POCZUCIE KOHERENCJI A ZACHOWANIA ZDROWOTNE U OSÓB Z ROZPOZNANĄ CUKRZYCĄ TYPU 2

Transkrypt

1 Nowiny Lekarskie 2009, 78, 3 4, KRYSTYNA KUROWSKA, OLGA FIGIEL POCZUCIE KOHERENCJI A ZACHOWANIA ZDROWOTNE U OSÓB Z ROZPOZNANĄ CUKRZYCĄ TYPU 2 SENSE OF COHERENCE AND HEALTH BEHAVIORS IN PATIENTS WITH DIAGNOSED DIABETES TYPE 2 Katedra i Zakład Pedagogiki i Dydaktyki Pielęgniarskiej CM w Bydgoszczy Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu Kierownik: dr n med. Mirosława Felsmann Streszczenie Wstęp. Aaron Antonovsky autor koncepcji poczucia koherencji (SOC) udowodnił istnienie uogólnionych zasobów odpornościowych, które mobilizują człowieka do podjęcia walki z przeciwnościami losu. Trudnym momentem dla nas jest rozpoznanie choroby, zwłaszcza przewlekłej. Silne SOC i korzystne zachowania zdrowotne pozwalają osobom chorującym na cukrzycę typu 2 osiągnąć optymalny stan zdrowia. Celem badań było określenie poziomu SOC oraz jego związków z zachowaniami zdrowotnymi. Materiał i metoda badawcza. Przebadano 80 osób z rozpoznaną cukrzycą typu 2 hospitalizowanych na Oddziale Chorób Wewnętrznych w szpitalu MSWiA w Bydgoszczy. Poczucie koherencji ocenione było za pomocą kwestionariusza SOC-29 a pomiar zachowań zdrowotnych Inwentarzem Zachowań Zdrowotnych (IZZ). Wyniki. Osoby z cukrzycą typu 2 różniły się pomiędzy sobą poziomem poczucia zaradności oraz prezentowanymi zachowaniami zdrowotnymi. Chorzy z silnym SOC częściej podejmowali korzystne zachowania zdrowotne. Wnioski. Otrzymane wyniki mogą mieć wpływ na prowadzoną edukację zdrowotną i przygotowanie pacjenta do samodzielnej egzystencji z chorobą. SŁOWA KLUCZOWE: cukrzyca typu 2, zachowania zdrowotne, poczucie koherencji (SOC). Summary Introduction. Aaron Antonovsky, the author of the concept of sense of coherence (SOC), proved that there are general resistance resources, which help people to overcome life s adversities. It is difficult to accept a diagnosis of a chronic illness. Strong SOC and beneficial health behaviors allow patients with type 2 diabetes to reach optimum health. The aim of the study was to estimate the level of SOC and its relationship with health behaviors. Material and methods. The study included 80 patients with diagnosed diabetes type 2, hospitalized on the Internal Medicine Ward, MSWiA Hospital (Ministry of the Interior and Administration Hospital), Bydgoszcz. SOC was assessed using SOC-29 and health behaviors were assessed using Health Behaviors Inventory (HBI). Results. Patients with type 2 diabetes had different health behaviors and levels of manageability. Patients with strong SOC more often engaged in health behaviors. Conclusions. The results of the study may influence health education as well as help to prepare patients to live with a chronic illness. KEY WORDS: diabetes type 2, health-related behaviors, sense of coherence (SOC). Wstęp Świat, w którym żyjemy stawia przed nami wiele trudnych sytuacji. Dziś przede wszystkim liczy się wykształcenie, dobra praca, kariera. Organizm ludzki jednak jest zbyt słaby, aby wszystkie te sytuacje nie odbiły piętna na naszym zdrowiu. W związku ze zmianą trybu życia, pojawia się szereg chorób cywilizacyjnych, które są konsekwencją przewlekłego narażenia na stres, nieprawidłowego odżywiania się, nie stosowania profilaktyki zdrowotnej, siedzącego trybu życia. Jedną z chorób cywilizacyjnych jest właśnie cukrzyca typu 2, choroba przewlekła, wymagająca od chorego ciągłej kontroli, zmiany trybu życia, stosowania się do zaleceń. Koncepcja Antonovsky ego zakłada, iż wysoki poziom poczucia koherencji (SOC) gwarantuje zachowanie równowagi pomimo przeżywania trudnych sytuacji życiowych. Silny SOC gwarantuje zmobilizowanie się człowieka w sytuacji choroby i podjęcie zachowań prozdrowotnych. Celem niniejszej pracy było określenie poziomu SOC i jego składowych oraz porównanie tych wartości z częstością podejmowania zachowań zdrowotnych u osób z rozpoznaną cukrzycą typu 2. Materiał i metoda badawcza Zaprezentowane badania stanowią wycinek realizacji szerszego projektu analizy jakości życia osób z rozpoznaniem cukrzycy typu 2. Badania przeprowadzono w okresie od lipca do grudnia 2008 w grupie 80 osób (55% kobiet, 45% mężczyzn) z rozpoznaniem cukrzycy typu 2, hospitalizowanych na Oddziale Wewnętrznym w szpitalu MSWiA w Bydgoszczy, za zgodą komisji bioetycznej Collegium Medicum im. L. Rydygiera w Bydgoszczy (KB/335/2008). W przeprowadzonych badaniach wykorzystano kwestionariusz do badania poczucia koherencji

