Zmiany w systemie emerytalnym a bezpieczeństwo finansowe Polaków 195 Grzegorz Gołębiowski Wyższa Szkoła Finansów i Zarządzania w Warszawie Piotr Russel Szkoła Główna Handlowa w Warszawie Zmiany w systemie emerytalnym a bezpieczeństwo finansowe Polaków 1. Wprowadzenie Po kryzysie finansowym pojęcie bezpieczeństwa finansowego wpisało się do języka potocznego. Pomimo jego powszechności nie jest ono jednoznacznie zdefiniowane i budzi wiele kontrowersji 1. Zgodnie z definicją słownikową, termin bezpieczeństwo oznacza stan niezagrożenia, spokoju 2. Może dotyczyć wielu problemów ludzkiej działalności, zjawisk przyrodniczych, zdrowia, sytuacji politycznych, społecznych czy ekonomicznych 3. Może być rozpatrywane w kontekście państwa, przedsiębiorstwa czy poszczególnych osób. W tym ostatnim przypadku można je zdefiniować jako działania, które sprzyjają stabilności finansowej, lub stan, który daje poczucie pewności istnienia i pozwala przetrwać 4. Bezpieczeństwo finansowe rozumiane jest również jako stan pośredni w budowaniu niezależności finansowej. W tym przypadku jest to stan, w którym zasoby finansowe (zaplecze finansowe) nie tylko zapewniają bieżące finansowanie potrzeb, ale dają szansę na coś więcej 5. W tym aspekcie zbliżony jest on do pojęcia występującego w teorii finansów osobistych. W teorii tej bezpieczeństwo finansowe rozumie się jako dysponowanie zasobami finansowymi, które pozwalają przeżyć w normalny sposób 6 12 miesięcy bez bieżących dochodów 6. Jeszcze innym podejściem jest 1 L. Karbownik, Pojęcie i obszary kreowania oraz zapewniania bezpieczeństwa finansowego przedsiębiorstwa, Folia Oeconomica 2012, nr 267, s. 64. 2 Bezpieczeństwo (hasło), w: Mały słownik języka polskiego, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1999. 3 L. Karbownik, op.cit. 4 Bezpieczeństwo finansowe rodziny, http://www.prawy.pl/gospodarka/4555 bezpieczenstwo finansowe rodziny [dostęp 18.01.2014]. 5 L. Karbownik, op.cit. 6 G. Zwierzchoń, Bezpieczeństwo finansowe, http://www.rightway.pl/page/pl/abc inwestowania/ pojecia/bezpieczenstwo finansowe [dostęp 18.01.2014].
196 Grzegorz Gołębiowski, Piotr Russel definiowanie bezpieczeństwa finansowego jako zdolności do pozyskania środków pieniężnych w sytuacji, kiedy zachodzi taka potrzeba 7. W systemie zabezpieczenia społecznego (emerytalnego) przyjmuje się założenie, że po zakończeniu aktywności zawodowej jest to swoistego rodzaju ubezpieczenie od ryzyka niemożności pracy na starość były pracownik ma mieć zapewnione dalsze utrzymanie na godnym poziomie. Hojność w tym względzie bywa różna, niemniej jednak można ją odnieść do ratyfikowanej przez Polskę konwencji nr 102 Międzynarodowej Organizacji Pracy z 28 czerwca 1952 r., w której przyjęto, iż emerytalna stopa zastąpienia dla mężczyzny (pracownika fizycznego) powinna być nie niższa niż 40 % 8. Biorąc pod uwagę cele ubezpieczeń społecznych oraz źródła ich finansowania, na zdolność tego typu ubezpieczeń do zapewnienia bezpieczeństwa obywateli należy spojrzeć z dwóch perspektyw 9 : z perspektywy indywidualnej (obywateli) uwzględniającej to, jakie transfery uzyskiwane z systemu zabezpieczenia społecznego zapewniają dochód oraz w jakim stopniu chronią obywateli przed ubóstwem (przez zapewnienie indywidualnego poziomu bezpieczeństwa finansowego szczególnie w okresie poprodukcyjnym), z perspektywy makroekonomicznej uwzględniającej to, czy system ubezpieczeń społecznych jest zbilansowany, tj. czy uzyskiwane wpływy ze składek pozwalają na sfinansowanie wypłacanych świadczeń, a jeżeli nie, to jakiej skali dofinansowania system wymaga (wpływając tym samym na bezpieczeństwo ekonomiczne państwa). W niniejszym artykule zasadnicza uwaga zostanie skoncentrowana na perspektywie indywidualnej, tj. próbie odpowiedzi na pytanie o to, na ile zaprojektowany pod koniec lat 90. ubiegłego stulecia system emerytalny w Polsce, a także dokonane zmiany w jego kapitałowym filarze zapewniają bezpieczeństwo finansowe przyszłych emerytów. 7 M. Neill, Financial Future, Personal Excellence 2010, vol. 15, no. 5. 8 Według Europejskiego kodeksu zabezpieczenia społecznego z 1964 r., stopa ta wynosi niemal 50 % (49,72 %). 9 A. Chłoń Domińczak, Ubezpieczenia społeczne jako podstawowy instrument bezpieczeństwa socjalnego obywateli, w: Bezpieczeństwo ekonomiczne. Wyzwania dla zarządzania państwem, red. K. Raczkowski, Wolters Kluwer Polska, Warszawa 2012, s. 402.
