STOWARZYSZENIE EKONOMISTÓW ROLNICTWA I AGROBIZNESU Roczniki Naukowe tom X zeszyt 4 215 Krzysztof Kucharski Akademia Ekonomiczna w Poznaniu WSPÓ ZALE NOŒCI EKONOMICZNE NA RYNKU PSZENICY I RZEPAKU W POLSCE W LATACH 1997-2006 ECONOMIC INTERDEPENDENCES ON THE WHEAT AND RAPE SEED MARKET IN POLAND IN THE YEARS 1997-2006 S³owa kluczowe: rynek pszenicy, rynek rzepaku, relacje cenowe, zale noœci Key words: wheat market, rape seed market, price relations, dependences Synopsis. W artykule dokonano analizy i oceny procesów jakie zachodzi³y na rynku pszenicy i rzepaku w Polsce w dekadzie prze³omu wieków. Zakres czasowy dotyczy wiêc lat 1997-2006. Jest to okres szczególny, poniewa obejmuje okres przedakcesyjny oraz pierwsze lata po wst¹pieniu Polski do struktur Unii Europejskiej. Pierwsze lata po akcesji ukazuj¹ doœæ du e zmiany jakie dokona³y siê na badanych rynkach. Coraz wiêkszego znaczenia nabiera niekonsumpcyjne wykorzystywanie p³odów rolnych, co prawdopodobnie przyczyni siê do dalszej modyfikacji rynków pszenicy i rzepaku. Wstêp W Polsce najwiêkszy udzia³ w dochodach rolników ma produkcja roœlinna. Udzia³ zbó w strukturze zasiewów roœlin uprawnych oscyluje w ostatnich latach wokó³ 70%, a w niektórych regionach kraju przekracza 80%, zaœ dominuj¹c¹ pozycjê w tej strukturze zajmuje pszenica [Kisiel 2004]. W ostatnich latach struktura zasiewów roœlin uprawnych wykazuje du e zmiany. Coraz wiêkszego znaczenia w tej strukturze nabiera rzepak, który bardzo czêsto wymieniany jest jako roœlina konkurencyjna wzglêdem pszenicy. Polska sta³a siê jednym z najwiêkszych producentów rzepaku w UE-25. Pod wzglêdem wielkoœci zbiorów i area³u uprawy Polskê wyprzedzaj¹ tylko Niemcy, Francja i Wielka Brytania [Rosiak 2006]. Postêpuj¹ce procesy integracji gospodarek, otwieranie siê na œwiat, zwiêkszenie znaczenia wymiany miêdzynarodowej, postêpuj¹ce procesy liberalizacji oraz wzrost roli porozumieñ miêdzynarodowych bêd¹ powodowa³y coraz silniejsze powi¹zanie rynku w Polsce z rynkiem œwiatowym [Stañko, Zarêba 2006]. W³¹czenie Polski od 1 maja 2004 r. do jednolitego rynku europejskiego spowodowa³o, e obrót produktami rolnymi wewn¹trz UE nie napotyka na adne ograniczenia. Ceny p³odów rolnych w Polsce uleg³y zmianie i zbli y³y siê do cen jakie wystêpowa³y w innych krajach cz³onkowskich, a to spowodowa³o, e zaczê³y zmieniaæ siê relacje pomiêdzy pszenic¹ i rzepakiem. Dla producentów, jak i dla konsumentów wa ne jest, aby zidentyfikowaæ te zmiany i wyjaœniæ ich przyczyny. Wp³yw na rynek pszenicy i rzepaku mia³y i bêd¹ mia³y procesy zachodz¹ce w ca³ej gospodarce. Wzrost gospodarczy i zwiêkszone zapotrzebowanie na paliwa, zmusza œwiat do zastêpowania ropy biopaliwami. Zmiany te powoduj¹, e dotychczasowe uprawy zbó przeznaczane s¹ na biopaliwa lub zastêpowane s¹ przez np. rzepak, co prowadzi do wzrostu cen produktów rolnych. Sytuacja ta jest bardzo