Opracowała: mgr Beata Jankowska Toksykomania plaga współczesnego świata Niepokojącym zjawiskiem w ostatnich latach drastycznie wzrastającym i niezwykle niebezpiecznym jest toksykomania, czyli uzależnienie. Pod tym pojęciem rozumiemy przyjmowanie substancji chemicznych mających szkodliwy wpływ na organizm i psychikę człowieka, wskazujące patologiczny charakter przyzwyczajenia do przyjmowanego określonego środka. Codzienna obserwacja oraz środki masowego przekazu dostarczają alarmujących informacji o rozmiarach i skutkach używania przez dorosłych, młodzież szkolną i dzieci narkotyków, alkoholu i papierosów. Zwykle nie zdajemy sobie sprawy z faktu, że tendencja do pojawienia się reakcji uzależnienia odnosi się do każdego z nas i to w sytuacjach, w których nie jesteśmy skłonni kojarzyć jej z uzależnieniem. W literaturze przedmiotu istnieją różne teorie wyjaśniające mechanizmy uzależnienia. Wielu badaczy zagadnienia uzależnień lekowych uważa, że zasadniczo każdy człowiek, niezależnie od struktury jego osobowości, może stać się toksykomanem, gdy znajdzie się pod wpływem określonych warunków zewnętrznych. (Z.Thille, L.Zgirski, 1976 s.34) Alkohol Uzależnienie od alkoholu czyli alkoholizm jest chorobą, która zaczyna się i rozwija podstępnie, bez świadomości zainteresowanej osoby. Polega na niekontrolowanym piciu napojów alkoholowych i może doprowadzić do przedwczesnej śmierci. Alkohol jest substancją działającą szkodliwie na niemal wszystkie tkanki i narządy człowieka. Cząsteczki alkoholu zawarte w piwie, winie czy wódce nie wymagają trawienia tak jak pozostałe składniki pokarmowe. Są bardzo małe i zostają w bezpośredni sposób wchłonięte przez organizm człowieka. Za pośrednictwem krwioobiegu trafiają szybko do mózgu, a tam dzięki specyficznym właściwościom chemicznym, wywołują odpowiednie efekty psychologicznewzbudzają różne reakcje uczuciowe, ujawniają zaburzenia w zachowaniu, powodując zakłócenia funkcjonowania wszystkich narządów równocześnie. Choroba ta rujnuje pijącego fizycznie, emocjonalnie, duchowo i intelektualnie. Właściwe leczenie może jednak powstrzymać jej rozwój i pijącego przywrócić do zdrowia. Alkoholizm to plaga nie tylko świata dorosłych, ale co gorsza także dzieci i młodzieży. Według badań z 1994 roku, w Polsce: nawet małe dzieci są zachęcane do próbowania alkoholu, 70% nieletnich miało z nim kontakt, z czego połowa pije go co najmniej raz
w tygodniu. Wśród uczniów szkoły średniej jest zaledwie 15% abstynentów, piwo pije 75% chłopców, a wódkę 14%. Przyczyny alkoholizmu nie są znane, alkoholikiem może stać się każdy. Wielu uzależnionych piło tylko okresowo, wielu piło tylko piwo. Trudno jest przewidzieć, jak długo ktoś utrzyma się w granicach picia towarzyskiego, a kiedy stanie się alkoholikiem. Nikotyna W genezie i patologii uzależnień poważnym problemem jest również uzależnienie od nikotyny. Nikotynizm, chociaż jest bardzo dawnym zjawiskiem, obecnie jednak staje się bardzo aktualnym, rosnącym w sposób dynamiczny i dającym szkodliwe, rakotwórcze skutki powodujące wzrost śmiertelności. W Polsce produkcja papierosów wzrosła o 13 razy. Statystyczny Polak wypala rocznie 2700 papierosów, co stawia Polskę na trzecim miejscu po Stanach Zjednoczonych i Japonii (Cekiera, 1993r.). Nałóg palenia tytoniu jest nałogiem natury psychologicznej, a dodatkowo utrwalony jest i wzmożony działaniem nikotyny. Dlatego odzwyczajanie od palenia ma charakter kompleksowy, w