stylu unikowym widoczne były większe odchylenia standardowe, a mianowicie ponad 15% w odniesieniu do wyniku średniego, co świadczy o istotnych różnicach statystycznych m iędzy badanymi. Podsumowując, badani chorzy z kamicą żółciową różnią się między sobą stylem unikowym w radzeniu sobie z sytuacją trudną. Większość badanych osób posiada tendencje do podejmowania wysiłku zmierzającego do rozwiązania problemu, w t en sposób radzą sobie z sytuacj ą trudną. Wśród badanych znajdowały się również osoby, które skutecznie unikały problemu, zajmując się innymi czynnościami dnia codziennego. Określono związek pomiędzy poziomem poczucia koherencji i jego s kładowymi a preferowa nymi stylami radzenia sobie w chorobie, jako wykładnika w powrocie ich do optymalnego dla nich stanu zdrowia (Tabela 3.). W powyższej tabeli przedstawiono zestawienie współczynników korelacji liniowe j Persona. Poczucie zrozumiałości istotnie statystycznie związane było ze style m

302 Krystyna Kurowska, Katarzyna Czepek Tabela 1. Statystyki opisowe poczucia koherencji (SOC) i jego składowych Table 1. Descriptive statistics of the sense of coherence (SOC) and its components N ważnych Średnia Minimum Maksimum Odch. Std zrozumiałość 60 49,47 42 59 4,3 zaradność 60 37,38 24 46 4,94 sensowność 60 32,22 24 40 3,57 SOC 60 119,07 102 135 6,47 Tabela 2. Statystyki opisowe stylów radzenia sobie ze stresem Table 2. Descriptive statistics of coping styles N ważnych Średnia Minimum Maksimum Odch. Std styl zadaniowy 60 52,97 39 72 7,02 styl emocjonalny 60 43,37 24 57 5,59 styl unikowy 60 43,63 31 63 6,72 Tabela 3. Macierz korelacji poczucia koherencji (SOC) i radzenia sobie ze stresem Table 3. The correlation matrix between the sense of coherence (SOC) and coping with stress styl zadaniowy styl emocjonalny styl unikowy zrozumiałość zaradność sensowność SOC -0,29* 0,02 0,55* 0,11 p =,024 p =,983 p =,0001 p =,399 0,28* -0,2-0,47* -0,22 p =,028 p =,127 p =,0001 p =,086-0,03-0,16 0,23-0,02 p =,797 p =,224 p =,077 p =,895 zadaniowym i e mocjonalnym. Związane było w sp osób przewidywalny, tzn. styl zadaniowy był rzadziej stosowany u t ych osób, które wykazywały wyższy poziom zrozumiałości. Był on z kolei wyższy u tych osób, które stosowały styl emocjonalny. Można więc powiedzieć, że wyższy poziom zrozumiałości sprzyjał stylowi emocjonalnemu, natomiast nie zadaniowem u. Zaradność nie okazała się być w sposób statystyczny związana ze stylami radzenia sobie. Sensowność była związana ze stylem zadaniowym i e mocjonalnym, im wyższy poziom sensowności tym częściej stosowany był styl zadaniowy. Styl emocjonalny zdecydowanie niższy był u osób, które miały wyższy poziom sensowności. Uwidocznił się silny związek między poczuciem sensowności a stosowaniem stylu zadaniowego. Globalne SOC nie wykazywało różnic istotnych statystycznych z wiązanych ze stylami radzenia sobie z sytuacją trudną. Podsumowując, u osób z wyższym poczuciem zrozumiałości dominował emocjonalny styl radzenia s obie, natomiast u osób z wyższym poczuciem sensowności styl zadaniowy. Dla pozostałych podskal tzn. poczucia zaradności i globalnego SOC takiego potwierdzenia nie znaleziono. Wyniki świadczą o tym, że osoby dla których sytuacja trudna była zrozumiała, logiczna