korzystna dla producentów pszenicy i rzepaku, jednak w d³u szej perspektywie mo e doprowadziæ do tego, e zabraknie surowców przeznaczanych na cele konsumpcyjne. Celem artyku³u by³o ukazanie procesów jakie zachodzi³y na rynku pszenicy i rzepaku w Polsce w dekadzie prze³omu wieków ze szczególnym uwzglêdnieniem wspó³zale noœci ekonomiczno-produkcyjnych, takich jak struktura zasiewów czy relacje cen. Zmiany na rynku pszenicy i rzepaku w Polsce w latach 1997-2003 W pierwszych latach badanego okresu, tj. latach 1996-2001 sytuacja na rynku pszenicy by³a doœæ ustabilizowana, wielkoœæ zasiewów i wysokoœæ plonowania by³a na wzglêdnie podobnym
216 Krzysztof Kucharski poziomie, przy znacznej rosn¹cej tendencji wielkoœci zasiewów w pierwszych dwóch latach. W latach 1996-2001 cena pszenicy utrzymywa³a siê na relatywnie wysokim poziomie wzglêdem rzepaku, co œwiadczy o doœæ dobrej op³acalnoœci produkcji. Od roku 2002 powierzchnia zasiewów ulega- ³a systematycznemu zmniejszaniu i w roku 2006 osi¹gnê³a najni sz¹ wielkoœæ w ca³ym badanym okresie. Przyczyn rezygnacji z zasiewów pszenicy nale y upatrywaæ w malej¹cej op³acalnoœci produkcji. Jedn¹ z przyczyn takiej sytuacji by³y rosn¹ce ceny œrodków produkcji, takich jak: nawozy, paliwa czy materia³u siewnego, a drug¹ przyczyn¹ by³y utrzymuj¹ce siê niskie ceny jakie producenci otrzymywali ze sprzeda y swoich produktów. By³ to okres, który odznacza³ siê rosn¹cym zastêpowaniem uprawy pszenicy, upraw¹ rzepaku bardziej op³acaln¹ wzglêdem pszenicy i w latach 2002-2003 relacja cenowa rzepak : pszenica wynosi³a 2:1 i jest to wartoœæ du o wy sza od przyjêtej wartoœci granicznej okreœlanej na poziomie 1,6 :1 [Rosiak 2007]. Rynek rzepaku w pierwszych dwóch latach badanego okresu wykazywa³ tendencje wzrostowe, zarówno co do wielkoœci zasiewów jak i wysokoœci plonowania. Sytuacja na rynku ustabilizowa³a siê w nastêpnych latach, a wielkoœæ zasiewów i wysokoœæ plonowania by³a na wzglêdnie podobnym poziomie, przy nieznacznej rosn¹cej tendencji. W latach 1996-2001 relacja cenowa rzepak : pszenica by³a na poziomie ni szym ni wartoœæ graniczna, co œwiadczy o wzglêdnej nieop³acalnoœci rzepaku wzglêdem pszenicy. W kolejnych latach tendencja cenowa uleg³a zmianie na korzyœæ rzepaku, co mia³o du y wp³yw na decyzje producentów wzglêdem uprawy pszenicy. W 2003 roku relacja cenowa rzepak : pszenica by³a na poziomie 2:2,3 i osi¹gnê³a najwy sz¹ wartoœæ w badanym okresie, co by³o wynikiem rekordowych cen rzepaku. W tym roku z powodu niekorzystnych warunków atmosferycznych spowodowanych ostr¹ zim¹ oraz wiosenno-letni¹ susz¹ nast¹pi³ doœæ du y spadek plonów (dt/ha) w porównaniu z latami 2002 i 2001 (odpowiednio 14,3 i 22,5%), co przy zasadniczo niezmienionym areale uprawy rzepaku w stosunku do lat 2002 i 2001 spowodowa³o zmniejszenie zbiorów o odpowiednio 16,8 i 25,4%. Znaczne zmniejszenie poda y rzepaku