2 198 Krystyna Kurowska, Olga Figiel Kwestionariusz Orientacji Życiowej (SOC-29) skonstruowany przez Aarona Antonovsky`ego [1], który służy do indywidualnego pomiaru poczucia koherencji. Kwestionariusz ten składa się z 29 pytań tworzących 3 podskale odpowiadające trzem elementom składowym poczucia koherencji: zrozumiałości, zaradności i sensowności. Zrozumiałość wiąże się z aspektem poznawczym sytuacji, w której organizm podlega działaniu bodźca. Warunkuje ona zdolność do uporządkowania, ustrukturalizowania docierających informacji. Pozwala na antycypację określonych sytuacji lub przynajmniej pozwala wierzyć, że jeśli zaistnieją niespodziewane sytuacje, to będzie możliwe ich zrozumienie i uporządkowanie. Drugim elementem poczucia koherencji jest zaradność, wiąże się ona z poczuciem dysponowania przez jednostkę środkami czy zasobami, dzięki którym może ona aktywnie wpływać na sytuację. Nie muszą to być środki materialne, czy takie, które są pod osobistą kontrolą jednostki. Środki te mogą być w dyspozycji rodziny, przyjaciół, organizacji, Boga itd. Ważne jest poczucie, że można na kimś, na czymś się wesprzeć, gdy zaistnieje taka potrzeba. Kolejny, trzeci komponent poczucia koherencji, czyli sensowność wiąże się z emocjonalnym aspektem stosunku do sytuacji, do bodźców, z jakimi styka się jednostka. Poczucie sensowności polega na przekonaniu, iż warto angażować się w daną sytuację, że warto o coś walczyć. Sensowność sprawia, że trudna sytuacja jest postrzegana jako wyzwanie, a nie zagrożenie. Trzy wymienione elementy składające się na poczucie koherencji są, w pewnym zakresie, autonomiczne. Mogą bowiem zaistnieć warunki, w których nie rozwiną się one w jednakowym stopniu [1]. Inwentarz Zachowań Zdrowotnych (IZZ) autorstwa Zygfryda Juczyńskiego zawiera 24 pytania odnoszące się do różnego rodzaju zachowań związanych ze zdrowiem. Określa on zachowania sprzyjające zdrowiu oraz stopień nasilenia czterech kategorii zachowań zdrowotnych: 1) prawidłowych nawyków żywieniowych, 2) zachowań profilaktycznych, 3) praktyk zdrowotnych i 4) pozytywnego nastawienia psychicznego. Badany zaznacza, jak często wykonuje podane czynności związane ze zdrowiem, oceniając każde z wymienionych w inwentarzu zachowań na pięciostopniowej skali. W ocenie należy brać pod uwagę ostatni rok, ze względu na możliwość okresowego preferowania pewnych rodzajów zachowań zdrowotnych. Wartość wskaźnika nasilenia zachowań zdrowotnych mieści się w granicach od 24 do 120 pkt. Im wyższy wynik, tym większe nasilenie deklarowanych zachowań zdrowotnych. Nasilenie czterech kategorii zachowań zdrowotnych oddzielnie oblicza się podanym przez autora kluczem diagnostycznym [2]. W badaniu wykorzystano także ankietę własnej konstrukcji, zawierającą dane demograficzne, ocenę stanu zdrowia i wiedzy na temat choroby oraz zachowań zdrowotnych. Do statystycznego opisu zmiennych wykorzystano statystyki opisowe (średnia arytmetyczna, minimum, maksimum, odchylenie standardowe). Badanie współzmienności między zmiennymi przeprowadzono za pomocą współczynnika korelacji liniowej r-pearsona. Za istotne statystycznie przyjmowano wyniki spełniające warunek p < 0,05. Analizy statystyczne wykonano przy pomocy pakietu statystycznego STATISTICA 6.0. Wyniki badań Analiza danych ankietowych pokazuje, że średnia wieku respondentów wynosiła powyżej 60 lat, przeciętna masa ciała 75,1 kg, większość miała wykształcenie średnie (36,25%) i zawodowe (27,5%), pozostawała w związkach małżeńskich (57,5%), posiadała potomstwo (77,5%) i mieszkała w mieście (76,25%), z rodziną (67,5%). Z pracy zawodowej utrzymywało się 48,75% badanych, z emerytury 21,25%, a z renty 18,75%. Swoją sytuację materialną w 53,75% ocenili jako przeciętną. W większości przypadków (56,25%) badani wskazywali na rodzinne występowanie cukrzycy typu 2. Najliczniejszą grupę stanowiły osoby chorujące na cukrzycę typu 2 w przedziale od 1 5 lat. Tabela 1. przedstawia statystyki opisowe wyników uzyskanych przez badaną grupę w Kwestionariuszu Orientacji Życiowej (SOC 29). Średni wynik poziomu zrozumiałości wyniósł 47,75, nieco niższe wyniki uzyskali badani w zakresie zaradności (37,06) i sensowności (32,44). W zakresie globalnego poziomu SOC uzyskano średni wynik 117,25. Rozpatrując stopień zrozumiałości widzimy, że średnie kształtują się na poziomie 47,75 (od 37 do 58), przy odchyleniu standardowym 4,96. Osoby badane nie różniły się poczuciem zrozumiałości w sposób istotny. Zaradność badana jest przez mniejszą liczbę pytań, w związku z tym wynik był niższy, przeciętny, równy 37,06 (od 23 do 52), przy odchyleniu standardowym 5,57, zatem przekraczał 15% średniej, dlatego też można wnioskować, że badani chorzy mocno różnili się między sobą w zakresie poziomu poczucia zaradności. Najbardziej obniżona ze wszystkich podskal była sensowność. Średni wynik wynosi 32,44 (od 22 do 41), przy odchyleniu standardowym 3,95, nie przekraczał 15%, czyli badani chorzy nie różnili się pomiędzy sobą poczuciem sensowności. SOC globalny badani mieli bardzo niski wynosił 117,25 (od 92 do 147), przy odchyleniu standardowym 10,94, i nie przekroczył 10% średniej, w związku z czym badani nie różnili się w sposób istotny między sobą poziomem globalnego SOC. Maksymalny uzyskany poziom SOC wynoszący 147 był niższy niż normy podawane przez Antonovsky ego w granicach [1]. Badani chorzy nie różnili się między sobą poziomem poczucia koherencji. Przedstawione wyniki wskazują, że osoby z rozpoznaniem cukrzycy typu 2 różniły się pomiędzy sobą poziomem poczucia zaradności, w sposób istotny statystycznie. Ten element poczucia koherencji jest niezwykle istotny, ponieważ daje jednostce pewność, że w sytuacji trudnej, jaką jest niewątpliwie choroba przewlekła, sprosta ona wydarzeniom. Wysoki poziom poczucia zaradności pomaga w codziennej egzystencji z chorobą, ale jednocześnie pozwala wierzyć, iż w sytuacji trudnej osoba odnajdzie wsparcie.