Zmiany w systemie emerytalnym a bezpieczeństwo finansowe Polaków 197 2. Stopa zastąpienia w zreformowanym systemie emerytalnym a bezpieczeństwo finansowe przyszłych emerytów Zaprojektowany kilkanaście lat temu nowy system emerytalny w dużej mierze przeniósł ryzyko wysokości przyszłego świadczenia na samego emeryta 10. System ten został oparty na zasadzie zdefiniowanej składki, zgodnie z którą obowiązuje całkowita ekwiwalentność składek i świadczeń 11. Jest to więc zupełnie inna konstrukcja niż ta, która obowiązuje w starym systemie emerytalnym, opartym na zasadzie zdefiniowanego świadczenia. Stary system jest bowiem systemem silnie redystrybucyjnym, w którym nie jest przestrzegana zasada ekwiwalentności składek i świadczeń. W systemie tym formuła, według której obliczana jest wysokość emerytury, składa się z dwóch zasadniczych elementów: części socjalnej, jednakowej dla wszystkich ubezpieczonych, spłaszczającej zróżnicowanie świadczeń, oraz części obliczanej na podstawie indywidualnego przebiegu ubezpieczenia, uwzględniającej liczbę lat opłacania składek, okresy nieskładkowe, wysokość wynagrodzeń, od których opłacane były składki 12. Ponadto, w starym systemie przy obliczaniu wysokości emerytury ubezpieczony może wskazać okresy najkorzystniejsze dla niego, tj. te, w których osiągał on najwyższe zarobki 13. W nowym systemie, opartym na zasadzie zdefiniowanej składki, wysokość emerytury jest uzależniona od wysokości wnoszonych składek oraz poziomu ich waloryzacji (system repartycyjny) i stopy zwrotu z zainwestowanych składek (system kapitałowy). Nowy system jest więc znacznie bezpieczniejszy z perspektywy makroekonomicznej, ale czy zapewnia on bezpieczeństwo finansowe z perspektywy każdego obywatela? Próbując odpowiedzieć na tak postawione pytanie, należy zastanowić się nad odpowiednią miarą poziomu bezpieczeństwa. W naszej ocenie dobrym miernikiem jest dotychczas realizowana i prognozowana stopa zastąpienia, która pokazuje stosunek wysokości emerytury (uzyskiwanej łącznie z I i II filaru) do wysokości ostatniego wynagrodzenia. Obecnie przeciętna stopa zastąpienia wynagrodzenia emeryturą, zapewniana stale jeszcze przez stary system zabezpieczenia emerytalnego, wynosi ok. 60 % (relacja wysokości przeciętnej emerytury brutto do przeciętnego wynagrodzenia 10 Bezpieczeństwo dzięki emeryturze, Urząd Nadzoru nad Funduszami Emerytalnymi, Warszawa 2002, s. 4. 11 P. Russel, Zmiany w systemie zabezpieczenia emerytalnego a deficyt i dług publiczny w Polsce, Studia i Prace Kolegium Zarządzania i Finansów SGH, nr 114, Oficyna wydawnicza SGH, Warszawa 2012. 12 B. Kłos, Wysokość emerytur w nowym systemie emerytalnym, Studia BAS 2008, nr 11, s. 88. 13 Ibidem.