potrafili rozładować swój stres, dając upust swym emocjom, nie tłumiąc w sobie złości, poczucia winy a to sprzyjało oczyszczeniu panującej atmosfery. Natomiast osoby znajdujące sens walczyły, nie poddawały się i dawały sobie radę z sytuacją trudną, poprzez planowanie i skuteczne rozwiązywanie problemu. Z analizy danych demograficznych, które zostały obliczone w oparciu o jednoczynnikową analizę wariancji testu F-Fischera wynika, że płeć istotnie różnicuje stosowanie stylu zadaniowego (F = 9,974; p < 0,002). Styl zadaniowy częściej stosowany by ł przez mężczyzn (56,35 punktów). Mężczyźni z racji pe łnienia określonych ról w społeczeństwie starają się w każdej sytuacji, również związanej z chorobą, stanąć na wysokości zadania. Wiek był czynnikiem różnicującym dla stylu em o- cjonalnego (F = 5,866; p < 0,0 01) i unikowego (F = 7,430; p < 0,001). Styl emocjonalny rzadziej stosowały osoby z m łodszej grupy wiekowej, natomiast styl unikowy najrzadziej był preferowany u na jstarszych osób, powyżej 65. roku życia. Osoby z najstarszej grupy wie-

Poczucie koherencji (SOC) a preferowane style radzenia sobie z chorobą u osób z rozpoznaniem kamicy żółciowej 303 kowej doświadczone życiem doskonale zdają sobie sprawę, że unikanie problemu nie prowadzi do jego rozwiązania, natomiast osoby z m łodszej grupy wiekowej raczej wolą działać, aniżeli skupiać się na własnych przeżyciach emocjonalnych. Miejsce za mieszkania było czynnikiem różnicującym dla stylu zadani owego (F = 10,74; p < 0,002), emocjonalnego (F = 4,76; p < 0,033), unikowego (F = 19,01; p < 0,001) oraz sensowności (F = 17,8; p < 0,001). Okazuje się, że styl zadaniowy (55,14) oraz unikowy (46,24) częściej stosowany był przez osoby mieszkające w mieście, styl emocjonalny (45,3) częściej stosowany przez osoby zamieszkujące wieś. Osoby zamieszkujące miasto posiadają również wyższy poziom sensowności (33,57). Osoby zamieszkujące wieś rozpatrują sytuację stresową w sposób emocjonalny, wykazują tendencje do koncentracji na sobie, na własnych problemach emocjonalnych. Osoby z miasta charakteryzuje większa zaradność poprzez podejmowanie określonych działań zmierzających do rozwiązania problemu. Stan cywilny różnicował st yl zadaniowy (F = 6,891; p < 0,010), który był najwyższy u osób będących w związku małżeńskim (56,28), natomiast najniższy u pani en/ kawalerów (46,75); styl unikowy (F = 6,666; p < 0,010) charakterystyczny dla stan u cywilnego panna/ kawaler (50), najniższy dla wdowa/wdowiec (39,52) oraz sensowność, gdzie wartości najwyższe średniej arytmetycznej były dla osób mających męża lub żonę (34), najniższe dla stanu panny/kawalera (29,25). Obecność bliskiej osoby sprzyjała radzeniu s obie ze stresem. Brak dzieci charakteryzował osoby o wyższym poziomie stylu unikowego (44,5) (F = 3, 072; p < 0, 001). Brak poczucia odpowiedzialności za drugą osobę sprzyja wystrzeganiu się myślenia i przeżywania sytuacji trudnej. Charakterystyczne jest zwleka nie z rozwi ązaniem problemu. Wykształcenie różnicuje styl zadaniowy (F = 13,276; p < 0,001), unikowy (F = 2,918; p < 0,042), poczucie zaradności (F = 3, 531; p < 0,020) i sensowności (F = 5, 440; p < 0,002 ). Różnice polegały na tym, że osoby o niższym wykształceniu miały obniżony