3 Poczucie koherencji a zachowania zdrowotne u osób z rozpoznaną cukrzycą typu Tabela 1. Statystyki opisowe poczucia koherencji (SOC) i jego składowych (N = 80) Table 1. Descriptive statistics of the sense of coherence (SOC) and its components (N = 80) Wskaźniki SOC M SD Min Max Zrozumiałość 47,75 4, Zaradność 37,06 5, Sensowność 32,44 3, Globalny poziom SOC 117,25 10, Tabela 2. Statystyki opisowe zachowań zdrowotnych w Inwentarzu Zachowań Zdrowotnych (IZZ) (N = 80) Table 2. Descriptive statistics of health behaviors in Health Behavior Inventory (HBI) (N = 80) Wskaźniki uzyskane w IZZ M SD Min Max Prawidłowe nawyki żywieniowe 18,39 4, Zachowania profilaktyczne 20 5, Pozytywne nastawienie psychiczne 19,78 3, Praktyki zdrowotne 19,08 5, Wynik globalny 77,24 14, Wyróżnione w tabeli 2. typy zachowań zdrowotnych wyodrębnione zostały na podstawie wyników Inwentarza Zachowań Zdrowotnych (IZZ) Juczyńskiego i obejmują: prawidłowe nawyki żywieniowe, zachowania profilaktyczne, pozytywne nastawienie psychicznego i praktyki zdrowotnych. Najniższy średni wynik uzyskano w zakresie prawidłowych nawyków żywieniowych (18,39), najwyższe wyniki w zachowaniach profilaktycznych (20), pozytywnym nastawieniu psychicznym (19,78) a nieco niższy wynik w praktykach zdrowotnych (19,08). Średni poziom ogólny zachowań zdrowotnych wyniósł 77,24 (od 43 do 110), przy odchyleniu standardowym 14,71; w związku z czym istniała wyraźna różnica pomiędzy poszczególnymi badanymi. Poziom zachowań zdrowotnych u osób z rozpoznaniem cukrzycy typu 2 był bardzo zróżnicowany. Prawidłowe Nawyki Żywieniowe wyniosły 18,38 (od 10 do 28), przy odchyleniu standardowym 4,34, co wskazuje na duże zróżnicowanie badanych. W Zachowaniach Profilaktycznych otrzymano również bardzo duże zróżnicowanie podawanych odpowiedzi (od 7 do 30), odchylenie standardowe wynosiło 5,1, a więc badani dość znaczny w sposób różnili się. W kolejnej skali Prawidłowe Nastawienie Psychiczne 19,78 (od 13 do 28), przy odchyleniu standardowym 3,23, badani również różnią się w sposób istotny statystycznie. W przypadku podskali Praktyki Zdrowotne 19,08 (od 7 do 30), odchylenie standardowe wyniosło 5,04, w związku z czym badani również różnią się w zakresie tej podskali między sobą w sposób istotny statystycznie. Podsumowując badani wykazali duży stopień zróżnicowania, zarówno ogólnego poziomu zachowań zdrowotnych, jak i wszystkich podskal. Po przeprowadzeniu analizy otrzymanych wyników z tabeli 3. uzyskano związek istotny statystycznie pomiędzy podskalą Praktyki Zdrowotne a globalnym poziomem poczucia koherencji taki, że im wyższy poziom SOC, tym wyższy był poziom podskali Praktyki Zdrowotne (słaby związek, jednak istotny statystycznie). Wykazano również związek pomiędzy podskalą Praktyki Zdrowotne a elementem poczucia koherencji, jakim jest zrozumiałość (przeciętna siła tego związku). Globalny poziom Zachowań Zdrowotnych okazał się być związany ze zrozumiałością. Siła tego związku słaba (0,21), jednak istnieje prawdopodobieństwo, iż przy rozszerzeniu badań udałoby się uzyskać związek istotny statystycznie. Podsumowując można powiedzieć, iż istnieje związek pomiędzy poziomem poczucia koherencji a podskalą Praktyki Zdrowotne oraz tą podskalą a poczuciem zrozumiałości oraz potencjalnie istnieje związek pomiędzy poczuciem zrozumiałości a poziomem ogólnym Zachowań Zdrowotnych. W pozostałych podskalach nie udało się wykazać związków istotnych statystycznie. Analizując otrzymane wyniki można wnioskować, iż globalne poczucie koherencji osób z rozpoznaniem cukrzycy typu 2 było ściśle związane z podejmowaniem zachowań zdrowotnych. Osoby o wyższym globalnym poczuciu koherencji częściej podejmowały zachowania prozdrowotne.

4 200 Krystyna Kurowska, Olga Figiel Tabela 3. Związek pomiędzy poziomem poczucia koherencji a zachowaniami zdrowotnymi Table 3. Relationship between the level of SOC and health behaviors ZROZUMIAŁOŚĆ ZARADNOŚĆ SENSOWNOŚĆ SOC Prawidłowe Nawyki Żywieniowe 0,18-0,06 0,06 0,07 p = 0,121 p = 0,577 p = 0,601 p = 0,547 Zachowania Profilaktyczne 0,1-0,13 0,01-0,02 p = 0,394 p = 0,245 p = 0,921 p = 0,867 Pozytywne Nastawienie Psychiczne 0,1 0,07 0,17 0,14 p = 0,401 p = 0,527 p = 0,138 p = 0,215 Praktyki Zdrowotne 0,31 0,19 0,1 0,27 p =,005* p = 0,100 p = 0,397 p =,015* ZZ 0,21 0,02 0,09 0,14 p =,058 p = 0,894 p = 0,421 p = 0,225 Poziom SOC i częstość zachowań zdrowotnych przeanalizowano także w odniesieniu do zmiennych pośredniczących: demograficznych, związanych z chorobą czy stylem życia. Płeć istotnie różnicowała podskale Prawidłowe Nawyki Żywieniowe (18,39) oraz Zachowania Profilaktyczne (20) i globalnie Zachowania Zdrowotne (77,24) oraz element poczucia koherencji, jakim jest poczucie zaradności (37,06)). Kobiety uzyskiwały wyższe wartości w podskalach IZZ Prawidłowe Nawyki Żywieniowe (19,66) oraz Zachowania Profilaktyczne (21,48) i globalnie Zachowania Zdrowotne (81,16), mężczyźni natomiast wykazywali wyższy poziom poczucia zaradności (39,08). Podsumowując, można stwierdzić, że kobiety częściej podejmowały zachowania prozdrowotne. Wiek różnicował podskalne Zachowania Profilaktyczne (20), Praktyki Zdrowotne (19,08), globalne IZZ (77,24) oraz poczucie zrozumiałości (47,75). W przypadku podskali Zachowania Profilaktyczne im wyższy wiek badanych (powyżej 60 lat), tym uzyskano wyższe wartości (22,42), natomiast w zakresie Praktyk Zdrowotnych oraz globalnego IZZ uzyskano tendencje: u osób z najstarszej oraz najmłodszej grupy wiekowej odnotowano najwyższe wartości, w środkowych grupach wiekowych natomiast wartości są niższe. W przypadku poczucia zrozumiałości osoby najstarsze