198 Grzegorz Gołębiowski, Piotr Russel pomniejszonego o obligatoryjną składkę na ubezpieczenie społeczne płaconą przez ubezpieczonego) lub ok. 52 % (relacja wysokości przeciętnej emerytury brutto do przeciętnego wynagrodzenia zawierającego obligatoryjną składkę na ubezpieczenie społeczne płaconą przez ubezpieczonego) 14. Mimo iż w społecznym odczuciu emerytury są niskie, to i tak jak wskazują różnego rodzaju prognozy przyszli emeryci (np. obecnie wchodzący na rynek pracy) będą mogli liczyć na dużo niższe świadczenia niż obecni świadczeniobiorcy. Tabela 1. szacunkowe porównanie stóp zastąpienia wynagrodzenia emeryturą w starym i nowym systemie emerytalnym (2011 r.) płeć Cechy osoby przechodzącej na emeryturę* wiek procent wynagrodzenia średniego Stopy zastąpienia wynagrodzenia emeryturą (w %) stary system nowy system Kobieta 60 50 77 38 Kobieta 60 100 56 38 Kobieta 60 250 44 38 Kobieta 65 50 78 54 Kobieta 65 100 57 54 Kobieta 65 250 45 54 Mężczyzna 65 50 78 54 Mężczyzna 65 100 57 54 Mężczyzna 65 250 45 54 * założenia: w starym systemie każda kobieta przepracowała 25 lat i uzyskała uprawnienia do 5 lat tzw. nieskładkowych, a każdy mężczyzna przepracował 30 lat i uzyskał uprawnienia do 5 lat tzw. nieskładkowych, w nowym systemie każda z osób przepracowała 30 lat (jeżeli przeszła na emeryturę w wieku 60 lat) albo 35 lat (jeśli przeszła na emeryturę w wieku 65 lat), w nowym systemie emerytalnym weryfikacja i uśrednienie na podstawie kalkulatorów emerytalnych KNF i Fundacji FOR, przy realnej rocznej stopie zwrotu w II filarze 4,5 5,0 %. Źródło: T. Szumlicz, Uzasadnienie dla nieopodatkowywania dodatkowych oszczędności emerytalnych, opinia wykonana dla Biura Analiz Sejmowych, Warszawa 2012. Z powyższych szacunków wynika, iż bardzo dużego spadku stopy zastąpienia można oczekiwać w przypadku kobiet, a w szczególności zarabiających poniżej średniej krajowej. Przedstawione w tabeli 1 szacunki zostały wykonane przy założeniu obowiązującego w 2011 r. ustawowego wieku emerytalnego dla kobiet 60 lat, zaś dla mężczyzn 65 lat. Tylko w niewielkim stopniu sytuację przyszłych emerytów poprawi reforma zakładająca wydłużenie wieku emerytalnego docelowo do 67 roku życia. Badanie 14 T. Szumlicz, Uzasadnienie dla nieopodatkowywania dodatkowych oszczędności emerytalnych, opinia wykonana dla Biura Analiz Sejmowych, Warszawa 2012.
Zmiany w systemie emerytalnym a bezpieczeństwo finansowe Polaków 199 przeprowadzone w 2012 r. na podstawie długookresowej (do 2060 r.) projekcji AWG (Ageing Working Group) pokazuje, iż 23 letnia osoba, zarabiająca przeciętne wynagrodzenie, nawet jeśli będzie pracowała do 67 roku życia (i nie będzie miała żadnych przerw w zatrudnieniu), będzie mogła liczyć na emeryturę w wysokości zaledwie 36,8 % swojego ostatniego wynagrodzenia, na blisko zaś 46 procentową stopę zastąpienia jeśli przedłuży aktywność zawodową do 71 roku życia 15. wiek 71 70 69 68 67 66 65 64 63 62 61 60 41 38,8 36,8 34,9 33,1 31,5 30 28,5 27,2 25,9 43,4 45,9 0 10 20 30 40 50 Rysunek 1. szacowana stopa zastąpienia dla przeciętnego emeryta w zależności od faktycznego wieku przejścia na emeryturę Źródło: P. Żuk, Stopa zwrotu, dywersyfikacja ryzyka i wysokość emerytury w systemie emerytalnym w Polsce, opracowanie przygotowane w ramach działalności statutowej Kolegium Zarządzania i Finansów SGH w 2012 r. (badania naukowe służące rozwojowi młodych naukowców i uczestników studiów doktoranckich), nr badania 04/BMN/18/12, Warszawa 2012, s. 34, http://kobe.org.pl/wp content/uploads/2013/06/piotr-%c5 %BBuk_stopy zwrotu.pdf. Powyższa symulacja wyraźnie pokazuje, iż jest mało prawdopodobne to, aby stopa zastąpienia brutto (łączne świadczenie z I i II filaru) osiągnęła poziom 50 %, co było jednym z założeń polskiej reformy emerytalnej. 15 P. Żuk, Stopa zwrotu, dywersyfikacja ryzyka i wysokość emerytury w systemie emerytalnym w Polsce, opracowanie przygotowane w ramach działalności statutowej Kolegium Zarządzania i Finansów SGH w 2012 r. (badania naukowe służące rozwojowi młodych naukowców i uczestników studiów doktoranckich), nr badania 04/BMN/18/12, Warszawa 2012, s. 34, http://kobe.org.pl/wp content/uploads/2013/06/ Piotr-%C5 %BBuk_stopy zwrotu.pdf.
