POCZUCIE KOHERENCJI (SOC) A STYLE RADZENIA SOBIE ZE STRESEM JAKO WYZNACZNIKI W UTRZYMANIU OPTYMALNEGO STANU ZDROWIA U KOBIET PO MASTEKTOMII

Transkrypt

1 Nowiny Lekarskie 2009, 78, 5 6, KRYSTYNA KUROWSKA, JOANNA CZAPLICKA POCZUCIE KOHERENCJI (SOC) A STYLE RADZENIA SOBIE ZE STRESEM JAKO WYZNACZNIKI W UTRZYMANIU OPTYMALNEGO STANU ZDROWIA U KOBIET PO MASTEKTOMII SENSE OF COHERENCE (SOC) AND STYLES OF COPING WITH STRESS AS DETERMINANTS OF MAINTAINING OPTIMUM HEALTH IN WOMEN AFTER MASTECTOMY Katedra i Zakład Pedagogiki i Dydaktyki Pielęgniarskiej CM w Bydgoszczy UMK Toruń Kierownik: dr n med. Mirosława Felsmann Streszczenie Wstęp. Nowotwór gruczołu piersiowego jest jedną z najpoważniejszych kobiecych chorób. Powodem tego jest nie tylko sam przebieg leczenia, ale także późniejsze konsekwencje psychologiczne i społeczne dla kobiety. Wysokie poczucie koherencji (SOC) motywuje ludzi do podjęcia aktywności w zakresie własnego zdrowia oraz pomaga w wyborze najlepszej strategii w radzeniu sobie ze stresem. Cel. Celem pracy było zbadanie poczucia koherencji oraz styli radzenia sobie ze stresem u kobiet po mastektomii. Materiał i metoda badawcza. Przebadano 54 kobiety należące do Klubu Amazonek w Toruniu. Poczucie koherencji ocenione było za pomocą kwestionariusza SOC-29 a pomiar radzenia sobie w sytuacjach stresowych kwestionariuszem CISS. Wyniki. Poczucie koherencji obniżało się w chorobie i stanach niepewności. W stanach deficytu zdrowia po mastektomii najczęściej wybieranym stylem okazał się styl oparty na zadaniu. Wzrost poczucia zrozumiałości wpływał na obniżenie stylu emocjonalnego. Wnioski. Wyniki wskazują na radzenie sobie z problemami oraz na przystosowanie się do życia grupy badanych Amazonek. Zbadanie owych zmiennych pozwoli na ustalenie zakresu opieki w stosunku do potrzeb kobiet po mastektomii. SŁOWA KLUCZOWE: rak piersi, Amazonki, poczucie koherencji (SOC), style radzenia. Summary Introduction. Breast cancer is one of the most serious disorders in women. The reason for it is not only the course of treatment but also psychological and social consequences. High SOC level motivates people to care for their health and helps choose the best method to cope with stress. Aim. The aim of the study was to examine the SOC and styles of coping with stress in women after mastectomy (Amazons). Material and methods. The study included 54 women, members of the Amazons Club in Toruń. SOC was assessed using SOC-29 questionnaire and the level of coping with stress was measured using CISS questionnaire. Results. The illness and uncertainty decreased the level of SOC. Women after mastectomy most frequently chose task-based style of coping. The increase of the comprehensibility level decreased the emotional style. Conclusions. The results show that the patients can cope with their problems quite well and are adapted to life of examined Amazons. Study of these variables will help establish the scope of care in relation to the needs of women after mastectomy. KEY WORDS: breast cancer, women after mastectomy (Amazons), sense of coherence (SOC), styles of coping. Wstęp Antonovsky zauważył związek pomiędzy poczuciem koherencji (SOC) a posiadanym zdrowiem. Przedstawiona przez niego koncepcja salutogenezy pozwala człowiekowi na odbiór zjawisk, które go otaczają w sposób zrozumiały, sensowny oraz mogący się kontrolować. Według badacza SOC, zwłaszcza jego nasilenie jest głównym czynnikiem psychologicznym odpowiedzialnym za występowanie zdrowia lub