uzyskiwały najwyższe wartości (49,79), nieco niższe osoby najmłodsze (48,67). Osoby w środkowych grupach wiekowych miały najniższe, zbliżone do siebie wartości. Podsumowując można zauważyć istotny związek wieku z podejmowaniem zachowań zdrowotnych. Osoby starsze mają najwyższe wartości poczucia zrozumiałości, a także najczęściej podejmują zachowania prozdrowotne. Osoby zamieszkujące w mieście uzyskują znaczenie wyższe wyniki w podskali Prawidłowe Nawyki Żywieniowe (19,13) oraz Pozytywne Nastawienie Psychiczne (20,38). Globalny wynik Zachowań Zdrowotnych również był wyższy u osób zamieszkujących w mieście (79,66). Zamieszkiwanie w mieście osób z rozpoznaniem cukrzycy typu 2 ze względu na większą dostępność środków było bardziej pożądane i częściej wiązało się z podejmowaniem zachowań prozdrowotnych. Osoby takie wykazywały również wyższe wartości w podskali Pozytywne Nastawienie Psychiczne (20,38), były więc osobami posiadającymi większy komfort psychiczny, spokój w działaniach, pozytywne psychiczne nastawienie do choroby. Wykształcenie okazało się różnicujące dla podskal: Prawidłowe Nawyki Żywieniowe, Zachowania Profilaktyczne, dla globalnego IZZ oraz poczucia zrozumiałości. Wyniki okazały się być zaskakujące. W przypadku podskali Prawidłowe Nawyki Żywieniowe osoby z wykształceniem podstawowym (23,33) oraz średnim (20,1) uzyskały najwyższe wartości. W przypadku podskali Zachowania Profilaktyczne występowała analogiczna sytuacja. Najwyższe wartości Zachowań Zdrowotnych uzyskały osoby z wykształceniem podstawowym (94,33). Najwyższy poziom poczucia zrozumiałości, znacznie wyższy niż pozostali uzyskały osoby z wykształceniem podstawowym (58). Analizując związek wykształcenia podstawowego, które w dzisiejszych czasach jest uznawane za niewystarczające z wysokimi wartościami zachowań prozdrowotnych oraz poczucia zrozumiałości, pozwala na wysunięcie wniosku, iż osoby niewykształcone dokładniej stosują się do zaleceń lekarza i pielęgniarki, dbając skuteczniej o własne zdrowie. Zamieszkiwanie okazało się być różnicujące dla poczucia zrozumiałości oraz poczucia zaradności. Osoby zamieszkujące samotnie posiadały najwyższe poczucie zrozumiałości (50,39), najniższe natomiast osoby mieszkające z rodziną (46,78). Osoby mieszkające z innymi osobami wykazały najwyższe poczucie zaradności (41,88), najniższe natomiast

5 Poczucie koherencji a zachowania zdrowotne u osób z rozpoznaną cukrzycą typu osoby mieszkające z rodziną (36,31). Można zatem zauważyć, iż osoby o wyższym poczuciu zrozumiałości były jednocześnie osobami mieszkającymi samotnie, związek ten jest logiczny. Człowiek mieszkający samotnie częściej boryka się z sytuacjami trudnymi, częściej również podejmuje trud radzenia sobie z problemami dnia codziennego, w związku z czym zmuszony jest uwierzyć w możliwość ich zrozumienia i uporządkowania. Posiadanie przez badanych dzieci nie było czynnikiem różnicującym elementy poczucia koherencji oraz IZZ. Sytuacja zawodowa różnicowała prawie wszystkie podskalne Inwentarza Zachowań Zdrowotnych oprócz podskali Prawidłowe Nawyki Żywieniowe. W przypadku podskali Zachowania Profilaktyczne osoby przebywające na emeryturze uzyskały najwyższe wyniki (24,24), nieco niższe wartości wykazały osoby pracujące zawodowo (19,62) i przebywające na rencie (19,13). Osoby utrzymujące się z pozostałych źródeł dochodu miały zdecydowanie niższe wartości. W przypadku podskali Pozytywne Nastawienie Psychiczne osoby przebywające na emeryturze również wykazały najwyższe wyniki (19,85), nieco niższe natomiast osoby utrzymujące się z pomocy społecznej (20,5). W przypadku Praktyk Zdrowotnych osoby przebywające na emeryturze uzyskują również najwyższe wartości (23,24). W przypadku globalnego IZZ najwyższe wyniki także wykazują osoby przebywające na emeryturze (89,79), najniższe natomiast pozostające na utrzymaniu rodziny (50). Otrzymane wyniki wskazują jednoznacznie na związek podejmowania zachowań zdrowotnych z sytuacją zawodową. Emeryci są osobami w wieku starszym, z najczęściej ustabilizowaną sytuacją życiową, która to może mieć wpływ na dbałość o własne zdrowie. Rodzaj wykonywanej pracy okazał się czynnikiem różnicującym dla podskali Pozytywne Nastawienie Psychiczne oraz poczucia zrozumiałości. Najwyższe wartości posiadały osoby pracujące umysłowo (20,42) lub łączące pracę fizyczną z pracą umysłową (20,09). Wykonywanie pracy umysłowej lub połączenie jej z fizyczną może dawać większą satysfakcję z wykonywanego zajęcia, niż na przykład praca fizyczna, w związku z czym badani reprezentują pozytywne nastawienie psychiczne oraz wykazują zdolność do odbierania świata jako uporządkowanego, zrozumiałego. Sytuacja materialna i trudności w wykonywaniu pracy spowodowane chorobą nie okazały się czynnikiem różnicującym poczucie koherencji i zachowania zdrowotne. Czas trwania choroby okazał się czynnikiem różnicującym dla podskali IZZ Praktyki Zdrowotne. Wraz ze wzrostem czasu trwania choroby rosną liniowo wartości w podskali Praktyki Zdrowotne. W związku z otrzymanymi wynikami postawić można wniosek taki, że osoby dłużej chorujące na cukrzycę typu 2, które jednocześnie mają więcej doświadczenia w zakresie samoopieki częściej podejmują praktyki sprzyjające utrzymaniu zdrowia na dłużej. Występowanie cukrzycy typu 2 w rodzinie badanego okazało się czynnikiem różnicującym dla podskali Prawidłowe Nawyki Żywieniowe oraz Praktyki Zdrowotne, a także dla globalnego IZZ. Osoby, u których w rodzinie nie została rozpoznana cukrzyca typu 2 wykazywały wyższe wartości we wszystkich przedstawionych podskalach oraz wyższy poziom Zachowań Zdrowotnych (82,2). Musiały