Sposób żywienia a płodność

IMiD, Wydawnictwo Aluna Medycyna Wieku Rozwojowego, 2011, XV, 4 Dorota Szostak-Węgierek Sposób żywienia a płodność Nutrition and fertility Zakład Medycyny Zapobiegawczej i Higieny, Instytut Medycyny Społecznej, Warszawski Uniwersytet Medyczny Kierownik: prof. dr hab. med. L. Kłosiewicz-Latoszek Streszczenie Coraz więcej jest dowodów na to, że sposób żywienia może mieć istotny wpływ na płodność, zarówno u mężczyzn jak i kobiet. Niepłodności spowodowanej zaburzeniami owulacji może w znacznej mierze zapobiec utrzymanie prawidłowej masy ciała. Niedowaga, a w jeszcze większym stopniu nadwaga i otyłość, wiąże się z nasilonym ryzykiem niepłodności. Oporność na insulinę jest ważnym mechanizmem patogenetycznym sprzyjającym upośledzeniu owulacji. Odpowiednie spożycie jednonienasyconych kwasów tłuszczowych, pochodzących głównie z tłuszczów roślinnych, a także unikanie izomerów trans nienasyconych kwasów tłuszczowych, obecnych przede wszystkim w przemysłowo produkowanych ciastach i słodyczach, chipsach, żywności typu fast-food, zupach w proszku i twardych margarynach, może być skuteczne w profilaktyce niepłodności u kobiet. Korzystne działanie może mieć także wybieranie raczej roślinnych niż zwierzęcych źródeł białka, obniżenie ładunku glikemicznego diety, stosowanie suplementów diety zawierających kwas foliowy i żelazo. W profilaktyce wczesnych poronień ważne wydaje się być zapobieganie niedoborom witaminy B12 i ewentualna jej suplementacja. Korzystnie na czynności rozrodcze u kobiet wpływa także odpowiednie spożycie antyoksydantów. W rozwoju niepłodności u mężczyzn szczególną rolę odgrywają procesy wolnorodnikowe. Wykazano, że odpowiednie spożycie antyoksydantów lub ich suplementacja mogą być skuteczne w jej zapobieganiu i leczeniu. Korzystny wpływ na jakość nasienia mają takie składniki pokarmowe, jak cynk, selen i kwas foliowy. Dobrze zbilansowana dieta wydaje się mieć istotne znaczenie w profilaktyce niepłodności, zarówno u kobiet, jak i mężczyzn. Słowa kluczowe: zaburzenia owulacji, niepłodność męska, dieta Abstract There is a growing body of evidence that nutritional habits may have a significant effect on both male and female fertility. Maintenance of normal body mass may be effective in the prevention of infertility resulting from ovulatory disorders. Underweight and, to a larger degree, overweight and/or obesity, are related to the enhanced risk of infertility. Insulin resistance is an important pathogenic mechanism that may impair ovulation. Adequate intake of monounsaturated fatty acids, derived mainly from vegetable fats, as well as avoidance of trans isomers of unsaturated fatty acids which are present in industrially produced cakes and sweets, crisps, fast-foods, powdered soups and hard margarines, may be effective in the prevention of infertility in females. Choice of plant rather than animal sources of proteins, decrease in glycemic load of the diet, use of dietary supplements containing iron and folic acid, could also be beneficial. Avoidance of vitamin B12 deficiency and its supplementation seem to be important in the prevention of early miscarriages. Sufficient intake of antioxidants also promotes female reproductive functions. Free radical processes play an important role in the development of male factor infertility. It was shown that proper intake or supplementation with antioxidants may be effective in its prevention and treatment. Such nutrients as zinc, selenium and folic acid act beneficially on sperm quality. A wellbalanced diet seems to play an important role in the prevention of infertility in both sexes. Key words: ovulatory disorders, male factor infertility, diet Med. Wieku Rozwoj., 2011, XV, 4, 431-436