którym najważniejsza rola przypada psychoterapii. U ludzi zaczynających palenie przeważa wrodzona ciekawość i chęć naśladowania starszych, wiara w szybkie zdobycie dojrzałości i pozytywnej opinii ogółu, potrzeba zaakcentowania swojej rzekomej wyższości nad niepalącym otoczeniem, chęć zaimponowania kolegom. Wydaje się, że nikotyna uśmierza łaknienie w czasie głodu, ułatwia trawienie posiłku, pomaga na zdenerwowanie i zmartwienia, zły nastrój, pobudza umysł do intensywnej pracy, czasem uśmierza ból czy złe samopoczucie. Palenie tytoniu jest niebezpieczne zwłaszcza dla młodzieży w okresie dojrzewania płciowego, ze względu na szkodliwy wpływ na gruczoły dokrewne. Ochrona młodzieży przed nałogiem tytoniowym to jedno z ważniejszych zadań opiekuńczo wychowawczych. Jego realizacji powinny służyć wszystkie inicjatywy podejmowane w trakcie pracy z młodzieżą, choć dane statystyczne alarmują, że w 90% przypadkach o problemach tych wiedzą rodzice lub najbliższa rodzina i wychowawcy. Środowisko rodzinne często akceptuje taką sytuację, a nauczyciele, jak stwierdziła młodzież, czasami próbują z tym walczyć. Podstawę wszelkich działań, zmierzających do ograniczania palenia papierosów stanowi wiedza o zagrożeniach zdrowotnych, jakie się z nimi wiążą. Ważne jest również informowanie młodzieży o mechanizmach uzależnienia się od nikotyny oraz o trudnościach związanych z powrotem do abstynencji.
Narkotyki Codzienność pracy z młodzieżą może zaskakiwać różnorodnością problematyki, z którą przychodzi nam się stykać. Problem odurzania się młodzieży różnego rodzaju środkami jest niebezpieczny szczególnie dla tych, którzy nie mając silnego oparcia w rodzinie, chcąc być akceptowanym i przynależeć do grupy, chętnie sięgają po środki odurzające. Biorąc pod uwagę kryterium efektów farmakologicznych można wyróżnić narkotyki działające: 1 depresyjnie na ośrodkowy układ nerwowy (opium i jego pochodne morfina, heroina) 2 stymulująco na ośrodkowy układ nerwowy (amfetamina, kokaina, crack) 3 halucynogennie na ośrodkowy układ nerwowy (konopie indyjskie marihuana, haszysz, LSD 25, środki wziewne) Obecnie najbardziej zagrożona narkomanią jest młodzież szkolna. Sieć dealerów coraz bardziej trafia niemal do każdej szkoły w większych miastach oferując początkowo za darmo całą gamę narkotyków. Dealerami mogą także być koledzy z klasy i ze szkoły, zwerbowani dla chęci łatwego zarobku przez profesjonalistów. Ale używanie środków odurzających dotyczy różnych ludzi w różnym wieku, którzy biorą środki z różnych powodów i w różnych społeczno - środowiskowych sytuacjach. Używanie środków odurzających może mieć charakter doświadczalny, okazyjny lub systematyczny (zależny) (T.Chruściel, 1985). O używaniu doświadczalnym mówimy wówczas, gdy człowiek sięga po środki odurzające dla zaspokojenia ciekawości, dla dotrzymania towarzystwa, dla okazania odwagi czy chęci podjęcia ryzyka. Jednorazowe użycie często nie zostaje powtórzone. Kończy się bez żadnych następstw medycznych i społecznych dla użytkownika. Używanie okazyjne (okresowe, przerywane) zazwyczaj nie powoduje zależności od środków odurzających, chociaż osobnicy używający te środki okazyjnie są poważnie zagrożeni uzależnieniem. Niebezpieczeństwo zagrożenia uzależnieniem wiąże się z rodzajem zażywanego środka, częstością zażywania oraz drogą stosowania środka. Zagrożenie uzależnieniem jest jeszcze większe w wyniku wpływów środowiskowych, u osobników nieprzystosowanych do trudności i stresów życia. Używanie okazyjne może przejść w używanie zależne. Używanie zależne jest chorobą, a użytkownicy zależni potrzebują pomocy i opieki lekarskiej i społecznej. Osoby uzależnione poświęcają większość swojego czasu na poszukiwanie środka