choroby. Stwierdza, że osoby które odznaczają się silnym SOC lepiej potrafią uruchomić swoje potencjalne zasoby odpornościowe, same dobierają odpowiednią i najlepszą dla nich, ich zdaniem metodę walki ze stresem, która będzie koncentrować się na problemie, natomiast ludzie o słabym SOC będą częściej uruchamiać mechanizmy obronne, które zniekształcają obiektywny i prawdziwy odbiór rzeczywistości, a także będą dążyć do unikania konfrontacji ze stresorem [1, 2]. Najczęściej spotykanym nowotworem złośliwym u kobiet w Polsce i na świecie jest rak piersi [3]. Powodem tego jest nie tylko wspomniane powyżej powszechne występowanie, ale również ciężki przebieg leczenia tego nowotworu. Bardzo często ostatecznym rozwiązaniem, jedynym wyjściem, aby uratować życie kobiety jest zabieg polegający na amputacji piersi. Utrata piersi w wyniku przeprowadzonej mastektomii przyczynia się do występowania wielu konsekwencji, pośród których najpoważniejsze dotyczą sfery psychologicznej, seksualnej i społecznej kobiety. Wszystkie te konsekwencje znacząco wpływają na życie osobiste tych kobiet oraz ich

2 308 Krystyna Kurowska, Joanna Czaplicka wygląd zewnętrzny. Szczególnie jest to widoczne w dzisiejszych czasach, gdzie piękny i nienaganny wygląd zewnętrzny ogólnie jest przez wszystkich pożądany, a w szczególności przez kobiety [4]. Materiał i metoda badawcza Zaprezentowane badania stanowią wycinek realizacji szerszego projektu analizy jakości życia osób z rozpoznaniem raka gruczołu piersiowego u kobiet. Badania przeprowadzono w okresie od lipca 2008 do kwietnia 2009 w grupie 54 kobiet po mastektomii, podczas okresowych spotkań Klubu Amazonek w Toruniu, za zgodą komisji bioetycznej Collegium Medicum im. L. Rydygiera w Bydgoszczy (KB/213/2008). W przeprowadzonych badaniach wykorzystano kwestionariusz do badania poczucia koherencji (SOC-29) autorstwa Antonovsky ego, kwestionariusz CISS w polskiej adaptacji autorstwa Szczepanika, Strelaua i Wrześniewskiego, który służy do oceny stylów radzenia sobie oraz ankietę konstrukcji własnej (metryczka oraz informacje dotyczące samej choroby oraz jej przebiegu). Do opisu zmiennych wykorzystano statystyki opisowe (średnia arytmetyczna minimum, maksimum, odchylenie standardowe) oraz rozkłady zmiennych. Badanie związków przeprowadzono za pomocą współczynnika korelacji liniowej Pearsona. Za istotne statystycznie przyjęto wartości testu spełniające warunek, że p < 0,05. Analizy wykonano przy pomocy pakietu statystycznego STATISTIKA 6.0. Wyniki badań Analiza danych pokazuje, że średnia wieku respondentek wynosiła 54 lat, większość miała wykształcenie średnie (71%) i wyższe (12%), pozostawała w związkach małżeńskich (72%), posiadała potomstwo (81%) i mieszkała w mieście (82%) z rodziną (75%). Z pracy zawodowej utrzymywało się tylko 4% badanych, z emerytury 70% i z renty 26%. Sytuację materialną jako dość dobrą zadeklarowało 51% badanych. Zdecydowana większość kobiet (72%) sama wykryła sobie guzek w piersi, natomiast 28% z nich podczas kontrolnego badania u ginekologa. 62% kobiet potwierdziła występowanie w rodzinie chorób nowotworowych, w tym 3% występowanie raka piersi (1% matka, 2% ciotka). Większość kobiet (96,29%) powyżej rok temu miała wykonaną amputację piersi. Wszystkie przeszły leczenie chirurgiczne, 23 z nich przebyło radioterapię i chemioterapię, a jedynie 3 także immunoterapię. 72,22% kobiet oceniło swój stan zdrowia jako dobry, gdzie tylko czasami pojawiają się dolegliwości. Dyskomfort fizyczny w czasie wykonywania czynności dnia codziennego związanych z samoobsługą odczuwa po zabiegu 48,14% badanych. 