odnaleźć się w nowej, trudnej sytuacji, jaką jest choroba przewlekła, konieczność kontroli czy też uczucie uzależnienia. Osoby takie częściej podejmowały zachowania prozdrowotne niż osoby mające już doświadczenie w opiece nad osobą z cukrzycą typu 2. Nie uzyskano związków pomiędzy poziomem poczucia koherencji oraz ZZ a wartościami BMI, które by były istotne statystycznie. Wartość hemoglobiny glikozylowanej (HbA1C) również nie okazała się być czynnikiem różnicującym, natomiast wyższy poziom Prawidłowych Nawyków Żywieniowych miały te osoby, które deklarowały w pytaniu o wartość HbA1C odpowiedź Nie wiem (związek nieistotny statystycznie). Poziom cukru we krwi nie okazał się być czynnikiem różnicującym poziom poczucia koherencji oraz zachowań zdrowotnych. Częstość wykonywania pomiarów stężenia glukozy we krwi była czynnikiem różnicującym w podskali Zachowania Profilaktyczne oraz globalne Zachowania Zdrowotne. W podskali Zachowania Profilaktyczne najwyższe wartości uzyskiwały osoby nie stosujące samokontroli (22), osoby badające poziom stężenia glukozy we krwi rzadziej niż raz w tygodniu (21,94) oraz osoby stosujące samokontrolę kilka razy dziennie (21,5). W ogólnym poziomie Zachowań Zdrowotnych najwyższe wartości mają osoby nie stosujące samokontroli (73). Uzyskane wyniki są zaskakujące ze względu na fakt, iż osoby nie stosujące samokontroli są jednocześnie osobami najczęściej podejmującymi zachowania prozdrowotne. Profilaktyka prozdrowotna posiada wiele elementów, jednak samokontrola u osoby z rozpoznaną cukrzycą typu 2 jest podstawą prawidłowego doboru leków i uzyskania normoglikemii. Sposób leczenia cukrzycy okazał się czynnikiem różnicującym dla ogólnego poziomu Zachowań Zdrowotnych, globalnego SOC, a także dla poczucia zaradności, zrozumiałości oraz podskal IZZ: Zachowania Profilaktyczne i Praktyki Zdrowotne. Osoby leczone insuliną oraz środkami doustnymi wykazywały wyższe wartości w podskali Zachowania Profilaktyczne (21,06/82,63) oraz w ogólnym poziomie Zachowań Zdrowotnych (20,37/74,98). W przypadku podskali Praktyki Zdrowotne wyższe wartości miały osoby leczone insuliną (21,63). Leczeni insuliną oraz stosujący dietę przedstawiali wyższe wartości globalnego SOC (120,63/121,57) oraz poczucia zrozumiałości (48,97/50,29) oraz zaradności (38,59/39). Osoby leczone insuliną wymagają kontroli glikemii, stosowania odpowiedniej diety, a także stosowania odpowiednich dawek insuliny. Prawidłowo prowadzona cukrzyca typu 2 wymaga od pacjenta silnej woli oraz zmiany dotychczasowych złych nawyków. W związku z tymi zagadnieniami osoby badane częściej podejmują zachowania prozdrowotne, ale także ukazują wyższe wartości globalnego SOC, którego im wyższy poziom, tym wyższy poziom zachowań prozdrowotnych. Przestrzeganie diety było czynnikiem różnicującym w pod-

6 202 Krystyna Kurowska, Olga Figiel skali Pozytywne Nastawienie Psychiczne. Osoby deklarujące przestrzeganie diety wykazywały wyższe wartości w tej podskali (20,48). Podsumowując osoby przestrzegające diety znają korzyści płynące ze stosowania diety, jako jednej z form leczenia. Świadomość dbałości o własne zdrowie daje poczucie spokoju i komfortu psychicznego. Zagadnienie to okazało się być różnicujące dla podskali Pozytywne Nastawienie Psychiczne oraz poziom zrozumiałości. Osoby, które nigdy nie zapominały o stosowaniu leków osiągnęły najwyższe wartości w podskali Pozytywne Nastawienie Psychiczne (20,76), najniższe natomiast osoby zapominające o stosowaniu leków co najmniej raz w tygodniu (14,5). Poziom zrozumiałości najwyższą wartość miał dla osób, zapominających o stosowaniu leków co najmniej raz w miesiącu (50,08). Podsumowując można zauważyć, iż osoby wyciszone, mające uregulowane życie rodzinne i posiadające komfort psychiczny skrupulatnie przestrzegają zaleceń dotyczących stosowania leków przeciwcukrzycowych. Występowanie nadciśnienia tętniczego było czynnikiem różnicującym dla podskali Pozytywne Nastawienie Psychiczne, Praktyki Zdrowotne oraz dla ogólnego poziomu Zachowań Zdrowotnych. U osób, u których nie występowało owe schorzenie wartości powyższych podskal i Zachowań Zdrowotnych (81,06) były wyższe. Analizując otrzymane wyniki można stwierdzić, że występowanie nadciśnienia tętniczego wpływało na obniżenie zachowań zdrowotnych, osoby nie chorujące na nadciśnienie częściej podejmują korzystne zachowania zdrowotne. Otyłość, choroba wieńcowa, nowotworowa nie były czynnikiem różnicującym poczucie koherencji oraz zachowania zdrowotne. Współwystępowanie chorób tarczycy było czynnikiem różnicującym dla podskal Prawidłowe Nawyki Żywieniowe, Praktyki Zdrowotne oraz dla elementów poczucia koherencji zaradność, sensowność oraz dla globalnego SOC. Osoby z chorobami tarczycy wykazały wyższe wartości w skali Prawidłowe Nawyki Żywieniowe (21,2) oraz Praktyki Zdrowotne (22,1), posiadały również niższy poziom zaradności (33,8), sensowności (28,8) oraz niższy globalny SOC (109,9). Współwystępowanie chorób tarczycy wpływało na obniżenie poziomu globalnego SOC oraz składowych SOC, przy wzroście poziomu zachowań prozdrowotnych. Hiperlipidemia była czynnikiem różnicującym w zakresie podskali Prawidłowe Nawyki Żywieniowe. Osoby deklarujące występowanie hiperlipidemii posiadały niższe wartości w tej podskali (16,74). Otrzymany wynik sugeruje występowanie hiperlipidemii jako schorzenia spowodowanego nieprawidłową dietą. Wystąpienie udaru mózgu było czynnikiem różnicującym dla podskali Zachowania Profilaktyczne. Osoby, u których nie wystąpił udar mózgu przedstawiały wyższe wartości w tej podskal (20,55). Otrzymany wynik sugeruje, iż osoby z rozpoznaniem cukrzycy