odurzającego oraz oddawanie się jego działaniu. Przez takie zachowania wyłączają się oni całkowicie lub na długie okresy z życia rodzinnego i społecznego środek odurzający jest używany kilka razy dziennie przez jakiś czas. Wskutek takiego postępowania użytkownicy ci popadają w zależność fizyczną. Nadużywanie środków może doprowadzić do uzależnienia. Obecnie wyróżnia się trzy rodzaje uzależnień: psychiczne, fizyczne i społeczne (C. Cekiera,1985;M.Staniszek,1985; T.Chruściel,1986). Uzależnienie psychiczne, wywołane przez środki odurzające jest cechą wspólną dla wszystkich substancji uzależniających. Jest to stan przymusowy, w którym konieczne jest przyjmowanie środków odurzających w celu odczucia przyjemności lub uniknięcia objawów braku środka. Uzależnienie psychiczne wiąże się z takimi okolicznościami jak: czas (ustalona pora dnia), grupa, w której się zażywa środki, zwyczaj brania. Nasilenie i trwałość zależności psychicznej zależy także od osobowości, charakteru i struktury psychicznej użytkownika. Odstawienie środka odurzającego jest przyczyną ogólnego podniecenia i złego samopoczucia. Uzależnienie psychiczne nie wywołuje objawów abstynencyjnych. Uzależnienie fizyczne jest to stan wywołany przez powtarzane podawanie środków odurzających. Zależność fizyczna charakteryzuje się wystąpieniem zespołu objawów, zwanego zespołem abstynencyjnym, który pojawia się po przerwaniu stosowania środka odurzającego, zmniejszenia jego dawki lub stosowania swoistej substancji antagonistycznej. Zespół abstynencyjny polega na zmianach w organiźmie i psychice człowieka. Występuje np. głód danego środka, poty, brak apetytu, drgawki, dreszcze, bezsenność, wymioty, biegunki. Aby zapobiec występowaniu tego zespołu objawów konieczne jest ciągłe używanie. Człowiek uzależniony fizycznie od danego środka zażywa go, chociaż środek ten jest szkodliwy dla organizmu użytkownika. Z uzależnieniem fizycznym wiąże się zjawisko tzw. tolerancji. Jest to forma nabytej odporności organizmu na działanie środków odurzających. Wielokrotne używanie danego środka powoduje coraz to słabszy efekt, skutkiem czego zwiększa się dawki środków w celu ich pierwotnego działania Uzależnienie społeczne wiąże się z zażywaniem środków odurzających w danej grupie ludzi. Istotą tego rodzaju uzależnienia jest bardzo silne związanie się z grupą. Przynależność do danej grupy osób zmusza do respektowania panujących w niej zasad, norm, obyczajów, rytuałów. Jeżeli w grupie panuje zwyczaj stosowania środków odurzających to jednostka jest automatycznie narażona na uzależnienie się do nich. Uważa się, że zażywanie środków odurzających przez młodzież jest przejawem niedostosowania społecznego. Objawy niedostosowania społecznego to różne formy