doprowadzi³o do ukszta³towania siê ceny skupu tego surowca na poziomie 1016,6 z³ za tonê. Zmiany na rynku pszenicy i rzepaku w Polsce po integracji z UE Po wst¹pieniu Polski do Unii Europejskiej nast¹pi³o pogorszenie op³acalnoœci produkcji pszenicy wzglêdem rzepaku. W pierwszych latach sytuacja na rynku pszenicy by³a doœæ ustabilizowana, wielkoœæ zasiewów i wysokoœæ plonowania by³a na wzglêdnie podobnym poziomie, przy nieznacznej malej¹cej tendencji. Pogorszenie sytuacji nast¹pi³o w roku 2006, gdzie z powodu z³ych warunków agrometeorologicznych nast¹pi³ spadek plonów, a dodaj¹c do tego ograniczenie powierzchni zasiewów nast¹pi³ znaczny spadek produkcji. Spadek poda y spowodowa³, i produkcja Tabela 1. Powierzchnia, zbiory i plony pszenicy oraz rzepaku w Polsce w latach Lata 1996 1997 1998 1999 2001 2002 2003 2004 2005 2006 powierzchnia uprawy [tys. ha] 2480 2555 2631 2583 2635 2627 2414 2308 2311 2218 2176 ród³o: opracowanie i in. 2006]. Pszenica zbiory [tys. ton] 8576 8193 9537 9051 8503 9283 9304 7858 9892 8771 7060 wielkoœæ plonowania [dt/ha] 34,6 32,1 36,2 35,0 32,3 35,3 38,5 34,0 42,8 39,5 32,4 powierzchnia uprawy [tys. ha] 282,6 317,4 466,0 545,3 436,8 443,2 439,0 426,3 538,2 550,2 623,9 Rzepak zbiory [tys. ton] 449,3 594,9 1099,1 1131,9 958,1 1063,6 952,7 793,0 1632,9 1449,8 1651,5 1996-2006 wielkoœæ plonowania [dt/ha] 15,9 18,7 23,6 20,8 21,9 24,0 21,7 18,6 30,3 26,3 26,5 w³asne na podstawie Roczników Statystycznych GUS z lat 1996-2006 oraz [Ma³kowski
217 Tabela 2. Relacje cen skupu rzepaku do cen skupu pszenicy [z³/dt] Lata 1996 1997 1998 1999 2001 2002 2003 2004 2005 2006 Cena rzepaku Cena pszenicy Relacja cen rzepak : pszenica 85,45 57,19 1,49 86,54 50,59 1,70 89,57 46,83 1,91 ród³o: [Rosiak i in. 2007] oraz [Rosiak 2005]. 64,28 42,98 1,50 80,63 50,82 1,59 82,17 50,45 1,63 85,35 43,61 1,96 101,6 45,51 2,23 86,47 47,19 1,83 77,33 36,69 2,11 93,44 44,41 2,10 pszenicy nie pokrywa³a zapotrzebowania, przez co zapasy ziarna uleg³y znacznemu obni eniu. W ostatnim sezonie na rynku zbó wystêpowa³a wzglêdna nadwy ka popytu nad poda ¹, a jedn¹ z si³ napêdowych takiej sytuacji by³ wzrost znaczenia sektora biopaliw oraz poziomu ycia ludnoœci, a to spowodowa³o zwiêkszone zapotrzebowanie na surowce rolne, zaœ prognozy na nastêpne lata wskazuj¹, e tendencja wzrostowa bêdzie siê utrzymywa³a. W przeciwieñstwie do pszenicy powierzchnia uprawy rzepaku w pierwszych latach po wst¹pieniu Polski do Unii Europejskiej charakteryzowa³a siê znacznym wzrostem (z 0,4 mln ha w ostatnich czterech latach przed akcesj¹ do 0,5 mln ha w latach 2004-2005 i 0,6 mln ha w 2006 roku) [Rosiak 2007]. Przyczynê zwiêkszenia area³u uprawy upatrywaæ nale y we wzroœcie op³acalnoœci produkcji. Wzrost cen rzepaku, a zarazem spadek cen pszenicy spowodowa³o zwiêkszenie op³acalnoœci produkcji rzepaku wzglêdem pszenicy, sk³oni³o to pewn¹ czêœæ producentów do