typu 2, które przeszły udar mózgu rzadziej stosują profilaktykę zdrowotną. Występowanie powikłania jakim jest polineuropatia obwodowa była czynnikiem różnicującym dla podskali Prawidłowe Nawyki Żywieniowe. Osoby, u których występowało to powikłanie wykazywały się znacznie niższymi wartościami w skali Prawidłowe Nawyki Żywieniowe (14,2). Polineuropatia obwodowa jest powikłaniem zbyt wysokich glikemii. Analizując wyniki badania można stwierdzić, iż osoby nie cierpiące z powodu tego powikłania częściej stosują prawidłową dietę. Występowanie nefropatii i retinopatii oraz makroangiopatii nie było czynnikiem różnicującym dla poczucia koherencji i zachowań zdrowotnych. Stopa cukrzycowa natomiast była czynnikiem różnicującym dla podskal Prawidłowe Nawyki Żywieniowe, Pozytywne Nastawienie Psychiczne oraz dla poczucia sensowności oraz dla globalnego SOC. Osoby, u których stopa cukrzycowa nie występowała wykazywały wyższe wartości w podskali Prawidłowe Nawyki Żywieniowe (18,83) oraz Pozytywne Nastawienie Psychiczne (20,4), niższe wartości globalnego SOC (116,2) oraz poczucia sensowności (32,11). Z otrzymanych danych wynika, że osoby mające zespół stopy cukrzycowej rzadziej podejmują korzystne zachowania zdrowotne, przedstawiają natomiast wyższe wartości globalnego SOC. Miejsce leczenia i odbywania konsultacji było czynnikiem różnicującym dla podskal Prawidłowe Nawyki Żywieniowe, Pozytywne Nastawienie Psychiczne, Praktyki Zdrowotne oraz dla ogólnych Zachowań Zdrowotnych. W każdej z podskal oraz globalny poziom zachowań zdrowotnych (88,43) miały najwyższe wartości u osób, które były leczone w poradni diabetologicznej. Można zatem wnioskować, iż skuteczniejszym sposobem leczenia cukrzycy jest konsultowanie z lekarzem diabetologiem. Badani deklarujący konsultację w poradni diabetologicznej znacznie częściej podejmują zachowania prozdrowotne. Częstość korzystania z porad lekarza była czynnikiem różnicującym dla podskal: Prawidłowe Nawyki Żywieniowe, Zachowania Profilaktyczne oraz dla ogólnego poziomu Zachowań Zdrowotnych oraz dla poziomu poczucia zaradności. W przypadku Prawidłowych Nawyków Żywieniowych największa wartość występowała w przypadku korzystania z porad lekarza raz na 3 m-ce (21,42) oraz raz na m-c (21,18). W przypadku ogólnego poziomu Zachowań Zdrowotnych sytuacja była analogiczna. Osoby korzystające rzadziej niż co pół roku z porad lekarza były osobami o wyższym poczuciu zaradności (39) niż osoby częściej z takich porad korzystające (32). Analizując wyniki badania, można postawić wniosek, iż osoby regularnie korzystające z porad lekarza są osobami częściej podejmującymi zachowania prozdrowotne. Palenie tytoniu było czynnikiem różnicującym dla wszystkich podskal Inwentarza Zachowań Zdrowotnych oraz dla ogólnego poziomu Zachowań Zdrowotnych. Występował związek: im wyższy poziom w danej skali, tym niższa była częstotliwość palenia tytoniu, im wyższy poziom zachowań zdrowotnych, tym rzadziej badani palą tytoń. Czas trwania nałogu wykazał niewielki związek z podskalą Prawidłowe Nawyki Żywieniowe, nie był to jednak związek istotny statystycznie. Ilość spożywanej w ciągu dnia kawy była czynnikiem różnicującym dla ogólnego poziomu Zachowań Zdrowotnych, jak i dla

7 Poczucie koherencji a zachowania zdrowotne u osób z rozpoznaną cukrzycą typu wszystkich podskal oraz dla poczucia zrozumiałości. Najwyższe wartości uzyskano u osób deklarujących nie spożywanie kawy w ogóle. W oparciu o powyższe wyniki można stwierdzić, iż spożycie kawy miało związek z podejmowaniem zachowań zdrowotnych. Ograniczenie spożycia kawy powodowało częstsze podejmowanie zachowań prozdrowotnych. Częstość podejmowania aktywności fizycznej nie okazała się być czynnikiem różnicującym dla poczucia koherencji i zachowań zdrowotnych. Osoby, które kontrolują swoją masę ciała w każdej z podskal oraz w ogólnym poziomie zachowań zdrowotnych uzyskały wyniki wyższe niż osoby, które swojej masy ciała nie kontrolują. Dbałość o prawidłową, urozmaiconą, odpowiednią dla schorzenia dietę była czynnikiem różnicującym dla podskal Prawidłowe Nawyki Żywieniowe oraz Praktyki Zdrowotne, a także dla ogólnego poziomu zachowań zdrowotnych oraz dla poziomu poczucia zrozumiałości. Im większa częstotliwość dbania o prawidłową dietę, tym wyższe wartości w poszczególnych podskalach, w ogólnym poziomie zachowań zdrowotnych (85,35) oraz wyższe wartości poziomu zrozumiałości (51,35). Podsumowując, można wnioskować, iż osoby dbające o zdrową dietę częściej podejmują zachowania prozdrowotne. Wystarczająca długość snu była czynnikiem różnicującym dla podskali: Prawidłowe Nawyki Żywieniowe, Praktyki Zdrowotne oraz dla ogólnego poziomu zachowań zdrowotnych, dla globalnego poziomu SOC, a także dla poczucia zaradności. Osoby poświęcające wystarczającą ilość czasu na sen wykazały wyższe wyniki w podskali Prawidłowe Nawyki Żywieniowe (19,84) oraz Praktyki Zdrowotne (21,81) a także wyższą wartość ogólną Zachowań Zdrowotnych (82,78), natomiast w przypadku globalnego SOC (125,29) oraz poczucia zaradności (40,86) najwyższą wartość osiągały osoby nie poświęcające odpowiedniej ilość czasu na sen. Otrzymane wyniki świadczą o tym, że osoby poświęcające odpowiednią ilość czasu na sen deklarują częstsze podejmowanie zachowań prozdrowotnych niż osoby nie sypiające wystarczająco długo. Istnieje wiele zmiennych pośredniczących związanych zarówno z elementami demograficznymi, jak i ze stylem życia wpływających na poziom poczucia koherencji oraz na podejmowanie zachowań zdrowotnych mających wpływ na wystąpienie choroby lub na powrót do optymalnego dla siebie stanu zdrowia. Zmienne wpływają