poziom zadaniowy (48,61), częstszy unikowy (39,69), zaradność (39) i sensowność (29,61) miały znacznie ni ższe wartości. Wraz ze wzrostem wykształcenia poziom tych wartości wzrastał. Charakterystyczna była tutaj tendencja liniowa, która w każdym z tych przypadków była utrzymana, tzn. im wyższe wykształcenie, tym większa zaradność i skuteczność radzenia sobie z syt uacją stresową Utrzymanie było czynnikiem różnicującym dla stylu unikowego (F = 1 5,106; p < 0,003), poczucia zrozumiałości (F = 4,834; p < 0,005) i sensowności (F = 3,158; p < 0,032). Styl unikowy był częstszy dla osób, które utrzymywały się z pracy zawodowej (46,96) lub były na u trzymaniu socjalnym (45), znacznie niższy dla osób żyjących z renty/ emerytury (40,68). Poczucie zrozumiałości najniższe wartości charakterystyczne były dla osób pracujących (47,41). Poczucie sensowności naj wyższe wartości charakterystyczne dla osób pracujących (33,19) oraz na utrzymaniu rodziny (34), n atomiast najniższe dla osób korzystających z pomocy socjalnej (24). Osoby pracujące, bywające między ludźmi posiadają większe doświadczenie życiowe, widzą sens swej pracy, niekiedy jednak nie potrafią zrozumieć zawiłości tego świata i wolą usunąć się w cień, aniżeli walczyć o s woje racje. Osoby korzystający z pomocy socjalnej bardzo często zatracają swój sens życia, żyjąc z dnia na dzień nie myśląc o przyszłości. Sytuacja materialna różnicuje: styl zadaniowy (F = 4,649; p < 0,006) im lepsza sytuacja materialna, tym wyższy poziom zadaniowy (57,75); styl unikowy (F = 3,648; p < 0, 018) jak wyżej, im lepsza sytuacja m aterialna, tym częstszy styl u nikowy (49,00); poczucie sensowności (F = 4,611; p < 0,006) sensowność wzrasta wraz ze wzrostem materialnym (36,00). W tych przypadkach nie była jednak zachowana tendencja liniowa, bo jak się okazuje, osoby o najwyższym statusie materialnym charakteryzują się niższymi wartościami w porównaniu do i nnych. Nie zawsze wysoki status materialny jest wyznacznikiem zdrowia. Osoby lepiej sytuowane posiadają większą pewność siebie, potrafią wiele rzeczy szybciej za łatwić, ich sens życia jest wyższy, to wszystko wiąże się ze standardem życia na wyższym poziomie. Są jednak sytuacje, w których żadne pieniądze nie są pomocne i status materialny nie ma żadnego wpływu na radzenie sobie z chorobą. Sytuacja zawodowa różnicuje: styl zadaniowy (F = 7,738; p < 0,001) wyższy poziom miały osoby, które prowadziły własną firmę (62,5), najniższy osoby zajmujące się pracą fizyczną (49,58); styl unikowy (F = 3,614; p < 0,011) najniższe wartości charakterystyczne dla osób zajmujących się własną firmą (41,75) i gospodarstwem rolnym (41,33); poczucie zrozumiałości (F = 4,997; p < 4,997) najwyższe wartości dla os ób zajmujących się własną firmą (46,25) i pr owadzących gospodarstwo rolne (53,83), najniższe dla osób zajm ujących się pracą fizyczną i u mysłową (45,5); poczucie sensowności (F = 3,766; p < 0,009) najwyższe wartości dla osób prowadzących własną firmę (35,5), najniższe dla osób zajmujących się pracą fizyczną (30,77). Osoby zajmujące się własną firmą bądź własnym gospodarstwem rolnym charakteryzuje poczucie odpowiedzialności za w łasny dobytek, stąd zaradność również musi znajdować się na wysokim poziomie. Tryb