200 Grzegorz Gołębiowski, Piotr Russel 3. Zmiany w powszechnym systemie emerytalnym w kontekście bezpieczeństwa finansowego przyszłych emerytów Od momentu wprowadzenia reformy emerytalnej w Polsce przez ponad 12 lat wysokość składek przekazywanych do otwartych funduszy emerytalnych wynosiła 7,3 % podstawy jej wymiaru (12,22 % trafiało do ZUS). Jednym z celów reformy emerytalnej z 1999 r. było bowiem zdywersyfikowanie źródeł, z których wypłacane będą świadczenia w nowym systemie emerytalnym. Radykalne zmniejszenie składki z 7,3 % podstawy wymiaru do 2,3 % (docelowo od 2017 r. 3,5 %), które nastąpiło w 2011 r., istotnie zmniejsza dywersyfikację i powoduje, że zasadnicza część świadczenia będzie wypłacana w przyszłości z FUS (środki zgromadzone w I filarze oraz na specjalnym subkoncie w ZUS). Zdaniem autorów, zmiana ta była niekorzystna w kontekście bezpieczeństwa finansowego przyszłych emerytów, co najmniej z dwóch powodów: 1) funkcjonowanie dwóch filarów systemu emerytalnego w sposób istotny dywersyfikuje ryzyko, albowiem zmienność łącznej stopy zwrotu z obu filarów (mierzona odchyleniem standardowym) jest znacznie niższa aniżeli każdego z nich z osobna (por. tabela 2); 2) w długim horyzoncie czasowym stopy zwrotu osiągane przez OFE powinny być wyższe niż indeksacja składek w ZUS; nawet mimo wysokich prowizji pobieranych, zwłaszcza w pierwszych latach funkcjonowania OFE. Kolejne, o wiele bardziej radykalne zmiany w systemie emerytalnym zostały uchwalone pod koniec 2013 r. Zgodnie z nowymi przepisami, 3 lutego 2014 r. nastąpił transfer do ZUS ponad połowy środków (51,5 %), które otwarte fundusze emerytalne zainwestowały głównie w obligacje skarbowe. Tym samym z konta każdego przyszłego emeryta w OFE zniknęło ponad 50 % zgromadzonych środków, które zostaną dopisane do subkonta prowadzonego przez ZUS. W OFE pozostaną natomiast środki, które zostały zainwestowane w akcje lub obligacje przedsiębiorstw. Ponadto zgodnie z nowymi regulacjami, OFE nie będą mogły nabywać skarbowych papierów wartościowych, co spowoduje duże uzależnienie tego rynku od inwestorów zagranicznych i może przyczynić się do wyższych kosztów obsługi długu publicznego. Zmianie uległa również wysokość składki przekazywanej do OFE wyniesie ona 2,92 % podstawy wymiaru, tj. będzie niższa nawet w porównaniu do wysokości zredukowanej w 2011 r. (zgodnie ze zmianami wprowadzonymi w 2011 r., składka w 2014 r. powinna wzrosnąć do 3,1%, w latach 2015 2016 3,3 %, zaś od 2017 r. 3,5 %). Z punktu widzenia przyszłych emerytów korzystną zmianą jest dalsza obniżka prowizji pobieranej od składki z dotychczasowego poziomu 3,5 % do 1,75 %.