432 Dorota Szostak-Węgierek Badania ostatnich lat dowodzą, że prawidłowe żywienie może mieć duży wpływ na płodność, zarówno kobiet jak i mężczyzn. W artykule przedstawiono wyniki ostatnio opublikowanych obserwacji. Ponieważ stanowią one jedne z pierwszych tego typu prac, często wstępnych, będą jeszcze wymagały potwierdzenia. Płodność kobiet Analiza danych pochodzących z Nurses Health Study II (NHS II), w którym przez 8 lat obserwowano kohortę 17 544 kobiet w wieku 25-42 lat, które próbowały zajść w ciążę wykazała, że znaczący wpływ na zmniejszenie ryzyka niepłodności spowodowanej zaburzeniami owulacji może mieć sposób żywienia. Jedną z ważniejszych jego cech jest odpowiednie spożycie jednonienasyconych kwasów tłuszczowych, pochodzących ze źródeł roślinnych, takich jak oliwa z oliwek i olej rzepakowy oraz miękkie margaryny z nich wytwarzane. Jednocześnie istotne jest unikanie izomerów trans kwasów tłuszczowych obecnych zazwyczaj w dużej ilości w takich produktach jak: twarde margaryny, przemysłowo wytwarzane ciasta i ciasteczka, batoniki, czekolady, żywność typu fast-food, frytki, chipsy i zupy w proszku. Zastąpienie 2% energii pochodzącej z kwasów tłuszczowych jednonienasyconych energią pochodzącą z izomerów trans wiązało się z ponad dwukrotnie większym ryzykiem niepłodności spowodowanej zaburzeniami owulacji (ryzyko względne, RW 2,31). To niekorzystne działanie izomerów trans jest prawdopodobnie spowodowane zmniejszeniem aktywności receptora PPAR-γ (peroxisome proliferator activated receptor γ) przez te kwasy tłuszczowe, co prowadzi do zwiększenia oporności na insulinę, a także do nasilenia procesu zapalnego (1, 2, 3). Wyniki badania NHS II wykazały również, że odpowiednia struktura spożycia kwasów tłuszczowych może być skuteczna w zapobieganiu endometriozie, która również może być przyczyną niepłodności. Kobiety z najwyższego kwintyla spożycia długołańcuchowych kwasów n-3, pochodzących z tłustych ryb morskich, miały o 22% niższe ryzyko endometriozy w porównaniu z najniższym kwintylem. Jednocześnie uczestniczki badania będące w najwyższym kwintylu spożycia izomerów trans miały ryzyko rozpoznania endometriozy wyższe o 48% w porównaniu z najniższym kwintylem (4). Kolejną cechą sposobu żywienia mającą wpływ na płodność jest rodzaj spożywanego białka. Wykazano, że zamiana 5% energii pochodzącej z białka zwierzęcego na energię z białka roślinnego wiązało się z 50%-ym obniżeniem ryzyka niepłodności spowodowanej zaburzeniami owulacji. To zjawisko wydaje się być spowodowane korzystnym wpływem białka roślinnego na oporność na insulinę. Przypuszcza się, że pewne znaczenie może mieć także obniżenie stężenia IGF-I pod wpływem spożycia tego rodzaju białka. Czynnik ten wydaje się odgrywać istotną rolę w patogenezie zespołu policystycznych jajników (PCOS), który często wiąże się z zaburzeniami owulacji (1, 5). Prawdopodobnie nie bez znaczenia jest także to, że białka roślinne zawierają względnie duże ilości argininy (6), aminokwasu będącego substratem dla produkcji tlenku azotu, który ma działanie wazodylatacyjne, a co za tym idzie poprawia przepływ krwi przez narząd rodny sprzyjając rozwojowi oocytów, a także implantacji (7). W badaniu NHS II wykazano ponadto, że całkowite spożycie węglowodanów i ładunek glikemiczny diety były dodatnio związane z niepłodnością spowodowaną zaburzeniami owulacji, a u kobiet które wcześniej nie rodziły, podobną zależność stwierdzono także dla indeksu glikemicznego spożywanych produktów. Jest to prawdopodobnie spowodowane niekorzystnym działaniem wysokiego ładunku glikemicznego diety na wrażliwość na insulinę. Dokładne jednak wyjaśnienie mechanizmów odpowiedzialnych za niekorzystne działanie tego rodzaju diety wymaga dalszych badań (1, 8). Wydaje się jednak słuszne zalecenie wybierania spośród produktów węglowodanowych tych o niższym indeksie glikemicznym, co w praktyce oznacza spożywanie produktów bogatobłonnikowych, czyli pieczywa z pełnego