zmniejszenia uprawy pszenicy i zast¹pienie jej rzepakiem. Ceny i ich wspo³zale noœci na badanych rynkach Powierzchnia uprawy, zarówno pszenicy jak i rzepaku, zale y przede wszystkim od wysokoœci uzyskiwanych cen, bo to one kszta³tuj¹ przychody z produkcji [Seremak-Bulge 2006]. Jak widaæ na rysunku 2, dynamika cen pszenicy i rzepaku kszta³towa³a siê poni ej progu inflacyjnego, co przy rosn¹cych cenach œrodków zakupywanych przez producentów, powodowa³o dalsze zubo enie producentów rolnych. Wyj¹tkiem by³y lata, 2003 i 2006, gdzie ceny wzrasta³y szybciej od inflacji. Spowodowane to by³o w latach, 2003 ni szymi zbiorami, natomiast w roku 2006 zwiêkszeniem popytu spowodowanym przez rozwój produkcji biopaliw. 140 3000 2500 1500 1000 500 0 y = -41,809x + 2699,8 R 2 = 0,6461 y = 23,805x + 317,98 R 2 = 0,6074 1996 1997 1998 1999 2001 2002 2003 2004 2005 2006 zasiewy pszenicy Rysunek 1. Tendencja zmian i wielkoœæ zasiewów pszenicy i rzepaku w Polsce w latach 1996-2006. ród³o: opracowanie w³asne na podstawie tabeli 1. lata zasiewy rzepaku 120 100 80 60 inflacja dynamika cen pszenicy dynamika cen rzepaku 40 1996 1997 1998 1999 2001 2002 2003 2004 2005 2006 Rysunek 2. Dynamika cen pszenicy i rzepaku na tle inflacji (1996 = 100) ród³o: opracowanie w³asne na podstawie tabeli 2 oraz danych GUS.
218 Krzysztof Kucharski 1200 1000 800 600 400 200 0 1996 1997 1998 1999 2001 2002 2003 2004 2005 2006 cena (z³/t) Rysunek 3. Relacja cen i wielkoœci zasiewów rzepaku w Polsce w latach 1996-2006 ród³o: opracowanie w³asne na podstawie danych zawartych w tabeli 1 i 2. lata wielkoœæ zasiewów (tys. ha) Na wielkoœæ zasiewów pszenicy i rzepaku ma równie wp³yw relacja cenowa pomiêdzy tymi uprawami. W latach 1996-2001 cena pszenicy utrzymywa³a siê na relatywnie wy szym poziomie, natomiast od roku 2002 uprawa rzepaku sta³a siê bardziej op³acalna wzglêdem pszenicy, co mia³o swoje odzwierciedlenie w zmianie struktury zasiewów. Po wejœciu Polski do Unii Europejskiej nast¹pi³o bardzo du e zwiêkszenie area³u uprawy rzepaku przy malej¹cej uprawie pszenicy. Analizuj¹c wielkoœæ zasiewów i ceny uzyskiwane przez producentów rzepaku zauwa yæ mo na, e rynek rzepaku charakteryzowa³ siê doœæ znaczn¹ amplitud¹ zmian powierzchni zasiewów, które w pewien sposób determinowane by³y zmian¹ cen. W celu okreœlenia si³y oddzia³ywania ceny na wielkoœæ zasiewów, obliczono wspó³czynnik korelacji 1, który wyniós³ 0,41. Oznacza to istotn¹ zale noœæ pomiêdzy tymi zmiennymi i potwierdza, e wysoka (niska) cena powoduje zwiêkszenie (zmniejszenie) zasiewów na przysz³y rok. Oczywiœcie zjawisko takie powoduje, e rynek rzepaku jest w krótkim okresie niestabilny. Pewnym wyj¹tkiem by³y lata 2005-2006, które charakteryzowa³y siê tym, e pomimo wyraÿnego spadku ceny rzepaku w roku 2005, powierzchnia zasiewów na rok 2006 zwiêkszy³a siê o 13,4%. Wzrost popytu w roku 2006 nie spowodowa³ obni ki ceny, jak to mia³o miejsce dotychczas, natomiast paradoksalnie cena wzros³a w stosunku do roku poprzedniego o 20,8%. Sytuacja ta by³a efektem zwiêkszonego zapotrzebowania na rzepak na rynku krajowym, co by³o efektem pozytywnych zmian zachodz¹cych na tym rynku po wejœciu Polski do Unii Europejskiej. Podjêcie decyzji o zwiêkszeniu zasiewów na przysz³y rok przy niskich cenach, mo e œwiadczyæ o tym, e producenci w swoich kalkulacjach zaczêli uwzglêdniaæ czynnik popytowy. Wzrost popytu mo e byæ wynikiem miêdzy innymi wzrostu liczby ludnoœci lub zwiêkszonego spo ycia, w przypadku rzepaku t³uszczów roœlinnych, a w przypadku pszenicy wszelkiego rodzaju wyrobów m¹cznych. Jednak jak wiadomo przyrost ludnoœci w Polsce jest bliski zeru, natomiast przyrost popytu jednostkowego (w przeliczeniu na osobê) równie nie ma du ych perspektyw oraz dodatkowo jest ujemnie skorelowany z ewentualnym i faktycznym wzrostem cen ywnoœci (i wynikaj¹cym st¹d wzrostem cen produktów rolnych) [Rembisz 2007]. Przy nieznacznie rosn¹cym popycie krajowym, rozwi¹zaniem stymuluj¹cym wzrost popytu globalnego, i w zwi¹zku z tym zmniejszenie presji poda owej i spadek cen, jest dynamizowanie eksportu. Podsumowanie Na podstawie przeprowadzonej analizy wybranych czynników mikroekonomicznych oraz zale noœci ekonomiczno-produkcyjnych zachodz¹cych wewn¹trz rynku pszenicy i rzepaku, mo na dojœæ do kilku wniosków. 1. Analiza cen na rynku pszenicy i rzepaku dowodzi, e wskaÿniki dynamiki cen by³y wyraÿnie ni sze od inflacji. Równoczeœnie ceny produktów nabywanych przez rolników wzrasta³y w tempie przekraczaj¹cym inflacjê, a jeszcze bardziej dynamikê cen produktów sprzedawanych przez rolnictwo. Spowodowa³o to rozwarcie siê no yc cen na niekorzyœæ producentów pszenicy i rzepaku. 1 Obliczaj¹c wspó³czynnik korelacji i podstawiaj¹c dane o wielkoœci zasiewów, uwzglêdniono dane z przesuniêciem o rok, poniewa reakcja producentów rolnych na zmianê ceny nastêpuje z opóÿnieniem wynikaj¹cym z d³ugiego cyklu produkcyjnego. Wspó³czynnik obliczono dla lat 1996-2005.
219 2. Analiza cen i wielkoœci zasiewów rzepaku ukazuje znaczn¹ zale noœæ pomiêdzy tymi zmiennymi i potwierdza, e wysoka (niska) cena w danym roku powodowa³a zwiêkszenie (zmniejszenie) zasiewów na przysz³y rok, co skutkowa³o spadkiem cen w nastêpnym roku i obni eniem op³acalnoœci produkcji. Odstêpstwem od tej zale noœci by³y lata 2005-2006, które charakteryzowa³y siê tym, e pomimo wyraÿnego spadku ceny rzepaku w roku 2005, powierzchnia zasiewów na rok 2006 uleg³a zwiêkszeniu. 3. Po wejœciu Polski do struktur Unii Europejskiej nast¹pi³a poprawa op³acalnoœci produkcji rzepaku wzglêdem pszenicy, o czym œwiadczyæ mo e relacja cenowa rzepak : pszenica, która po akcesji wynosi³a œrednio 2,01 przy œredniej 1,63 z lat 1996-2001. Op³acalnoœæ produkcji rzepaku spowodowa³a wzrost powierzchni uprawy z oko³o 0,41 mln ha w ostatnich 8 latach przed akcesj¹ do oko³o 0,57 mln ha w pierwszych latach po akcesji, przy nieznacznej, lecz rosn¹cej tendencji rezygnacji z uprawy pszenicy. 