74,07% kobiet wskazało, że fakt amputacji piersi nie zaburzył ich życia intymnego, a o ewentualnej możliwości nawrotu choroby myślało aż 40,74% badanych. Konieczność systematycznych wizyt kontrolnych wzbudzała lęk u 46,29% kobiet. W pełni po zabiegu swój wygląd zaakceptowało 64,81% kobiet, 18,5% czekało na rekonstrukcję piersi. W większości (92,59%) najbliższe otoczenie (rodzina, przyjaciele) było zorientowane co do rodzaju zabiegu jaki został wykonany u kobiet. Wszystkie kobiety, które wzięły udział badaniu należały do klubu Amazonek, toteż fakt uczestnictwa w dużych spotkaniach towarzyskich dla 87,03% kobiet nie był krępujący. Pomimo przebytego zabiegu kobiety (90,74%) deklarowały optymistyczne nastawienie do życia. Podsumowując: 100% badanych kobiet należało do klubu Amazonek, wszystkie przeszły leczenie chirurgiczne, znaczna większość z nich sama sobie wykryła guzek, po czym zgłosiła się do lekarza. Prawie wszystkie kobiety były po amputacji piersi już powyżej roku oraz większość z nich powiedziała o tym fakcie swoim bliskim oraz przyjaciołom. U większości kobiet w rodzinie ktoś chorował bądź choruje na chorobę nowotworową. Zdecydowana większość kobiet oceniała swój stan zdrowia jako dobry, gdzie czasami pojawiają się dolegliwości i zdecydowana większość badanych kobiet odczuwała dyskomfort fizyczny związany z amputacją piersi podczas wykonywania codziennych czynności. U zdecydowanej większości amputacja piersi nie wpłynęła na ich życie intymne. Bardzo duża liczba kobiet zadeklarowała, że rekonstrukcja piersi nie ma dla nich większego znaczenia oraz to, że w pełni akceptują swój wygląd. Większość kobiet nie krępowała się uczestnicząc w dużych spotkaniach towarzyskich i pomimo przebytej operacji była optymistycznie nastawiona do życia. Choć przeważająca grupa badanych zadeklarowała, że czasem myśli o możliwości nawrotu choroby, to wizyty kontrolne nie wzbudzały u nich lęku. W celu zbadania poziomu poczucia koherencji kobiet po usunięciu piersi z powodu choroby nowotworowej wykorzystano Kwestionariusz Orientacji Życiowej (SOC-29). Kwestionariusz ten zawiera 29 pytań, które odnoszą się do poszczególnych komponentów poczucia koherencji czyli zrozumiałości, zaradności i sensowności. Rozkład wyników w tabeli 1 ujawnia, że poziom SOC kobiet po mastektomii różni się między sobą w zakresie składowych tzn. poczuciem zrozumiałości i sensowności, natomiast nie różniły się zaradnością i globalnym poziomem SOC. W przypadku SOC globalnego średni poziom wyniósł 127, był to wynik stosunkowo niski, zbliżony do wartości średnich wśród osób ze schorzeniami onkologicznymi. Z analizy stylów radzenia sobie ze stresem (Tabela 2.), którego wyniki pozwalają określić nasilenie trzech stylów radzenia sobie ze stresem (skoncentrowanego za zadaniu, emocjach i unikaniu) wynika, że badane kobiety są na różnym etapie radzenia sobie ze swoją chorobą, wybierając styl najbardziej dla siebie odpowiedni. Najczęściej wybieranym stylem wśród badanych kobiet okazał się styl skoncentrowany na zadaniu (51,36), co świadczy o tym, że większość z tych kobiet posiada tendencje do podejmowania wysiłków w celu rozwiązywania problemów i trudnych sytuacji (choroby). Określono związek między poziomem SOC i jego składowymi a stylami radzenia sobie w sytuacji trudnej (Tabela 3.). W powyższej tabeli przedstawiono zestawienie współczynników korelacji liniowej Persona.