przyjęcia do szpitala ró żnicował styl unikowy (F = 5,33; p < 0,025), poczucie zrozumiałości (F = 13,7; p < 0,001) i globalne poczucie koherencji (F = 10,42; p < 0,001). Z badań wynika, że: osoby przyjęte w sposób planowy mają niższy poziom unikowy (42,62), wyższy poziom zrozumiałości (50,45) i globalnego poczucia koherencji (120,38); natomiast osoby przyjęte na ostro, posiadają wyższy styl unikowy (47,31), niższe poczucie zrozumiałości (45,92) i globalne poczucie koherencji (114,31). Wyniki świadczą o tym, że osoby racjonalnie myślące, które szanują swoje zdrowie zaplanowały swój pobyt w szpitalu, osoby przyjęte na ostro zwlekały z t ą decyzją, aż sytuacja ich zmusiła do jej podjęcia, nie licząc się z konsekwencjami. U osób, które twierdziły, iż schorzenie wcześniej nie występowało w rodzinie dominował styl emocjonalny (46,88), niższy był styl unikowy (37,81) i poczucie sensowności

304 Krystyna Kurowska, Katarzyna Czepek (29,88). Osoby, te nie mogąc zasięgnąć informacji z doświadczenia osób, które cierpiały na to scho rzenie, wszystkie emocje koncentrowały na sobie poprzez rozładowanie złości, gniewu, poczucia winy, napięcia. Przyczyny powstawania kamieni żółciowych były czynnikiem różnicującym dla stylu emocjonalnego (F = 3,319; p < 0,026) i poczucia sensowności (F = 3,427; p < 0,023). Osoby, które podały za przyczyn ę brak diety i czynniki genetyczne posiadają niski styl emocjonalny (42,18/40,57), wyższy poziom emocjonalny wykazywały, osoby które uważają za przyczynę kamieni żółciowych otyłość (46,42). Sensowność była najwyższa u osób, które podały za prz yczynę inne czynniki (40). Osoby podające za przycz ynę powstawania kamieni żółciowych otyłość, prawdopodobnie mają z ni ą problem, stad wyższy poziom emocjonalny czyli koncentracja na własnej osobie. Wystąpiła korelacja z czasem od rozpoznania, był to związek pozytywny, a istotnymi statystycznymi było poczucie zrozumiałości (r = 0,5; p < 0,001) i zar adności (r = -0,14; p < 0,282). Im dłuższy czas od rozpoznania, tym wyższy poziom zrozumiałości, natomiast w przy padku zaradności im dłuższy czas od rozpoznania, tym niższy poziom zaradności. Czas działał korzystnie na poziom zrozumiałości, poprzez zbiera nie informacji, wymianę doświadczeń, natomiast niekorzystnie na poziom zaradności. Okazuje się, że człowiek im więcej wie, tym bardziej rozważa swe decyzje, zwleka a w rzec zywistości nie radzi sobie z nią. Osoby, u których zabieg był ratującym życie, wykazały najwyższy poziom stylu unikowego (50,5) oraz niski poziom globalnego poczucia koherencji (111,17). Interpretując to można stwierdzić, że osoby te tak długo zwlekały, aż sytuacja ich zmusiła do podjęcia decyzji. Pozostałe osoby mają niższy poziom stylu unikowego oraz wyższe poczucie koherencji. Wysokie poczucie koherencji, czyli sposób spostrzegania świata pozytywnie wpływa na podejmowanie słusznych decyzji. Czynnikami różnicującymi statystycznie świadomość badanych, na temat powikłań, było poczucie zaradności (F = 4,03; p < 0,02) i sensowności (F = 3,93; p < 0,03). Osoby nieświadome powikłań posiadały niższe poczucie zaradności (32) i sensowności (29). Życie w nieświadomości, niedoinformowanie wpływa na nieumiejętność radzenia sobie z sytuacją trudną. W