Zmiany w systemie emerytalnym a bezpieczeństwo finansowe Polaków 201 Tabela 2. stopa zwrotu OFE*, waloryzacja indywidualnego konta emerytalnego w ZUS oraz łączna stopa zwrotu w systemie emerytalnym (w %) waloryzacja na indywidualnym koncie emerytalnym w ZUS średnia stopa zwrotu OFE* łączna stopa zwrotu w systemie emerytalnym (ZUS 63 % składki, OFE 37 %) 2000 12,7 13 12,8 2001 6,7 5,7 6,3 2002 1,9 15,3 6,9 2003 2 10,9 5,3 2004 3,6 14,2 7,6 2005 5,6 15 9,1 2006 6,9 16,4 10,5 2007 12,9 6,2 10,4 2008 16,3 14,2 4,9 2009 7,2 13,7 9,7 2010 4 1,2 6,7 2011 5,2 4,2 1,5 odchylenie standardowe 4,4 8,9 2,9 * z uwzględnieniem opłaty za zarządzanie, bez uwzględnienia prowizji od pobieranej składki. Źródło: P. Żuk, Stopa zwrotu, dywersyfikacja ryzyka i wysokość emerytury w systemie emerytalnym w Polsce, opracowanie przygotowane w ramach działalności statutowej Kolegium Zarządzania i Finansów SGH w 2012 r. (badania naukowe służące rozwojowi młodych naukowców i uczestników studiów doktoranckich), nr badania 04/BMN/18/12, Warszawa 2012, s. 48, http://kobe.org.pl/wp content/uploads/2013/06/piotr-%c5 %BBuk_stopy zwrotu.pdf. Tabela 3. Porównanie efektywności inwestowania OFE oraz indeksacji składek w ZUS w latach 2000 2012 ZUS Miary efektywności inwestowania 2000 2012 OFE 6,81% Średnioroczna stopa zwrotu (średnia geometryczna) 8,78 % brutto 7,99 % netto 5,79 % Wewnętrzna stopa zwrotu (dla OFE po odliczeniu opłaty dystrybucyjnej) 6,11% Źródło: Obywatelski kontrraport. Krytyczna analiza rządowego przeglądu systemu emerytalnego, Komitet Obywatelski do spraw Bezpieczeństwa Emerytalnego, Warszawa 2013, s. 19. Wydaje się jednak, iż jedną z kluczowych zmian jest wprowadzenie zasady dobrowolności, tj. wszyscy dotychczasowi członkowie OFE będą mieli 4 miesiące (od 1 kwietnia 2014 r. do 31 lipca 2014 r.) na określenie tego, czy dalej będą chcieli przekazywać część swojej składki emerytalnej do OFE brak decyzji będzie oznaczał skierowanie całej składki w wysokości 19,52 % do ZUS. Warto w tym miejscu rozważań przytoczyć badania opinii publicznej pokazującej to, jak polskie społeczeństwo ocenia zmiany dokonywane w systemie emerytalnym.
202 Grzegorz Gołębiowski, Piotr Russel Trudno powiedzieć 33% Zdecydowanie źle 21% Raczej dobrze 14% Bardzo dobrze 3% Raczej źle 28% Rysunek 2. jak ocenia Pan/Pani propozycję zmian w systemie emerytalnym zaproponowaną przez rząd? Źródło: A. Stankiewicz, Polacy nie chcą zmian w OFE, Rzeczpospolita, 9.09.2013. Z badania przeprowadzonego przez Instytut Homo Homini na początku września 2013 r. wynika, iż blisko połowa ankietowanych źle ocenia dokonane w 2013 r. zmiany w systemie emerytalnym, pozytywne zdanie miało zaś zaledwie 17,3 % Polaków. Niepokojący jest również fakt, iż co trzeci badany nie potrafił określić, czy proponowane zmiany są korzystne, czy też nie (z dużym prawdopodobieństwem można określić, iż większość osób należących do tej ostatniej grupy nie podejmie żadnej decyzji i automatycznie ich składka w całości będzie przekazywana do ZUS). Podobnych wyników dostarcza badanie przeprowadzone w grudniu 2013 r. przez CBOS. Wynika z niego, iż 53 % ankietowanych krytycznie ocenia projektowane zmiany w systemie emerytalnym, zaledwie 13 % zaś uważa, iż przyszli emeryci zyskają w wyniku ich przeprowadzenia. Jednocześnie mniej niż połowa ankietowanych (48 %) deklaruje, iż pozostanie członkiem OFE 16. Społeczną opinię na temat zmian w systemie emerytalnym można też odczytać jako wyrażenie żalu dotyczącego braku konsekwencji elit politycznych rządzących w Polsce od 1999 r. Ambitny, jak twierdzi W. Orłowski, projekt nie mógł odnieść sukcesu, gdyż praktycznie żadne z założeń systemu nie zostało zrealizowane 17. Podejmowane przez te lata działania zniszczyły w istocie wdrożoną w 1999 r. reformę. 16 Opinie o projektowanych zmianach w funkcjonowaniu OFE, CBOS, grudzień 2013. 17 C. Szymanek, Wywiad z prof. Witoldem Orłowskim, Bloomberg Businessweek 2014, nr 2 (79).
