ISBN

Joanna Kaźmierczak, Iwona Gosztowt Uniwersytet Łódzki Studium Języka Polskiego dla Cudzoziemców, 90-231 Łódź, ul Jana Matejki 21/23 RECENZENT Anna Janecka REDAKTOR INICJUJĄCY Damian Rusek SKŁAD I ŁAMANIE Munda Maciej Torz KOREKTA TECHNICZNA Leonora Wojciechowska PROJEKT OKŁADKI Katarzyna Turkowska Publikacja bez opracowania redakcyjnego w Wydawnictwie UŁ Publikacja finansowana ze środków Studium Języka Polskiego dla Cudzoziemców UŁ Copyright by Authors, Łódź 2016 Copyright for this edition by Uniwersytet Łódzki, Łódź 2016 Wydane przez Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego Wydanie I. W.07351.16.0.S Ark. wyd. 6,5; druk. 7,625 ISBN 978-83-8088-044-3 Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego 90-131 Łódź, ul. Lindleya 8 www.wydawnictwo.uni.lodz.pl e-mail: ksiegarnia@uni.lodz.pl tel. (42) 665 58 63

SPIS TREŚCI PRZEDMOWA... 7 INFORMACJE DLA UŻYTKOWNIKÓW... 9 WYKAZ SKRÓTÓW... 11 Część I. PODSTAWY CYTOLOGII... 13 Rozdział 1. Porównanie budowy komórki roślinnej i zwierzęcej... 15 Rozdział 2. Plazmatyczne elementy budowy komórki... 21 2.1. Cytoplazma podstawowa (cytozol)... 21 2.2. Błona cytoplazmatyczna........................................ 25 2.2.1. Transport substancji przez błonę cytoplazmatyczną... 27 2.3. Jądro komórkowe... 33 2.4. Plastydy... 39 2.4.1. Budowa chloroplastu... 40 2.5. Mitochondrium... 42 2.6. Siateczka śródplazmatyczna (retikulum endoplazmatyczne)... 45 2.7. Aparat Golgiego... 46 2.8. Lizosomy... 47 2.9. Peroksysomy... 47 2.10. Rybosomy... 47 Rozdział 3. Nieplazmatyczne elementy budowy komórki... 53 3.1. Ściana komórkowa... 53 3.2. Wakuola (wodniczka)... 54 Rozdział 4. Cykl komórkowy. Mitoza. Amitoza... 59 4.1. Cykl komórkowy... 59 4.2. Przebieg procesu mitozy... 61 4.3. Amitoza... 63 Bibliografia........................................................ 66 SPIS TREŚCI Część II. PODSTAWY GENETYKI... 67 Rozdział 1. Podstawowe pojęcia genetyczne... 69 Rozdział 2. Mejoza... 71 Rozdział 3. Genetyka klasyczna... 75 3.1. I prawo Mendla prawo czystości gamet... 75 3.1.1. Semidominacja (dominacja niecałkowita)... 76 3.1.2. Krzyżówka testowa... 77 3.1.3. Allele wielokrotne... 78 3.2. II prawo Mendla prawo niezależnej segregacji cech... 78 3.3. Chromosomowa teoria dziedziczności... 85 Joanna Kaźmierczak Iwona Gosztowt

6 SPIS TREŚCI Rozdział 4. Budowa i funkcje kwasów nukleinowych... 93 Rozdział 5. Biosynteza białka u eukariota... 97 5.1. Transkrypcja... 97 5.2. Składanie genu (splicing)... 98 5.3. Redagowanie informacji genetycznej (editing)... 99 5.4. Translacja.................................................... 99 Rozdział 6. Biosynteza białka u prokariota... 103 6.1. Regulacja ekspresji informacji genetycznej u prokariota na przykładzie operonu laktozowego... 103 Rozdział 7. Replikacja DNA........................................... 107 7.1 Przebieg procesu replikacji semikonserwatywnej... 107 7.2. Replikacja końców liniowych cząsteczek DNA... 109 7.3. Naprawa błędów powstających w procesie replikacji... 110 Rozdział 8. Mutacje... 111 8.1. Choroby o podłożu genetycznym... 113 8.1.1. Choroby wywołane przez mutacje genowe... 113 8.1.2. Choroby wywołane zaburzeniami liczby autosomów... 116 8.1.3. Choroby wywołane zaburzeniami liczby chromosomów płci... 117 Rozdział 9. Zmienność... 119 Bibliografia........................................................ 122 WYBÓR TEKSTÓW DO NAUKI JĘZYKA POLSKIEGO W ZAKRESIE BIOLOGII Podręcznik dla Cudzoziemców