przemiału, grubych kasz, warzyw i owoców, a unikanie białego pieczywa, ciast, słodyczy i produktów zawierających cukier. Wyniki badania NHS II sugerują także, że korzystnie na niepłodność spowodowaną zaburzeniami owulacji wpływa też wybór raczej tłustych niż chudych produktów mlecznych. Autorzy badania wiążą to zjawisko z wysoką zawartością estrogenów w tłustym mleku pochodzącym od krów produkujących duże jego ilości (1, 9). Można również przypuszczać, że korzystne działanie tłuszczu mlecznego na płodność może zależeć od obecności w nim kwasu trans palmitolejowego, który wydaje się zmniejszać oporność tkanek na insulinę (10). Należy jednak podkreślić, że na obecnym etapie badań za wcześnie jest na formułowanie zalecenia zwiększenia spożycia tłustych produktów mlecznych przez kobiety w wieku rozrodczym w celu zapobiegania zaburzeniom owulacji. Tłuszcz mleczny bowiem ma udowodnione niekorzystne działanie na poziom we krwi cholesterolu frakcji LDL, i co za tym idzie, zwiększa ryzyko miażdżycy i chorób rozwijających się na jej tle. W badaniu NHS II korzystny wpływ na płodność miało też regularne stosowanie preparatów wielowitaminowych, a zwłaszcza suplementów kwasu foliowego i żelaza. Kobiety stosujące złożone suplementy diety miały ryzyko niepłodności spowodowanej zaburzeniami owulacji o około 2/3 mniejsze niż te, które ich nie stosowały. Autorzy zaobserwowali także, że wysokie spożycie żelaza niehemowego, pochodzącego z żywności roślinnej, takiej jak pełnoziarniste produkty zbożowe, nasiona roślin strączkowych i niektóre warzywa, istotnie zmniejsza prawdopodobieństwo wystąpienia tego rodzaju niepłodności (1, 11, 12). W innym, randomizowanym

Sposób żywienia a płodność 433 badaniu, wykazano że stosowanie złożonego suplementu diety, zawierającego w swym składzie między innymi żelazo i kwas foliowy, może być skuteczne w leczeniu niepłodności (13). Z kolei wyniki badania Reznikoff- Etievant i wsp. sugerują, że wczesnym poronieniom może sprzyjać niskie stężenie witaminy B12 w surowicy. Suplementacja tą witaminą może być skuteczną metodą leczenia nawracających poronień (14). Należy w tym miejscu podkreślić, że szczególnie narażone na niedobór witaminy B12 są kobiety chorujące na różne schorzenia układu pokarmowego prowadzące do zaburzeń wchłaniania oraz kobiety na diecie wegańskiej. Badacze prowadzący NHS II opracowali wzorzec diety płodności, na który składa się wyższe spożycie jednonienasyconych kwasów tłuszczowych przy niższym spożyciu izomerów trans, większe spożycie roślinnych źródeł białka zamiast zwierzęcych, niski ładunek glikemiczny diety, wybór raczej tłustych niż chudych produktów mlecznych, suplementacja preparatami wielowitaminowymi, oraz spożywanie żelaza pochodzącego z żywności roślinnej i suplementów. Większy stopień zgodności ze wzorcem diety płodności wiązał się z mniejszym ryzykiem niepłodności spowodowanej brakiem owulacji. Ryzyko to, skorygowane ze względu na wiele zmiennych, u kobiet w najwyższym kwintylu punktacji diety płodności, w porównaniu z najniższym kwintylem, było o 66% niższe (RW 0,34; 95% przedział ufności 0,23-0,48; p dla trendu <0,001). Ryzyko niepłodności spowodowanej innymi przyczynami było niższe o 27% (1). Warto w tym miejscu przytoczyć wyniki badania przeprowadzonego u par starających się o dziecko przy wykorzystaniu technik zapłodnienia pozaustrojowego. Ścisłe przestrzeganie zasad diety śródziemnomorskiej, cechującej się dużym spożyciem olejów roślinnych, warzyw, nasion roślin strączkowych i jednocześnie małym spożyciem różnego rodzaju przekąsek zwiększało prawdopodobieństwo zajścia w ciążę o 40% (15). Innym czynnikiem mającym wpływ na płodność jest masa ciała kobiety. Niedożywienie i nadmierna szczupłość często wiążą się z zaburzeniami płodności (16). W badaniu NHS II ryzyko niepłodności spowodowanej zaburzeniami owulacji u kobiet