poczuciu komfortu po zabi egu operacyjnym istotne statystycznie by ły: zaradność (F = 3,509; p < 0,037) na jwyższe wartości miały osoby, które podały pozytywną odpowiedź (37,93), niższe osoby odpowiadające negatywnie (29). W przypadku sensowności (F = 3,645 ; p < 0,032) było odwrotnie: wyższy poziom sensowności miały osoby udzielające negatywnej odpowiedzi (38,5), niższe wartości osoby odpowiadające pozytywnie (32,13). Z badań wynika, że osoby zaradne to osoby pewne swej decyzji i zadowolone z niej. Osoby, które udzieliły negatywnej odpowiedzi kierowały się prawdopodobnie dyskomfortem tuż po zabiegu, jednak wysokie poczucie sensowności świadczy o słuszności podjętej decyzji. Czynnikiem różnicującym było poczucie sensowności (F = 5,225; p < 0,008): osoby które nie żałowały tej decyzji wykazały niższy poziom sensowności (31,8). Prawdopodobnie dyskomfort tuż po zabiegu był przyczyną takich decyzji. Stosowanie się badanych do zalece ń zespołu terapeutycznego było istotne statystycznie dla stylu zadaniowego (F = 3, 436; p < 0,023) i unikowego (F = 7,496; p < 0, 001) oraz poczucie zaradności (F = 2,872; p < 0,044) i sensowności (F = 7,181; p < 0,0 01). Z badań wynika, że im większe zdecydowanie, tym wyższe wartości w poszczególnych czynnikach. Osoby zdecydowane, pewne swoich decyzji znacznie lepiej radzą sobie z sytuacją trudną. Podsumowując, zdecydowanie niemal wszystkie zmienne wpływały na poziom poczucia koherencji bądź style radzenia sobie z sytuac ją trudną. Świadczy to o tym, że ludzie różnią się od siebie, każdy wiek ma swoje prawa. Kobiety i mężczyźni inaczej spostrzega ją świat, każdy z nas ma wypracowane zdanie na wiele tematów. Każdy z nas posiada inne aspiracje życiowe, na ukształtowanie których mają wpływ pewne zachowania, wartościowanie sytuacji, życzenia i oczekiwania. Dyskusja W pracy poddano badaniom 60 osób, u których rozpoznano kamicę żółciową i z tego względu decydując się na zabieg operacyjny przebywały w oddziale chirurgicznym. Porównywano między innymi wiek, płeć, miejsce zamieszkania, wykształcenie, sytuację materialną oraz czynniki dotyczące zdrowia i ok resu pooperacyjnego. Wykazano w badaniach, że chorzy z rozpoznaną kamicą żółciową posiadają niskie poczucie koherencji. Okazuje się, że postawiona diagnoza stała się przyczyną stresu, w wyniku którego został zaburzony sposób spostrzegania, odczuwania i rozumienia świata. Pasikowski [5] na podstawie badań, udowodnił że osoby z silnym poczuciem koherencji oceniają wydarzenia życiowe i b odźce zewnętrzne jako mniej stresowe. Nawet jeśli człowiek oceni stresory jako obci ążające, to lud zie z silnym poczuciem koherencji mają skłonność do oceniania stresorów jako wyzwania, które motywują do myślenia i działania w odróżnieniu do tych z ni skim SOC, u których stres działa przeciwko nim. Osoby takie tracą zapał działania, nie wierzą w siebie, obniża się ich poczucie wartości. Stres odbiera im spokój i zdrowie. Z badań własnych wynika, że chorzy w obliczu sytuacji stresowej podejmują różne style radzenia sobie z nim. Z analizy przeprowadzonych badań wynika, że najwyższy poziom dominował dla stylu zadaniowego tj. ponad 52 punkty i jest to prawidłowy styl radzenia sobie z sytuacją trudną. Styl emo cjonalny