PRZEDMOWA Podręcznik Podstawy cytologii i genetyki został przygotowany z myślą o słuchaczach Studium Języka Polskiego dla Cudzoziemców w UŁ. Jest przeznaczony dla cudzoziemców kandydatów na studia na kierunkach medycznych, biotechnologii i innych przyrodniczych oraz tych, którzy mają zamiar uczyć się w medycznych szkołach w Polsce. Podstawowym celem podręcznika jest: 1) zapoznanie słuchaczy z charakterystycznymi dla stylu naukowego strukturami językowymi oraz terminologią biologiczną co umożliwia jednoczesną naukę struktur gramatycznych równolegle, systematycznie wprowadzanych na lekcjach języka polskiego; 2) wyrównanie poziomu wiadomości i umiejętności studentów cudzoziemskich w zakresie biologii do poziomu reprezentowanego przez studentów polskich podejmujących studia wyższe. Dysproporcje te wynikają głównie ze zróżnicowania programów nauczania biologii w krajach, w których studenci kończyli szkoły odpowiadające polskiej szkole średniej; 3) przygotowanie przyszłych studentów do czytania ze zrozumieniem tekstów popularno-naukowych i naukowych w języku polskim, a także do czynnego posługiwania się językiem naukowym. Podręcznik jest przeznaczony do nauki pod kierunkiem lektora. Może też być wykorzystywany przez osoby posiadające odpowiednie przygotowanie językowe, chcące pracować samodzielnie. W grupach rozpoczynających od zera naukę języka polskiego podręcznik może być wykorzystany od około szóstego tygodnia kursu. Słuchacz powinien na tym etapie osiągnąć poziom znajomości języka polskiego A1, to znaczy: powinien rozróżniać rodzaje gramatyczne rzeczowników, przymiotników, liczebników i zaimków dzierżawczych. Powinien także odmieniać przez przypadki rzeczowniki. Czasowniki występują na tym etapie w liczbie pojedynczej. Słuchacz powinien umieć tworzyć formy czasu teraźniejszego, przeszłego i przyszłego czasowników niedokonanych. W grupach słuchaczy, którzy posiadają podstawową znajomość języka polskiego podręcznik może być wykorzystywany już od drugiego tygodnia kursu. Podręcznik składa się z dwóch działów tematycznych, w których znalazły się wyłącznie teksty preparowane. Tematyka działów jest zgodna z opracowanymi PRZEDMOWA Joanna Kaźmierczak Iwona Gosztowt

8 w SJPdC programami nauczania biologii oraz z podstawą programową nauczania biologii opracowaną dla szkół ponadpodstawowych przez MEN. Dział Podstawy Cytologii rozpoczyna kurs nauki biologii w SJPdC dlatego też pisany jest prostszymi strukturami i zawiera bogatszą część gramatyczną. Dział Podstawy Genetyki zamyka kurs nauczania biologii w SJPdC, napisany jest więc trudniejszym dla czytelnika językiem. Podręcznik zawiera: 1) teksty 2) rejestr nowych słów, wyrażeń i zwrotów 3) ćwiczenia wprowadzające i utrwalające nowe problemy gramatyczne oraz słownictwo. PRZEDMOWA WYBÓR TEKSTÓW DO NAUKI JĘZYKA POLSKIEGO W ZAKRESIE BIOLOGII Podręcznik dla Cudzoziemców