bardzo szczupłych (indeks masy ciała BMI<20 kg/m 2 ) było o 38% wyższe niż u kobiet z prawidłową masą ciała (BMI 20-24,99 kg/m 2 ), natomiast ryzyko niepłodności spowodowanej innymi przyczynami było o 47% wyższe (1). Większym jednak problemem wydają się być nadwaga i otyłość, skutkujące zazwyczaj opornością na insulinę, a w niektórych przypadkach także kojarząca się z zespołem policystycznych jajników (PCOS). Nadmiernej masie ciała, a także PCOS, często towarzyszą zaburzenia owulacji (17). W badaniu NHS II kobiety z nadwagą (BMI 25-29,99 kg/m 2 ) miały o 32% większe ryzyko niepłodności spowodowanej zaburzeniami owulacji niż kobiety o prawidłowej masie ciała. Kobiety otyłe (BMI 30 kg/m 2 ) miały to ryzyko ponad dwukrotnie wyższe (RW 2,35) niż szczupłe uczestniczki badania (1). Zaburzenia płodności towarzyszące nadmiernej masie ciała spowodowane są prawdopodobnie zaburzoną funkcją endokrynną tkanki tłuszczowej. Nadwadze i otyłości towarzyszy obniżone wydzielanie adyponektyny mającej korzystny wpływ na wrażliwość tkanek na insulinę i owulację. Jednocześnie stężenie w surowicy takich adypokin, jak interleukina 6 (IL-6), leptyna, PAI-1 Tabela I. Wpływ adypokin na wrażliwość na insulinę i czynności rozrodcze (wg 17). Table I. Influence of adipokines on insulin sensitivity and reproductive functions (according to 17). Adypokina Adipokine Adyponektyna Adiponectine IL-6 Leptyna Leptin PAI-1 Rezystyna Resistin TNF-α Stężenie we krwi w otyłości Blood level in obesity Działanie Effect wrażliwość na insulinę insulin sensitivity stymuluje białka ostrej fazy stimulates acute phase proteins anorektyczne anorexic fibrynolizy fibrinolysis oporności na insulinę insulin resistance prozapalne proinflammatory Wpływ na wrażliwość na insulinę Influence on insulin sensitivity Prawdopodobny wpływ na reprodukcję Possible influence on reproduction Nasilenie owulacji Enhanced ovulation Upośledzenie implantacji Impaired implantation Przyspieszone dojrzewanie płciowe, upośledzenie owulacji Premature puberty, impaired ovulation Upośledzenie implantacji Impaired implantation Upośledzenie owulacji i implantacji Impaired ovulation and implantation Upośledzenie implantacji Impaired implantation

434 Dorota Szostak-Węgierek (inhibitor aktywatora plazminogenu-1), rezystyna i TNF-α (czynnik martwicy nowotworów-α) ulega podwyższeniu. Większość z nich sprzyja oporności na insulinę i prawdopodobnie także upośledzeniu implantacji. Leptyna i rezystyna wydają się zaburzać owulację (17, tab. I). Tak więc nadwaga i otyłość mogą z jednej strony prowadzić do niepłodności spowodowanej zaburzeniami owulacji, a z drugiej do upośledzenia implantacji. Mogą także wiązać się ze zwiększonym ryzykiem poronienia (16). Redukcja masy ciała i regularna aktywność fizyczna są zazwyczaj skutecznymi metodami zmniejszającymi oporność na insulinę i poprawiającymi płodność u kobiet z nadmierną masą ciała (18). Wyniki licznych badań sugerują, że duży negatywny wpływ na płodność kobiet mają także nasilone procesy wolnorodnikowe. Mogą one zaburzać dojrzewanie i funkcje oocytów, upośledzać folikulogenezę, implantację, a także funkcje ciałka żółtego, jak również przyczyniać się do utraty implantowanego zarodka (19). Stresowi oksydacyjnemu może w znacznym stopniu zapobiec odpowiednie spożycie antyoksydantów, takich jak witaminy E i C, karotenoidy, a także flawonoidy. W wielu badaniach wykazywano ich korzystny wpływ na czynność rozrodczą (19). Bogatym źródłem antyoksydantów jest żywność roślinna: warzywa, owoce, pełnoziarniste produkty zbożowe, orzechy, nasiona, a także oleje roślinne. Na płodność u kobiet może niekorzystnie wpływać także picie alkoholu i duże spożycie kofeiny. Prospektywne badanie wykonane u 7393 szwedzkich kobiet wykazało, że kobiety spożywające alkohol w ilości co najmniej 2 drinków dziennie miały znamiennie