3 Poczucie koherencji (SOC) a style radzenia sobie ze stresem jako wyznaczniki w utrzymaniu optymalnego stanu zdrowia 309 Tabela 1. Statystyki opisowe poczucia koherencji (SOC) i jego składowych Table 1. Descriptive statistics of the sense of coherence (SOC) and its components Składowe SOC SOC components Zrozumiałość Comprehensibility Zaradność Manageability Sensowność Meaningfulness SOC globalne Global SOC N ważnych N important replies Średnia Mean Maksimum Maximum Odchylenie standard. Standard deviation 54 48, , , , , , , ,75 Tabela 2. Statystyki opisowe stylów radzenia sobie ze stresem Table 2. Descriptive statistics of coping styles Style radzenia Styles of coping Zadaniowy Task-oriented coping Emocjonalny Emotion-oriented coping Unikowy Avoidance oriented coping N ważnych N important replies Średnia Mean Maksimum Maximum Odchylenie standard. Standard deviation 54 51, , , , , ,43 Tabela 3. Macierz korelacji poczucia koherencji (SOC) i radzenia sobie ze stresem Table 3. The correlation matrix between the sense of coherence (SOC) and coping with stress Zrozumiałość Comprehensibility Zaradność Manageability Sensowność Meaningfulness SOC globalne Global SOC Zadaniowy Task-oriented coping Emocjonalny Emotion-oriented coping Unikowy Avoidance-oriented coping 0,03-0,30 0,16 p = 0,78 p = 0,02 p = 0,23 0,04 0,08 0,23 p = 0,75 p = 0,52 p = 0,08 0,22 0,19 0,18 p = 0,09 p = 0,01 p = 0,18 0,11-0,07 0,23 p = 0,40 p = 0,57 p = 0,08 Widoczna była tylko relacja, że u kobiet, u których wystąpił wzrost poczucia zrozumiałości rzadziej występował styl emocjonalny. Wpływ na taki wynik może mieć kilka czynników: m.in.: zbyt mała liczba uczestniczek w badaniu, wpłynąć na to mogło także wykształcenie uczestniczek oraz ich wiek. Z analizy danych demograficznych wynika, że kobiety mieszkające samotnie wykazały niższy styl emocjonalny (33,84). Styl emocjonalny charakteryzuje się tym, że w sytuacji stresowej dana osoba koncentruje się na sobie i na własnych przeżyciach emocjonalnych, co u kobiet mieszkających z rodzinami mogło być bardziej widoczne niż u kobiet mieszkających samotnie. Styl

4 310 Krystyna Kurowska, Joanna Czaplicka emocjonalny był wyższy u kobiet, które przebyły operacje w okresie od 6 miesięcy do roku (59). Taki wynik świadczy o tym, że te kobiety miały większą skłonność do koncentracji uwagi na sobie, bardziej skupiały się na własnych przeżyciach emocjonalnych, niż te kobiety, u których styl ten był niższy. Styl unikowy był wysoki zarówno u kobiet, będących po zabiegu od 6 miesięcy do roku (42) i powyżej roku (46,84). Taki wynik wskazuje, na to, że te kobiety rzadziej myślą o problemie, jakim w tym przypadku była amputacja piersi. Kobiety, które przeszły leczenie chemioterapią wykazywały niższe wyniki w poczuciu zrozumiałości (45,34) oraz globalnym SOC (121,6) w stosunku do kobiet, które tego leczenia nie przebyły. Powodem takiego stanu rzeczy najprawdopodobniej mógł być fakt, że te kobiety nie umiały sobie poradzić z zaistniała sytuacją, ani jej wyjaśnić i zrozumieć. Bowiem osoba o wysokim poczuciu zrozumiałości umie sobie wyjaśnić wszelkie bodźce napływające ze środowiska zewnętrznego, jak i wewnętrznego. Poza tym dla takiej osoby bodźce te są zrozumiałe, uporządkowane i spójne. Styl emocjonalny był najwyższy u kobiet, które określiły swój stan zdrowia jako bardzo zły (65), co oznacza, że kobiety te bardzo koncentrują się na swoich dolegliwościach i przeżyciach emocjonalnych znacznie bardziej niż te, u których ten styl był znacznie niższy. Styl emocjonalny był wysoki u kobiet, które cały czas odczuwają dyskomfort fizyczny (43,48), niższy natomiast u kobiet, które te dolegliwości odczuwają tylko czasami (37,38), natomiast najniższy u kobiet, które na tym etapie nie odczuwają już dyskomfortu fizycznego (34,36). Czyli tak jak w poprzedniej zmiennej dotyczącej złego stanu zdrowia, tak i w tym przypadku kobiety, u których występuje dyskomfort fizyczny bardziej skupiają się na własnych dolegliwościach i przeżyciach emocjonalnych. Styl emocjonalny