Zmiany w systemie emerytalnym a bezpieczeństwo finansowe Polaków 203 4. III filar (PPE, IKE, IKZE) stan obecny oraz potrzeba wzmocnienia Zmiany przepisów prawnych, zwłaszcza te uchwalone w 2013 r. i wdrażane w życie w 2014 r., przyczyniają się do radykalnego zmniejszenia roli otwartych funduszy emerytalnych, a tym samym przenoszą zasadniczy ciężar finansowania przyszłych emerytur na repartycyjny filar systemu emerytalnego. W sytuacji szybko pogarszającej się sytuacji demograficznej kraju można oczekiwać, iż kolejnymi zmianami, które zostaną wprowadzone, będą np. zmiany zasad waloryzacji zarówno w odniesieniu do kapitału zapisanego na indywidualnym koncie i subkoncie w ZUS, jak i w zakresie zasad waloryzacji już wypłacanych emerytur. Reforma wdrażana w latach 90. ubiegłego stulecia miała opierać się na 3 filarach oprócz dwóch obowiązkowych (ZUS i OFE) został wprowadzony trzeci, dobrowolny filar, którego zadaniem jest podniesienie stopy zastąpienia dla osób, które nie chcą, aby ich poziom życia uległ istotnemu obniżeniu po przejściu na emeryturę. Dobrowolne oszczędności emerytalne mogą być gromadzone w trzech zasadniczych formach: pracowniczych programach emerytalnych (PPE), indywidualnych kontach emerytalnych (IKE), indywidualnych kontach zabezpieczenia emerytalnego (IKZE). W kontekście bezpieczeństwa finansowego emerytów istotne jest to, czy oszczędności gromadzone w trzecim filarze będą w stanie podnieść niską stopę zastąpienia. Z faktem jej wystąpienia muszą się liczyć osoby, których przyszłe świadczenie będzie wypłacane wyłącznie na bazie środków z obowiązkowej części systemu emerytalnego (I bądź I i okrojonego II filaru). Pierwszą, najdłużej funkcjonującą na rynku formą dobrowolnego oszczędzania na emeryturę są pracownicze programy emerytalne. Mimo że funkcjonują na rynku od 1999 r., to według stanu na koniec 2012 r. należało do nich 358,1 tys. uczestników, co stanowiło 2,29 % ogółu pracujących (tabela 4).
204 Grzegorz Gołębiowski, Piotr Russel Tabela 4. wybrane dane dotyczące rynku PPE w latach 2003 2012 Liczba działających PPE Liczba uczestników PPE (w tys.) Wartość zgromadzonych aktywów na koniec roku (w mln zł) Średnia wartość rachunku PPE na koniec roku na uczestnika (w zł) 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 207 342 906 974 1019 1078 1099 1113 1116 1094 96,5 129,1 260,3 281,5 312,1 325,0 333,5 342,5 344,6 358,10 527,0 919,5 1 695,5 2 793,2 3 806,4 3 607,7 4 998,2 6 286,1 6 597,7 8 350,9 b.d. 8 152,0 8 710,0 10 318,0 12 825,0 11 325,0 15 180,0 18 597,0 19 204,0 23 766,8 Źródło: Pracownicze programy emerytalne w 2012 r., KNF, Warszawa, czerwiec 2013, s. 6. Jednocześnie wartość zgromadzonych w pracowniczych programach emerytalnych aktywów na koniec 2012 r. wyniosła 8,35 mld zł, co oznacza, iż przeciętnie na rachunku jednego uczestnika PPE znajdowała się kwota ok. 23,8 tys. zł. Dla porównania aktywa netto otwartych funduszy emerytalnych według stanu na koniec 2012 r. wyniosły 269,6 mld zł, co oznacza, iż na koncie emerytalnym w OFE przeciętnego Kowalskiego znajdowała się kwota ok. 16,9 tys. zł. Kolejną formą dobrowolnego oszczędzania na przyszłą emeryturę są indywidualne konta emerytalne (IKE) wprowadzone w Polsce w 2004 r. Dynamiczny wzrost zakładanych kont, który miał miejsce w latach 2004 2007 (na koniec 2007 r. było prowadzonych ponad 915 tys. IKE), pozwalał liczyć na upowszechnienie tej formy oszczędzania. Niestety, wraz z nadejściem kryzysu finansowego zaczęła maleć zarówno liczba otwieranych kont, jak i ich całkowita liczba. Pewną zmianę tego niekorzystnego trendu możemy zaobserwować w latach 2011 2012 (tylko w 2011 r. założono blisko 80 tys. nowych kont, tj. prawie tyle, ile łącznie w latach 2009 2010) tabela 5. Ogólnie jednak trudno uznać IKE za powszechny filar dodatkowego oszczędzania na przyszłą emeryturę. Wprawdzie należy do niego ponad 2 krotnie więcej osób niż w przypadku PPE, niemniej stanowią one tylko ok. 5 % ogółu pracujących. Dodatkowo osoby posiadające IKE zasilają swoje konta nieregularnie w latach 2007 2012 liczba kont, na które dokonano wpłat w ciągu roku, wahała się od ok. 252 tys. do 364 tys. Wymienione powyżej czynniki spowodowały, iż według stanu na koniec 2012 r. łączna wartość środków zgromadzonych na IKE wyniosła 3,53 mld zł, co oznacza, iż przeciętnie na jednym koncie znajdowały się środki w wysokości 4341 zł.