INFORMACJE DLA UŻYTKOWNIKÓW Skróty i znaki stosowane w materiale językowym M mianownik, D dopełniacz, C celownik, B biernik, N narzędnik, Ms miejscownik. (m) rzeczownik rodzaju męskiego, (ż) rzeczownik rodzaju żeńskiego, (n) rzeczownik rodzaju nijakiego, (dk) forma dokonana czasownika, (ndk) forma niedokonana czasownika, (lm) liczba mnoga, (blp) bez liczby pojedynczej, (blm) bez liczby mnogiej. INFORMACJE DLA UŻYTKOWNIKÓW Joanna Kaźmierczak Iwona Gosztowt

WYKAZ SKRÓTÓW Acetylo-CoA ADP ATP DNA ER SER RER FAD FADH GTP NAD NADH pz RNA acetylokoenzym A adenozynodwufosforan adenozynotrójfosforan (związek wysokoenergetyczny) kwas dezoksyrybonukleinowy siateczka śródplazmatyczna siateczka śródplazmatyczna gładka siateczka śródplazmatyczna szorstka dinukleotyd flawinoadeninowy (akceptor elektronów i protonów) zredukowana forma FAD guanozynotrójfosforan (związek wysokoenergetyczny) dinukleotyd nikotynamidoadeninowy (akceptor elektronów i protonów) zredukowana forma NAD pary zasad azotowych (w budowie DNA) kwas rybonukleinowy WYKAZ SKRÓTÓW Joanna Kaźmierczak Iwona Gosztowt

CZĘŚĆ I PODSTAWY CYTOLOGII Cytologia to starsza nazwa współczesnej nauki nazywanej biologią komórki. Przedmiotem zainteresowania cytologii jest struktura i funkcjonowanie komórek organizmów zarówno jedno- jak i wielokomórkowych. Cytologia, jako nauka zaczęła rozwijać się na początku XVII wieku, kiedy to do masowej produkcji trafiła udoskonalona przez Antonie van Leeuwenhoek a, wersja świetlnego mikroskopu optycznego. Pozwalał on oglądać komórki i elementy ich struktury w powiększeniach większych niż 10x. Jako pierwsze z udziałem mikroskopu optycznego zostały zaobserwowane ściany komórkowe perydermy (tkanki okrywającej roślin), które w 1665 roku opisał Robert Hook. Obecnie funkcjonuje około 14 rodzajów mikroskopów, które pozwalają na wgląd w struktury komórki od poziomu rozdzielczości równej ok. 0,2 µm (mikroskop optyczny) aż do poziomu ich budowy atomowej. Najbardziej znanymi są mikroskop fluorescencyjny i elektronowy. Ich wersje konfokalne pozwalają oglądać i rejestrować obrazy w trójwymiarze. Dzięki zastosowaniu technik histochemicznych obejmujących specyficzne barwienia i znakowanie preparatów biologicznych, obecnie oprócz analiz morfologicznych komórek i ich struktur możliwe są także analizy szeregu zjawisk metabolicznych.

ROZDZIAŁ 1 1 PORÓWNANIE BUDOWY KOMÓRKI ROŚLINNEJ I ZWIERZĘCEJ Komórka to podstawowa jednostka budowy i funkcji organizmów żywych. Elementy, z których zbudowana jest komórka to organella komórkowe. Komórki różnią się między sobą kształtem, wielkością, funkcją oraz zawartymi w nich organellami komórkowymi. Tabela 1. Porównanie budowy komórki roślinnej i zwierzęcej ze względu na obecne w nich organella komórkowe ORGANELLA KOMÓRKOWE KOMÓRKA ZWIERZĘCA KOMÓRKA ROŚLINNA 1) cytoplazma podstawowa (cytozol) + + 2) błona cytoplazmatyczna + + 3) jądro komórkowe + + 4) plastydy brak + 5) mitochondrium + + 6) siateczka śródplazmatyczna + + 7) aparat Golgiego + + 8) lizosom/ wakuola lityczna + + 9) peroksysom + + 10) rybosom + + 11) ściana komórkowa brak + 12) wakuola/wodniczka + + Porównanie budowy KOMÓRKI... Część komórki zbudowana z cytozolu i organelli komórkowych (bez jądra komórkowego) nazywana jest cytoplazmą. Część 1 Podstawy cytologii Porównanie budowy komórki... Joanna Kaźmierczak