zachowań i działań aspołecznych i antyspołecznych, ukierunkowanych przeciw obowiązującym prawom i normom społecznym. Zjawisko narkomanii należy rozpatrywać łącznie z innymi przejawami patologii społecznej. Jest ono bowiem połączone z przestępczością, pasożytnictwem, prostytucją oraz dewiacjami psychicznymi. Narkomania stanowi podłoże wielu przestępstw. Osoby niedostosowane społecznie, w wychowaniu których zostały popełnione błędy wychowawcze, mogą przeżywać konflikty i niepowodzenia w szkole. Młody człowiek nie może poradzić sobie z zaadaptowaniem się do środowiska szkolnego. Chcąc rozładować te trudności sięga po narkotyki, które nie rozwiązują problemów, a jednocześnie dają na krótko zapomnienie. Oto niektóre dane mówiące o powszechności narkotyków wśród młodzieży: -co piąty uczeń szkoły ponadpodstawowej przyznał, że używał narkotyków co najmniej raz w ciągu ostatnich 12 miesięcy, -co czwarty 17-latek palił marihuanę, a co dziesiąty używał amfetaminy, -7 procent 17-latków zażywało heroinę. Branie narkotyków rozpoczynają coraz młodsi. W 1999r. policja zatrzymała sześcioro dzieci poniżej 13 roku życia za posiadanie dużych ilości narkotyków, a czworo innych za handel. W I półroczu 2000 roku policja odnotowała 2291 przestępstw narkotykowych dokonanych przez młodzież poniżej 17 lat. Uzależnienie zaczyna się już w podstawówce. Dziecko często jest częstowane przez kolegę tabletką i nie ma pojęcia, że to narkotyk. Najważniejsze by dorośli nauczyli się rozpoznawać sygnały igrania z narkotykiem: znikające z domu pieniądze, duże wydatki lub pożyczki od sąsiadów i rodziny, kłamstwa, nie zwracanie uwagi na wygląd zewnętrzny. Fizyczne objawy używania narkotyków to rozszerzone (po amfetaminie) lub zwężone (po heroinie) źrenice, które nie reagują na zmiany intensywności oświetlenia. Alarmującym sygnałem jest utrata wagi, bo wiele narkotyków hamuje łaknienie. Niepokojącym sygnałem mogą być znalezione w domu strzykawki, szklane fifki, okopcone sreberka lub łyżeczki oraz małe plastikowe torebki na narkotyki w proszku lub podobne do suszonego majeranku. Nagłe zmiany nastroju, znajomych, utrata zainteresowania dotychczasowym hobby, nagłe pogorszenie wyników w szkole lub błyskawiczne poprawienie ocen z wielu przedmiotów też może świadczyć o używaniu narkotyków. Znalezienie wspólnego języka z nastolatkiem bywa trudne. Czasem głośne wybuchy gniewu dziecka oznaczają, że podświadomie sprawdza ono granice swojej możliwości. Jeśli
rodzice nie ustalą jasnych reguł i granic, młody człowiek może odbierać to jako brak zainteresowania. Warto też przypomnieć dziecku o konsekwencjach prawnych. Zgodnie z ustawą o przeciwdziałaniu narkomanii za posiadanie narkotyków grozi 3 lata więzienia, za nakłanianie do użycia 5 lat, za handel 10 lat. Zadaniem dla nas, dorosłych jest rozumienie trudnego okresu dojrzewania u młodzieży i stwarzanie dobrych relacji z nimi opartych na zrozumieniu, umiejętności słuchania, a więc podstawowych zasadach komunikacji. Świadomi zagrożenia rodzice oraz wychowawcy są najważniejszym ogniwem w zapobieganiu narkomanii. Wspólne spędzanie czasu, uważne słuchanie młodego człowieka, które podnosi mu samoocenę i buduje poczucie bezpieczeństwa jest najlepszą ochroną. Opracowała: Beata Jankowska Literatura : 1. Cekiera C., Toksykomania PWN Warszawa, 1985 2. Chruściel T., Program profilaktyki zależności lekowych Światowej Organizacji Zdrowia w: Po tej stronie granicy, Wydawnictwo Radia i Telewizji, Warszawa 1985 3. Chruściel T., Uzależnienia lekowe, Zdrowie Psychiczne, 1986, 1-2 4. Staniaszek M. Narkomania i medycyna w.magazyn Monar, 1985 5. Thille Z., Zgirski L. Toksykomania. Zagrożenie społeczne i kliniczne, PZWL Warszawa 1976 6. Cekiera Cz.: Psychoprofilaktyka uzależnień oraz terapia i resocjalizacja osób uzależnionych. Towarzystwo Naukowe Uniwersytetu Lubelskiego, Lublin, 1993r.