Zmiany w systemie emerytalnym a bezpieczeństwo finansowe Polaków 205 Tabela 5. wybrane dane dotyczące IKE w latach 2004 2012 IKE otwarte w okresie sprawozdawczym (w szt.) IKE prowadzone na koniec okresu sprawozdawczego (w szt.) IKE na które dokonano wpłat w okresie sprawozdawczym (w szt.) Średnia wysokość wpłaty na IKE w okresie sprawozdawczym (w zł) Wartość środków zgromadzonych na koniec okresu sprawozdawczego (w tys. zł) Przeciętna wartość środków na 1 rachunku IKE (w zł) 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 175 680 266 325 447 115 120 955 55 360 42 273 40 723 79 916 69 860 427 865 840 263 915 492 853 832 809 219 792 466 814 449 813 292 175 476 b.d. b.d. b.d. 364 615 307 197 274 001 251 898 274 971 257 777 b.d. 2 208 2 199 1 719 1 561 1 850 1 971 1 982 2 600 168 578 689 635 1 298 545 1 864 570 1 613 789 2 199 421 2 726 395 2 763 980 3 530 313 961 1 612 1 545 2 037 1 890 2 718 3 440 3 394 4 341 Źródło: opracowanie własne na podstawie danych ze sprawozdań KNF dotyczących IKE. Trzecią, istniejącą od 2012 r., formą dobrowolnego oszczędzania na emeryturę są indywidualne konta zabezpieczenia emerytalnego. W 2012 r. otwarto ponad 500 tys. takich kont, co mogłoby świadczyć o dużym sukcesie nowego produktu emerytalnego. Jednakże faktycznie środkami zasilono zaledwie 32 837 kont, przeciętna wpłata zaś wyniosła zaledwie 0,8 tys. zł. Również dane za I półrocze 2013 r. pokazują, iż IKZE nie cieszą się popularnością wśród Polaków. Według stanu na 30 czerwca 2013 r., aktywnych kont, tj. takich, na które dokonano jakichkolwiek wpłat, było ok. 30 tys., wartość środków zgromadzonych przez Polaków w IKZE wynosiła zaś ok. 80 mln zł 18. Główną przyczynę bardzo niewielkiego zainteresowania nowym produktem emerytalnym należy upatrywać w mało korzystnej dla obywateli konstrukcji ulgi podatkowej z tytułu oszczędzania w IKZE obowiązująca do końca 2013 r. zachęta w postaci odroczenia momentu podatkowego była niewystarczająca do podjęcia decyzji o długoterminowym oszczędzaniu na cele związane z zabezpieczeniem środków na starość 19. Pewnego wzrostu zainteresowania oszczędzaniem na emeryturę w ramach IKZE można oczekiwać w 2014 r. Na mocy ustawy z 6 grudnia 2013 r. o zmianie niektórych ustaw w związku z określeniem zasad wypłaty emerytur ze środków zgromadzonych w otwartych funduszach emerytalnych (Dz. U. z 2013 r. 18 Sprawozdanie KNF dotyczące IKZE za I półrocze 2013 r. 19 P. Russel, op.cit., s. 126.
206 Grzegorz Gołębiowski, Piotr Russel poz. 1717) wprowadzono opodatkowanie wypłat z IKZE oraz wypłat na rzecz osób uprawnionych zryczałtowanym podatkiem dochodowym o stawce 10 %. Dodatkowo dla wszystkich oszczędzających wprowadzono taki sam limit kwotowy rocznych wpłat na IKZE w wysokości 120 % przeciętnego prognozowanego wynagrodzenia miesięcznego w gospodarce narodowej na dany rok (w 2014 r. wynosi on 4495,2 zł). 5. Zakończenie Zaprojektowany kilkanaście lat temu system emerytalny nie zapewnia bezpieczeństwa finansowego przyszłym emerytom (w szczególności tym, którzy za kilkadziesiąt lat będą przechodzić na emeryturę). Z jego konstrukcji wynika bowiem stopniowe obniżanie stopy zastąpienia, jakiej można oczekiwać z obligatoryjnych filarów systemu emerytalnego. W rezultacie różnego rodzaju prognozy wskazują, iż osoby, które obecnie wchodzą na rynek pracy, po ponad 40 latach aktywności zawodowej będą otrzymywać emeryturę w wysokości 30 40 % swojego ostatniego wynagrodzenia. Biorąc pod uwagę negatywne konsekwencje społeczne takiego stanu rzeczy, należy podejmować wszelkie możliwe działania, aby temu przeciwdziałać. Dokonane w latach 2011 i 2013 zmiany przepisów prawnych dotyczących funkcjonowania otwartych funduszy emerytalnych prowadzą w rzeczywistości do marginalizacji