4. G³êbsza analiza tempa zmian sk³adników produkcji pszenicy i rzepaku zwraca uwagê na to, e wieloletnie tendencje rozwoju zale ¹ bardziej od wielkoœci zasiewów i plonowania (czynniki naturalne) ani eli od zmiennych ekonomicznych tj. czynników koniunkturalnych [Woœ 2006]. Nawet panuj¹ca w badanym okresie dekoniunktura w rolnictwie, przejawiaj¹ca siê niekorzystnym wspó³czynnikiem no yc cen rolnych, w sposób istotny nie wp³ywa³a na reakcje producentów pszenicy i rzepaku. Literatura Kisiel M. 2004: Produkcja zbó. Polska wieœ w Europie. IERiG, Warszawa, 1. Ma³kowski J. i in. 2006: Analizy rynkowe. Rynek zbó, stan i perspektywy. IERiG, Warszawa, 28. Rembisz W. 2007: Mikroekonomiczne podstawy wzrostu dochodów producentów rolnych. Wy sza Szko³a Finansów i Zarz¹dzania, Warszawa, 23. Rosiak E. 2006: Sektor olejarski prognozy rozwoju do 2013 roku. Biuletyn Informacyjny ARR, nr 11, 30. Rosiak E. 2007: Roœliny oleiste. [W:] Analiza produkcyjno-ekonomicznej sytuacji rolnictwa i gospodarki ywnoœciowej w 2006 roku. Woœ A. (red.). IERiG PIB, Warszawa, 241. Rosiak E. i inni 2007: Analizy rynkowe. Rynek rzepaku, stan i perspektywy. IERiG, 24-25. Rosiak E. 2005: Produkcja roœlin oleistych. Polska wieœ w Europie. IERiG, Warszawa. Seremak-Bulge J. (red.) 2006: Ewolucja rynku zbo owego i jej wp³yw na proces transmisji cen. IERiG, Warszawa, 45-53. Stañko S., Zarêba P. 2006: Krajowy rynek roœlin zbo owych (1992-2005). Biuletyn Informacyjny ARR, nr 3, 18. Woœ A. 2006: Makroekonomiczne uwarunkowania rozwoju sektora ywnoœciowego. [W:] Analiza produkcyjnoekonomicznej sytuacji rolnictwa i gospodarki ywnoœciowej w 2005 roku, Woœ A. (red.). IERiG -PIB, Warszawa, s. 9-36. Summary In this article an analyse and an assessment to the processes which were taking place in the rape seed and wheat market in Poland during a turn-of-the-centuries decade was made. The time span in question covers the years from 1997 to 2006. This was a specific time as it included both the pre-accession period and the first years following Poland s joining the European Union. The first years following Poland s joining the European Union show quite considerable changes made in studied markets. Non-consumer utilization of agricultural products comes into greater prominence, which will probably increase further modifications of the wheat and rape market. It was also found, that growing trends of the rape and wheat market were to a greater extent contingent upon the cropping structure and yield than on prosperital factors. Adres do korespondencji: mgr Krzysztof Kucharski Akademia Ekonomiczna w Poznaniu Katedra Makroekonomii i Gospodarki ywnoœciowej Al. Niepodleglosci 10 60-967 Poznañ e-mail: kucharski@karolew.pl