i unikowy były zdecydowanie niższe, niemal równe m iędzy sobą. Rodzaj strategii powinien być dopasowany do aktualnej sytuacji chorego, co wymaga elastyczności w ich wyborze. Wyniki badań empirycznych przynajmniej częściowo potwierdzają, że pacjenci stosujący różnorodne formy radzenia sobie osiągali pod różnymi względami lepsze przystosowanie, niż pacjenci bierni lub pos ługujący się tylko jednym rodzajem strategii [6]. Wyniki badań pokazują związek poczucia zrozumiałości ze sty-

Poczucie koherencji (SOC) a preferowane style radzenia sobie z chorobą u osób z rozpoznaniem kamicy żółciowej 305 lem zadaniowym i emocjonalnym. Był to związek dość nieprzewidywalny, wyższy poziom zrozumiałości sprzyjał stylowi emocjonalnemu, natomiast nie zadaniowemu. Nie wykazano związku poczucia koherencji ze strategiami radzenia sobie. Literatura podaje, że związki te są raczej pośrednie. Okazało się jednak, że osoby z silnym poczuciem koherencji nie są skłonne stosować strategii unikowych i rozładowania emocji [6]. Ludzie w sytuacji nowości, niepewności wywołującej lęk mają skłonność do regresji tj. wracają do bardziej infantylnych sposobów zachowania, a także zaczynają poszukiwać autorytetów, które dostarczyłyby im poczucia bez pieczeństwa przez zapewnienie kontroli nad sytuacją [7]. Proces r adzenia sobie ze stresem ma najczęściej złożoną strukturę. Jego badanie, przyjęcie wskaźników, sposób interpretacji wyników stwarzać może szereg problemów. W ba daniach ukazano wpływ wielu czynników m.in. wieku, płci, statusu materialnego czy formy zastosowanego leczenia oraz wielu innych na poziom poczucia koherencji i style radzenia sobie z sytuacj ą trudną. Okazuje się, że poszczególne zmienne s ą wyznacznikiem indywidualnego radzenia sobie ze stre sem. Świadczy to o różnorodności populacji ludzkiej i odmiennych relacjach psychologicznych. Poza tym ogólne warunki naturalne, ekonomiczno-materialne, jakość życia ma ogromny wpływ na poczucie koherencji i radzenie sobie z chorobą. Alvin [5] zwraca uwagę, iż radząc sobie ze stresem, przyjmując określony styl radzenia s obie ze stresem, odzwierciedlamy niejako własne wnętrze, lecz nie w prosty sposób, odzwierciedlamy to, co jest w nas najbardziej charakterystyczne, najtrwalsze. W piśmiennictwie polskim brakuje danych dotyczących związku pomiędzy poczuciem koherencji a st ylami radzenia sobie u osób z rozpoznaną kamicą żółciową. Pojawienie się choroby jest stresotwórcze. Na l ęk wpływa również to, w jaki sposób postrzegają i oceniają swoją sytuację chorzy, a także sposób zachowania się wobec niego rodziny, lekarzy. W przypadku osób z ro zpoznaną kamicą żółciową jak wynika z ba dań og romnym obciążeniem nie była sama diagnoza, lecz dalsze działania związane z nią, czyli pobyt w szpitalu, zabieg operacyjny. Operacja chirurgiczna dla każdego jest wielkim przeżyciem. Towarzyszy mu obawa, czy wszystko przebiegnie jak należy, czy nie b ędzie problemu z w ybudzeniem się i cz y efekt będzie jakiego oczekiwano [8]. Szpital jest miejscem, gdzie chorzy poddani są zabiegom, podczas kt ó- rych tracą swobodę swoich czynów, a przede wszystkim tożsamość czyli możliwość kontrolowania przebiegu procesu operacyjnego. Właściwe przygotowanie chorego do zabiegu operacyjnego