ich znaczenia, a tym samym dodatkowo zmniejszają bezpieczeństwo finansowe przyszłych emerytów. Zmiany te podyktowane trudną sytuacją budżetową paradoksalnie dadzą jedynie krótkotrwały efekt. Oparcie systemu zabezpieczenia emerytalnego, jak dotąd, praktycznie na jednym filarze repartycyjnym jest niebezpieczne. Wynika to z konstrukcji nowego systemu emerytalnego, który może się bilansować na różnym poziomie, tj. przy różnych stopach zastąpienia. Pogarszająca się sytuacja demograficzna będzie powodować obniżanie się stopy zastąpienia, niejednokrotnie poniżej poziomu zapewniającego minimum egzystencji. Zmusi to rządzących w przyszłości do transferowania znacznych środków publicznych na dofinansowanie wypłat przyszłych świadczeń. Konieczne są dalsze działania zmierzające do upowszechnienie wśród Polaków dobrowolnego oszczędzania na przyszłą emeryturę. Oprócz pożądanych działań o charakterze edukacyjnym, potrzebne jest wsparcie państwa dla tych obywateli, którzy podejmują trudną decyzję o dobrowolnym gromadzeniu oszczędności mających na celu poprawę ich bezpieczeństwa finansowego w momencie, gdy osiągną wiek emerytalny. Jako krok w dobrym kierunku należy uznać wprowadzoną w 2014 r. zmianę w zakresie opodatkowania przyszłych wypłat z indywidualnych kont zabezpieczenia emerytalnego. W naszej opinii nie można szukać pozornych oszczędności we wsparciu finansowym przyszłych emerytów, gdyż w interesie wszystkich jest to,
Zmiany w systemie emerytalnym a bezpieczeństwo finansowe Polaków 207 aby stopa zastąpienia osób, które za kilkadziesiąt lat będą przechodziły na emeryturę, kształtowała się co najmniej na poziomie stopy zastąpienia ich rodziców. Dlatego też należy postulować to, aby ulga podatkowa z tytułu dobrowolnego oszczędzania na przyszłą emeryturę miała postać ulgi realnej, tzn. należy zastanowić nad tym, czy wypłata środków z IKZE w sytuacji, kiedy byłaby rozłożona na okres co najmniej 5 lat nie powinna być całkowicie zwolniona z podatku. Bibliografia Bezpieczeństwo (hasło), w: Mały słownik języka polskiego, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1999. Bezpieczeństwo dzięki emeryturze, Urząd Nadzoru nad Funduszami Emerytalnymi, Warszawa 2002. Bezpieczeństwo finansowe rodziny, http://www.prawy.pl/gospodarka/4555 bezpieczenstwo finansowe rodziny [dostęp 18.01.2014]. Chłoń Domińczak A., Ubezpieczenia społeczne jako podstawowy instrument bezpieczeństwa socjalnego obywateli, w: Bezpieczeństwo ekonomiczne. Wyzwania dla zarządzania państwem, red. K. Raczkowski, Wolters Kluwer Polska, Warszawa 2012. Karbownik L., Pojęcie i obszary kreowania oraz zapewniania bezpieczeństwa finansowego przedsiębiorstwa, Folia Oeconomica 2012, nr 267. Kłos B., Wysokość emerytur w nowym systemie emerytalnym, Studia BAS 2008, nr 11. Neill M., Financial Future, Personal Excellence 2010, vol. 15, no. 5. Russel P., Zmiany w systemie zabezpieczenia emerytalnego a deficyt i dług publiczny w Polsce, Studia i Prace Kolegium Zarządzania i Finansów SGH, nr 114, Oficyna Wydawnicza SGH, Warszawa 2012. Szumlicz T., Uzasadnienie dla nieopodatkowywania dodatkowych oszczędności emerytalnych, opinia wykonana dla Biura Analiz Sejmowych, Warszawa 2012. Szymanek C., Wywiad z prof. Witoldem Orłowskim, Bloomberg Businessweek 2014, nr 2 (79). Zwierzchoń G., Bezpieczeństwo finansowe, http://www.rightway.pl/page/pl/abc inwestowania/pojecia/bezpieczenstwo finansowe [18.01.2014]. Żuk P., Stopa zwrotu, dywersyfikacja ryzyka i wysokość emerytury w systemie emerytalnym w Polsce, opracowanie przygotowane w ramach działalności statutowej Kolegium Zarządzania i Finansów SGH w 2012 r. (badania naukowe służące rozwojowi młodych naukowców i uczestników studiów doktoranckich), nr badania 04/BMN/18/12, Warszawa 2012.