był wysoki u kobiet, które dały odpowiedź tak (51,50), nieco niższy przy odpowiedzi nie (38,02) oraz najniższy u kobiet, które odpowiedziały że na początku takie spotkania były dla nich krepujące, ale teraz już nie są (33,66). Taki wynik nie jest zaskakujący, gdyż kobiety na spotkaniach w klubie Amazonek bardzo często opowiadają o swoich przeżyciach, problemach, przez co ten styl emocjonalny jest u nich taki wysoki. Poczucie sensowności wyraża motywację jednostki do działania. Poza tym jest to stopień, w jakim człowiek czuje, że jego życie ma sens z punktu widzenia emocjonalnego, że to wszystko co robi warte jest jego wysiłków. Analizując odpowiedzi kobiet na to pytanie, wynika jednoznacznie, że poczucie sensowności było wysokie zarówno u kobiet, dla których spotkania są krępujące (35,75), oraz dla tych, dla których takie spotkanie nie były krępujące (35,46). Dyskusja Problematyka związana z chorobą nowotworową gruczołu piersiowego oraz jej późniejsze skutki, występujący u tych kobiet poziom poczucia koherencji oraz prezentowane sposoby radzenia sobie z sytuacją trudną, jaką niewątpliwie jest choroba nowotworowa to niezmiernie trudne i złożone zagadnienie. Dzięki powyższym badaniom można odpowiednio zorganizować pomoc dla tych kobiet w postaci chociażby wsparcia psychologicznego, które w przypadku chorób nowotworowych odgrywa znaczącą rolę. Celem przeprowadzonych badań było stwierdzenie czy kobiety po mastektomii różnią się od siebie poziomem poczucia koherencji oraz stylami radzenia sobie ze stresem, a także czy istnieje zależność pomiędzy poczuciem koherencji a prezentowanymi stylami radzenia sobie ze stresem, ponadto czy istnieją zmienne pośredniczące, które wpływają na poziom SOC, jak i na style radzenia sobie w sytuacji trudnej (choroba nowotworowa)? Uzyskane rezultaty badań dowiodły, że kobiety po amputacji piersi różnią się od siebie poziomem poczucia koherencji tylko w poczuciu zrozumiałości i sensowności, takowych różnic nie odnotowano dla poczucia zaradności oraz globalnego SOC. Z badań, jakie przeprowadziła Basińska wynika, że u zdrowych kobiet poczucie koherencji wynosiło 145,22. Analizując poszczególne składowe, to poczucie zrozumiałości u zdrowych kobiet 48,51, poczucie zaradności 51,77, natomiast poczucie sensowności wynosiło u tych kobiet 42,44, ponadto w badaniach Basińskiej nie odnotowano różnic pomiędzy kobietami chorymi a zdrowymi. Różnice były jednak widoczne pomiędzy kobietami zdrowymi i chorymi w porównaniu z kobietami zagrożonymi, gdzie u tych kobiet poczucie koherencji wyniosło 123,02, a poczucie zrozumiałości 40,05, poczucie zaradności 43,22, natomiast poczucie sensowności 37,98 [5]. Otrzymane wyniki z badań własnych są porównywalne z tymi otrzymanymi przez Basińską, ale głównie w odniesieniu do kobiet zagrożonych chorobą nowotworową. Przyczyną takiego stanu rzeczy najprawdopodobniej jest fakt, iż u badanych kobiet w większości od operacji minął ponad rok. Obecnie są one zdrowe, ale pozostają w stałej niepewności i strachu, czując zagrożenie wynikające z możliwości powrotu choroby. Ponadto w literaturze jest mowa o tym, że poczucie koherencji w chorobie słabnie i ma to odzwierciedlone w wynikach. Natomiast zadziwiający był wynik poczucia zrozumiałości, gdyż w literaturze jest mowa o tym, że w chorobie czynnik ten słabnie [6], a w otrzymanych wynikach poczucie zrozumiałości było wysokie w porównaniu z poczuciem zaradności i sensowności. Z powyższych faktów wynika, iż kobiety, które wzięły udział w badaniu czuły zagrożenie ze strony możliwości nawrotu choroby, jednak nie uważają się już za chore, o czym może świadczyć otrzymany wynik poczucia zrozumiałości. Po drugie kobiety różniły się stylami radzenia sobie w każdym z trzech stylów zarówno zadaniowym, emocjonalnym, jak i unikowym. W badanej grupie kobiet dominującym stylem radzenia sobie ze stresem okazał się styl skoncentrowany na zadaniu, następnie dominował styl unikowy, natomiast najmniej kobiet preferuje styl emocjonalny. W badaniach Walęckiej i Rostowskiej również stylem dominującym okazał się styl skoncentrowany na zadaniu, następnie dominował