wa runkuje prawidłowy przebieg operacji i okresu pooperacyjnego. Na zabieg chory idzie w stanie względnego dobrego stanu zdrowia, natomiast po zabiegu budzi się w stanie ustępującego przymglenia świadomości, obolały, osłabiony, niezdolny do samodzielnego wykonania najprostszych codziennych czynności. Zdaniem Marka Aureliusza, zmieniając własną ocenę sytuacji, możemy stać się spokojniejsi i mniej zestresowani. W ciągu ostatnich czterdziestu lat podejście takie zyska ło aprobatę psychologów, a przeprowadzane przez nich badania potwierdziły skuteczność tej metody w r ozwiązywaniu problemów związanych ze stresem. Wielu wydarzeń i sytuacji życiowych nie jesteśmy w stanie prze widzieć, a tym samym uniknąć, bo są nagłe, nieoczekiwane. Nie możemy również całkowicie odizolować się od innych ludzi, od wpływu czynników biologicznych i fizycznych na nasz organizm, ale do wielu z tych wyda rzeń możemy próbować nie dopuszczać, a tym samym ochronić nasz organizm przed i ch wpływem [9]. Zgodnie z za łożeniem M. Reuchlina [10], każdy człowiek dysponuje wieloma sposobami adaptacji, z których jedne są łatwiej, a inne trudniej uruchamiane u tego samego osobnika. A zatem istnieje wiele dostępnych człowiekowi sposobów przystosowania się do określonych warunków, pr zy czym ich skuteczność jest różna. Jedni ludzie stale unikają trudnych sytuacji, inni aktywnie próbują poradzić sobie, co m oże skutkować utrwaleniem się takiego, a nie innego sposobu adaptacji. W zakresie wykorzystywanych strategii radzenia sobie ze stresem istnieje pomiędzy ludźmi duże zróżnicowanie. Jedni podejmują działania służące zwalczeniu stresu, uporaniu się z trudnościami, inni ograniczają się do obrony tzn. do poprawienia swojego samopoczucia, opanowania objawów stresu. Pierwszą z postaw można nazwać walczącą, drugą obronną. W każdej z tych strategii pojawia się dalsze zróżnicowanie pomiędzy ludźmi. Wybierając bezpośrednie działanie skierowane na stresory ludzie mogą reagować unikaniem lub ucieczką, mogą także atakować fizycznie. Mogą również zastosować mechanizmy obronne: racjonalizację, intelektualizację, techniki tłumienia, wypierania ze świadomości, zaprzeczania lękowi itp. Nie m a jednej uniwersalnej recepty, skutecznego sposobu, przepisu na poradzenie sobie, pokonanie stresu. Efektywność tych sposobów zależy od wielu czynników. Wynikają one z t ego, jaki jest człowiek w sensie biologicznym, jak i psychicznym jakie ma cechy, jak funkc jonuje jego organizm, a zw łaszcza układ nerwowy. Poczucie koherencji jest tą właściwością człowieka, która ma ogromny wpływ na wystąpienie choroby jak i jej przebieg. Jednocześnie jest to cecha, którą posiadamy wszyscy i która poddaje się modyfikacji. Pacjent w obliczu choroby powinien być odpowiedzialny za jej prze bieg i proces leczenia. Orientacja życiowa powinna stanowić bazę nowoczesnej psychoedukacji [11]. Wykorzystanie SOC najefektywniejsze może być tam, gdzie zac horowanie a następnie rozwój choroby zależy głównie od niewłaściwych zachowań zdrowotnych. Analizując wyniki przeprowadzonych badań oraz wiedzę teoretyczną na temat znaczenia poczucia koherencji i stylów ra dzenia sobie ze stresem zwłaszcza u osób z rozpoznaną kamicą żółciową można stwierdzić, że bardzo ważnym a niekiedy zasadniczym elementem jest prowa dzenie edukacji zdrowot nej wśród tych chorych w celu podwyższenia poziomu poczucia koherencji. Wysokie SOC będzie oddziaływać bezpośrednio i za po mocą wzbudzonych zasobów na skuteczne strategie radzenia sobie. Poza tym poziom