bezpośrednio na podskale Inwentarza Zachowań Zdrowotnych, jak i na składowe poczucia koherencji, w szczególności na poczucie zrozumiałości, zaradności oraz globalnego SOC. Zmiennych potwierdzających związek poczucia sensowności było znacznie mniej. Podsumowując przedstawione wyniki, można zaobserwować, iż wiele zmiennych pośredniczących wpływa na podejmowanie zachowań zdrowotnych oraz na globalny poziom SOC. Zmienne te mają istotny wpływ na to jak żyjemy, jakie zachowania podejmujemy, jakie jest nasze nastawienie psychiczne do choroby i na ile jesteśmy w stanie przestrzegać zaleceń, aby jak najdłużej cieszyć się zdrowiem. Dyskusja Cukrzyca typu 2 jest jedną z najczęściej występujących chorób cywilizacyjnych. Dołączyła ona do kręgu chorób cywilizacyjnych ze względu na zmianę w ostatnich latach stylu życia, zwłaszcza w dużych miastach, gdzie cały czas kariera, pieniądze przedkładane są ponad własne zdrowie. Liczba osób z rozpoznaną cukrzycą typu 2 systematycznie wzrasta, powiększa się również liczba osób, które nie zostały trafnie zdiagnozowane. Nie leczona, bądź leczona nieprofesjonalnie doprowadza do szeregu zmian w naczyniach włosowatych, powodując zaburzenia widzenia, zaburzenia ukrwienia kończyn dolnych, zmiany nerwów obwodowych, uszkodzenie nerek, zespół stopy cukrzycowej [3]. Większość osób z rozpoznaniem cukrzycy typu 2 rzadko lub w ogóle nie podejmuje zachowań profilaktycznych, samokontroli, nie dba o urozmaiconą zróżnicowaną, zdrową dietę. Dlaczego tak się dzieje? W przeprowadzonych badaniach wykazano istotne związki pomiędzy poziomem poczucia koherencji, które to gwarantują, że dana osoba chce działać na rzecz określonych zachowań prozdrowotnych. Obecnie coraz częściej zauważa się znaczącą rolę pacjenta w procesie leczenia i zdrowienia. Od jego nastawienia psychicznego, chęci i zaangażowania w proces leczenia zależy nierzadko jego powrót do stanu zdrowia. Doceniono behawioralne uwarunkowania zdrowia wpływające na zmianę dotychczasowych zachowań zdrowotnych, które wpływają na pojawienie się choroby somatycznej. Podejmuje się rozważania na temat zależności poczucia koherencji i zachowań zdrowotnych. We wcześniejszych naszych badaniach wykazaliśmy, iż poziom poczucia koherencji jest taką zmienną, która nie tylko wpływa na wystąpienie choroby, ale odpowiada również za jej przebieg [4, 5]. Przeprowadzone badania wśród osób z rozpoznaną cukrzycą typu 2 miały na celu wykazanie związku pomiędzy poziomem poczucia koherencji a zachowaniami zdrowotnymi w tej grupie chorych. Osoby te różniły się pomiędzy sobą poziomem poczucia zaradności, w przypadku pozostałych składowych oraz globalnego SOC, nie różniły się pomiędzy sobą w sposób istotny statystycznie. W przypadku średniego poziomu globalnego SOC uzyskany wynik 117 był wynikiem niższym niż normy podawane przez Antonovsky ego ( pkt.) [1]. We wcześniejszych badaniach oceniliśmy również poziom poczucia koherencji u rodzin osób chorych onkologicznie, uzyskałyśmy wówczas znacznie niższy globalny SOC niż podane normy. Stwierdziliśmy, iż spowodowane było to stresem, przemęczeniem oraz lękiem podczas opieki nad najbliższymi [6]. Osoby z rozpoznaniem cukrzycy typu 2 różniły się pomiędzy sobą zachowaniami zdrowotnymi. Uzyskano istotne statystycznie różnice pomiędzy wszystkimi elementami zachowań zdrowotnych, jak i poziomem ogólnym zachowań zdrowotnych. W przypadku ogólnych zachowań zdrowotnych wykazano duże zróżnicowanie (od 43 do 110). Antonovsky zakłada, iż osoby o wyższym poczuciu koherencji będą wykazywały większą gotowość do korzystania z potencjalnych zasobów, a więc osoby o sil-

8 204 Krystyna Kurowska, Olga Figiel nym SOC lepiej radzą sobie w sytuacjach trudnych, lepiej mobilizują się, ale przede wszystkim wierzą w sens podejmowanych działań [7]. Analiza badań wykazała związek istotny statystycznie pomiędzy globalnym SOC a podskalą Praktyki Zdrowotne. Związek ten przedstawiał się następująco: im wyższy poziom SOC, tym wyższy poziom Praktyk Zdrowotnych. Wykazano również związek o sile przeciętnej pomiędzy podskalą Praktyki Zdrowotne a poczuciem zrozumiałości. Pozostałe związki były nieistotne statystycznie. W swoich badaniach Włodarczyk założył, iż poziom poczucia koherencji wpływa na ilość zachowań zdrowotnych. W analizie wyników autor otrzymał wysoką zależność poczucia koherencji i zachowań zdrowotnych. Najsilniejszy związek z zachowaniami zdrowotnymi wykazywało poczucie sensowności, które jest komponentem emocjonalno-motywacyjnym, najniższe natomiast poczucie zrozumiałości. Grupy o niskim i wysokim poczuciu koherencji różniły się istotnie pod względem zachowań zdrowotnych. Najsilniej różnicującym składnikiem były nawyki żywieniowe [8]. Istnieje wiele zmiennych pośredniczących mających wpływ na poziom poczucia koherencji oraz zachowania zdrowotne. Zmienne demograficzne wpływają na poziom poczucia koherencji i podejmowanie zachowań zdrowotnych. W przeprowadzonych badaniach uzyskano istotne statystycznie wyniki: kobiety znacznie częściej niż mężczyźni podejmowały zachowania zdrowotne, zamieszkiwanie w mieście miało wpływ na podejmowanie zachowań prozdrowotnych, wiek powyżej 60. roku życia warunkował wyższy poziom poczucia zrozumiałości i częstsze podejmowanie korzystnych zachowań zdrowotnych, przebywanie na emeryturze również sprzyjało podejmowaniu zachowań prozdrowotnych. Ostrowska w swoich analizach związku zmiennych demograficznych z podejmowaniem zachowań zdrowotnych ujawniła związek pomiędzy wykształceniem i pozycją zawodową a zachowaniami prozdrowotnymi. Niewielki wpływ na intensyfikację zachowań zdrowotnych miała lepsza sytuacja materialna