5 Poczucie koherencji (SOC) a style radzenia sobie ze stresem jako wyznaczniki w utrzymaniu optymalnego stanu zdrowia 311 styl unikowy i styl emocjonalny. W swoich badaniach ww. autorki porównały wyniki kobiet po mastektomii z wynikami kobiet, które takiego zabiegu nie przeszły. Okazało się, że w obu przypadkach najbardziej preferowanym stylem okazał się styl skoncentrowany na zadaniu. Z powyższych danych na podstawie badań własnych i innych wynika, iż u kobiet po amputacji piersi występują tendencje do podejmowania wysiłków w sytuacji trudnej, które mają na celu rozwiązanie problemów poprzez poznawcze przekształcenie, lub podejmowanie prób zmiany sytuacji [6]. W badanej grupie kobiet istniał tylko minimalny związek pomiędzy SOC a stylami radzenia sobie ze stresem: zachodziła tutaj zależność pomiędzy stylem emocjonalnym a poczuciem zrozumiałości. Otóż kobiety, u których wystąpiło wysokie poczucie zrozumiałości rzadziej posługiwały się stylem emocjonalnym. Jak wiadomo poczucie zrozumiałości określa stopień, w jakim dana jednostka spostrzega bodźce napływające ze środowiska wewnętrznego i zewnętrznego jako zrozumiałe, jasne i uporządkowane. Oznacza to, że człowiek o silnym poczuciu zrozumiałości spodziewa się więc, że bodźce, z którymi się zetknie w przyszłości będą przewidywalne. W najgorszym przypadku taki człowiek oczekuje, że jeśli bodziec go zaskoczy, to da się go w jakiś sensowny sposób wyjaśnić [1]. Jest więc wytłumaczalne, że kobiety, u których to poczucie dominuje, rzadziej posługują się stylem emocjonalnym, który opiera się między innymi na fantazjowaniu i myśleniu życzeniowym w celu zmniejszenia napięcia emocjonalnego [6]. U badanych istniały tylko pojedyncze zmienne wpływające na poziom SOC i style radzenia sobie ze stresem. Tymi zmiennymi były: mieszkanie z rodziną bądź samotnie, okres jaki minął od zabiegu amputacji piersi, leczenie chemioterapią, stan zdrowia, dyskomfort fizyczny oraz uczestniczenie w dużych grupach czy jest dla kobiet krępujące. W większości tych zmiennych dominował styl emocjonalny. Czyli większości tych zmiennych kobiety wykazywały dużą skłonność do koncentracji na sobie, na własnych przeżyciach emocjonalnych złości, poczucia winy, napięcia [6]. Oczywiście rezultaty badań własnych nie wyczerpują całości zagadnienia, ale mogą służyć jako pewna informacja, którą można wykorzystać przy organizowaniu np. pomocy psychologicznej dla kobiet po mastektomii. Wnioski 1. Poziom poczucia koherencji obniża się w chorobie i stanach niepewności. 2. W stanach deficytu zdrowia po mastektomii preferowanym stylem okazał się styl oparty na zadaniu. 3. Wzrost poczucia zrozumienia wpływał na obniżenie stylu emocjonalnego. 4. Określenie poziomu poczucia koherencji i prezentowanych stylów radzenia sobie z sytuacją trudną (choroba nowotworowa) powinno posłużyć jako wykładnik w planowaniu opieki nad pacjentem. Piśmiennictwo 1. Antonovsky A.: Rozwikłanie tajemnicy zdrowia: jak radzić sobie ze stresem i nie zachorować. Warszawa Instytut Psychiatrii i Neurologii, 2005, 195, Kurowska K., Zając M.: Poczucie koherencji jako wykładnik postawy wobec choroby. W: Wybrane aspekty opieki zdrowotnej. Pod red. Bartuzi Z. Bydgoszcz: UMK CM. 2007, Markowska J.: Ginekologia onkologiczna t. 2. Urban & Partner. Wrocław 2006, Rostowska T., Walęcka-Matyja K.: Obraz siebie i poziom samooceny kobiet po amputacji piersi oraz kobiet ze schorzeniami skóry analiza porównawcza. Psychoonkologia, 2003, 7(1), Basińska B.: Radzenie sobie z konfrontacją stresową a kontinuum zdrowie choroba nowotworowa, Psychoonkologia, 2001, 8, Walęcka K., Rostowska T.: Samoocena i style radzenia sobie ze stresem u kobiet po operacji raka piersi. Psychoonkologia, 2002, 6(2), Adres do korespondencji: Kurowska Krystyna dr n med.; adiunkt; Katedra i Zakład Pedagogiki i Dydaktyki Pielęgniarskiej CM w Bydgoszczy, UMK Toruń; ul Techników Bydgoszcz tel. 052/ ; krystyna_kurowska@op.pl