306 Krystyna Kurowska, Katarzyna Czepek posiadanej wiedzy przez personel medyczny opiekujący się pacjentem i sposób przekazywania jej ma znaczący wpływ na adaptację i powrót do zdrowia. Wnioski 1. Poziom poczucia koherencji wśród osób z rozpoznaną kamicą żółciową jest w miarę jednolity niski (119,07), w porównaniu do norm przedstawionych przez Antonovsky ego (133-160). Postawiona diagnoza stresor zaburzył racjonalne spostrzeganie świata. 2. Chorzy z rozpoznaną kamicą żółciową różnią się między sobą częstością stylu unikowego w rad zeniu sobie z sytua cją trudną. Większość badanych osób posiada tendencje do pode jmowania wysiłku zmierzającego do rozwiązania problemu (styl zad aniowy), w ten sposób radzą sobie z sytuac ją trudną. Wśród badanych znajdowały się również osoby, które skutecznie unikały problemu zajmując się innymi czynnościami dnia codziennego. 3. Globalne poczucie koherencji badanych nie miało wpływu na rodzaj stylu radzenia sobie z sytuacją trudną. Pomimo niskiego poczucia koherencji, osoby poddane badaniom charakteryzował zadaniowy styl radzenia sobie ze stresem, który jest prawidłowym stylem. 4. U osób z wy ższym poczuciem zrozumiałości dominuje styl emocjonalny. Osoby, które potrafią dostrzegać strukturę rzeczy, zdarzeń, myśli, dostrzegać zachodzące w świecie relacje, charakteryzują się emocjonalnym stylem radzenia sobie ze stresem. Działanie to ma na celu zmniejszenie napięcia emocjonalnego związanego z s ytuacją stresową. 5. Osoby z wyższym poczuciem sensowności charakteryzuje styl zadaniowy. Osoby dostrzegając sens w sytuacji trudnej walczą, podejmują działania zmierzające do rozwiązania problemu. Piśmiennictwo 1. Beszczyńska B.: Reakcja na stress. UMK. Toruń 2009, 2-12. 2. Fibak J.: Chirurgia. PZWL, Warszawa 2006, 112-134. 3. Jarosz M., Dzieni szewski J.: Kamica żółciowa. PZWL Warszawa, 2006, 11-38. 4. Heszen-Niejodek I.: Lekarz i pacjent. Badania psychologiczne. Universitas Kraków, 1992, 35-45. 5. Skubida T.: W ybrane problemy pomiaru stylów radzenia sobie ze stresem. Amber Warszawa, 1992, 14-30. 6. Heszen-Niejodek I., Sęk H.: Psychologia zdrowia. PWN Warszawa 2007, 76-81. 7. Dobrzańska-Socha B.: Pomoc psychologiczna w sytuacji straty. UJ Kraków, 1999, 56-67. 8. Głuszek S: Chirurgia. Czelej Lublin, 2008, 357-359. 9. Kołtun M., Wierzbicka J., Cienkuszewska E.: Potrzeby pacjenta po zabiegu operacyjnym usunięcia pęcherzyka żółciowego według koncepcji Doroty Orem. Piel. Chir. i Angiol., 2008, 3, 125-128. 10. Bassam A.: Strategie i style radzenia sobie ze stresem w sytuacji kryzysowej. Polskie Forum Psychologiczne, Bydgoszcz, 2005, 1(10), 24-29. 11. Kurowska K.: Rola poczucia koherencji i zachowań zdrowotnych przewlekle chorych. Zdr. Publ., 2005, 5, 385-390. Adres do korespondencji: Kurowska Krystyna dr n med.; adiunkt Katedra i Zakład Pedagogiki i Dydaktyki Pielęgniarskiej CM w Bydgoszczy, UMK Toruń ul. Techników 3 85-801 Bydgoszcz tel. 052/585-21-94; e-mail: krystyna_kurowska@op.pl