oraz mieszkanie w mieście. Zachowania prozdrowotne częściej podejmowały kobiety i osoby samotne, osoby w młodym wieku [9]. Na podejmowanie zachowań zdrowotnych miało również wpływ samo nagłe wystąpienie choroby. W badaniach Andruszkiewicz wykazała, że kobiety po mastektomii znacznie częściej podejmowały zachowania zdrowotne niż kobiety zdrowe. Wykazała również silny związek podejmowanych zachowań zdrowotnych w zależności od wykształcenia [10]. W przeprowadzonych badaniach nie udało się wykazać związku następujących zmiennych pośredniczących: posiadaniem dzieci, sytuacją materialną, trudnościami w wykonywaniu pracy spowodowane chorobą, BMI, wartościami hemoglobiny glikozylowanej (HbA1C), poziomem glukozy we krwi, czasem trwania nałogu, częstością podejmowania aktywności fizycznej z poziomem poczucia koherencji i podejmowaniem zachowań zdrowotnych. Wyniki badań przeprowadzonych przez Birgitte Sanden-Eriksson pokazują istotną zależność pomiędzy niskimi wartościami hemoglobiny glikozylowanej (HbA1C) a wysokimi wartościami poczucia koherencji. Osoby z tak przedstawiającymi się wynikami były świadome swojej choroby, akceptowały ją, były zdolne do samodzielnego kierowania nią przy niewielkim tylko współudziale zespołu terapeutycznego [11]. W przeprowadzonych badaniach udało się ukazać związek pomiędzy paleniem tytoniu a podejmowaniem zachowań zdrowotnych. Zagadnienie to było różnicujące we wszystkich podskalach IZZ oraz ogólnym poziomem zachowań zdrowotnych. Związek przedstawiał się następująco, iż wyższa wartość uzyskana w danej skali, tym rzadziej badani palili. Badania nad uzależnieniem od nikotyny przeprowadzała Andruszkiewicz i Basińska. W wynikach otrzymano istotną różnicę pomiędzy poziomem poczucia zrozumiałości i sensowności a poziomem uzależnienia. Silne poczucie koherencji wskazuje na to, iż człowiek częściej podejmuje zachowania sprzyjające zdrowiu [12]. Określenie poziomu poczucia koherencji i jego składowych oraz poziomu zachowań zdrowotnych i jego podskal może w rzeczywisty sposób wpływać na kierunki prowadzonej edukacji pacjenta z cukrzycą typu 2. Faktem jest, iż dobre przygotowanie pacjenta do samoopieki, pozwoli mu na przystosowanie się do choroby, jej ograniczeń, lepsze poznanie własnego organizmu oraz skuteczne zapobieganie powikłaniom. Dzięki tym zagadnieniom chory na cukrzycę typu 2 dłużej będzie mógł cieszyć się zdrowiem i życiem. Istnieje zatem potrzeba podjęcia działań terapeutycznych o charakterze wspierająco edukacyjnym, dostosowanych do poziomu i sytuacji życiowej chorych, celem poprawy ich zachowań zdrowotnych. Interwencja taka powinna przyczynić się do podwyższenia SOC i pozytywnie wpłynąć na zadowolenie z doboru oczekiwanego stylu życia tak, aby chory przesunął się bliżej bieguna zdrowia. Wnioski 1. Osoby z rozpoznaniem cukrzycy typu 2 różnią się pomiędzy sobą poziomem poczucia zaradności. Istnieje zatem zależność, iż pacjenci z wyższym poczuciem zaradności szybciej zaakceptują swoją chorobę i osiągną optymalny dla siebie stan zdrowia. 2. Średni poziom globalnego poczucia koherencji wynosił 117,25 (od 92 do 147). Duża rozbieżność wyników świadczy o zróżnicowaniu grupy badanych pod względem poczucia koherencji. 3. Badana grupa osób przedstawiała duże zróżnicowanie zachowań podejmowanych dla utrzymania zdrowia. Osoby z cukrzycą nie wykazały optymalnej wiedzy na temat konieczności podejmowania zachowań prozdrowotnych. 4. U osób z rozpoznaniem cukrzycy typu 2 istnieją związki pomiędzy globalnym poziomem poczucia koherencji a podskalą Praktyki Zdrowotne w ten sposób, że osoby o wyższym globalnym poczuciu koherencji częściej podejmują korzystne zachowania zdrowotne. 5. Określenie poziomu koherencji i prezentowanych zachowań zdrowotnych u osób z cukrzycą typu 2 powinno posłużyć jako wykładnik w prognozowaniu opieki nad pacjentem.

9 Poczucie koherencji a zachowania zdrowotne u osób z rozpoznaną cukrzycą typu Piśmiennictwo 1. Antonovsky A.: Rozwikłanie tajemnicy zdrowia. Jak radzić sobie ze stresem i nie zachorować. Fundacja IPN. Warszawa 1995, 223, Juczyński Z.: Zachowania zdrowotne i wartościowanie zdrowia. W: Narzędzia pomiaru w promocji i psychologii zdrowia. Pracownia Testów Psychologicznych. Warszawa 2001, Belfiore F., Mogensem C.E., Sieradzki J., Kozek E., Frej M.: Nowe poglądy na cukrzycę i jej leczenie. Prz. Lek., Warszawa 2002, Kurowska K., Wrońska I., Zając M.: Poczucie koherencji u chorych z miażdżycą tętnic kończyn dolnych. Zdr. Publ., 2005, 115 (3), Kurowska K., Brzyska-Wilusz B., Felsmann M., Głowacka M.: Depresyjność a poczucie koherencji u osób chorych z 1 typem cukrzycy. Now. Lek., 2007, 5, Kurowska K., Kołodziejska K.: Orientacja życiowa i poziom wsparcia wyznacznikiem zapotrzebowania rodzin na domową opieką hospicyjną. Współ. Onkol., 2008, 12, Motyka M.: Koncepcja salutogenetyczna A. Antonovsky ego z perspektywy psychologii zdrowia. Pielęgniarstwo XXI Wieku, 2005, 3, Włodarczyk P.: Poczucie koherencji a zachowania zdrowotne. Lider, 1995, Ostrowska A.: Styl życia a zdrowie. Warszawa. IFiS PAN, 1999, Andruszkiewicz A., Ozmińska A.: Zachowania zdrowotne kobiet po mastektomii. Ann. Acad. Med. Siles., 2005, Sanden-Eriksson B.: Coping with type-2 diabetes: the role of sense of coherence compared with active management, J. Adv. Nurs., 2000, 31, Andruszkiewicz A., Basińska M.: Poczucie koherencji a uzależnienie od nikotyny. Probl. Piel., 2008, 16 (1-2), Adres do korespondencji: Kurowska Krystyna dr n med.; adiunkt Katedra i Zakład Pedagogiki i Dydaktyki Pielęgniarskiej CM w Bydgoszczy UMK Toruń Bydgoszcz, ul Techników 3 tel. 052/ ; mail: krystyna_kurowska@op.pl