zwiększone ryzyko niepłodności (RW 1,58, 95% przedział ufności PU 1,07-2,34), natomiast kobiety spożywające mniej niż 1 drink dziennie miały to ryzyko istotnie mniejsze (RW 0,64, 95% PU 0,46-0,90) w porównaniu z uczestniczkami badania, które piły umiarkowane ilości alkoholu (między 1 a 2 drinkami dziennie). Warto też zwrócić uwagę, że duże spożycie kofeiny może znacznie wydłużyć czas oczekiwania na pojawienie się ciąży. European Study of Infertility and Subfecundity wykazało, że duże spożycie kofeiny (>500 mg dziennie, tj. powyżej około 5 filiżanek kawy) może zwiększyć ryzyko niepłodności o 45% (20). Jednak obserwacje te nie zostały potwierdzone przez wyniki NHS II (21). Podsumowując, płodności kobiet sprzyja stosowanie dobrze zbilansowanej diety, opartej przede wszystkim na żywności pochodzenia roślinnego, bogatej w warzywa i owoce, nasiona roślin strączkowych, zbożowe produkty z pełnego ziarna, a także wybór tłuszczów roślinnych dostarczających dużych ilości jednonienasyconych kwasów tłuszczowych. Ważne jest także odpowiednie spożycie długołańcuchowych kwasów tłuszczowych z rodziny n-3, pochodzących z ryb morskich. Istotne jest wykluczenie z jadłospisu twardych margaryn, pokarmów typu fast-food, chipsów, zup w proszku, ciastek i słodyczy, przede wszystkim przemysłowo wytwarzanych, ale także domowych ciast i innych potraw zawierających znaczne ilości cukru. Podstawowe znaczenie ma utrzymanie prawidłowej masy ciała. Jednak należy w tym miejscu podkreślić, ze stosowanie diet niezbilansowanych w celu redukcji masy ciała może płodność zaburzać. Płodność mężczyzn Podobnie jak u kobiet, na zaburzenia płodności u mężczyzn, duży wpływ mają procesy wolnorodnikowe (22-24). Plemniki mają ograniczoną ochronę antyoksydacyjną, ponieważ ich cytoplazma zawiera małe ilości enzymów wychwytujących wolne rodniki. Ponadto, ze względu na dużą zawartość wielonienasyconych kwasów tłuszczowych w błonie komórkowej, plemniki są wrażliwe na szkodliwe działanie stresu oksydacyjnego. Patologia nasienia indukowana przez stres oksydacyjny obejmuje uszkodzenia błon komórkowych i DNA, co prowadzi do nekrozoospermii, astenozoospermii i fragmentacji DNA (22). Wykazano, że niepłodni pacjenci cechują się wyższymi stężeniami wolnych rodników w nasieniu niż zdrowi dawcy, niezależnie od typu obecnej patologii nasienia (23). Niskie spożycie antyoksydantów, przede wszystkim takich jak witamina C i likopen, wiąże się z gorszą jakością nasienia (24). Nasilenie procesów wolnorodnikowych u mężczyzn może mieć wpływ nie tylko na samą ich zdolność do zapłodnienia, ale także na ryzyko poronienia u partnerki. Wyniki wstępnego badania wykonanego u 17 pacjentów, u których partnerek wystąpiły wcześniej co najmniej 2 poronienia przed 12 tyg. ciąży wykazały, że u 9 z nich występowała nasilona fragmentacja DNA lub zwiększone stężenie TBARS (Thiobarbituric acid reactive substances) w nasieniu. Wskazywało to na nasiloną intensywność procesów wolnorodnikowych. Otrzymali oni poradę dotyczącą zwiększenia spożycia antyoksydantów w diecie lub przyjmowania preparatów zawierających beta-karoten, witaminę C, E i cynk przez co najmniej 3 miesiące. Partnerki 6 mężczyzn z tej grupy zaszły w ciążę. Nie odnotowano u tych kobiet żadnego poronienia (25). Szczególnie ważnym dla męskiej płodności składnikiem odżywczym jest cynk. Odgrywa on istotną rolę w metabolizmie hormonów, wytwarzaniu nasienia i regulacji żywotności plemników. Niedobór cynku powoduje obniżenie poziomu testosteronu, zmniejszenie ilości nasienia, a także hipogonadyzm, zaburzenia potencji, zmniejszoną żywotność plemników i bezpłodność. Rola cynku dla utrzymania prawidłowej czynności męskich komórek rozrodczych polega na utrzymaniu stabilności kompleksu ich chromatyny ze specyficznym białkiem, co jest istotne dla efektywnego procesu zapłodnienia. Warto podkreślić, że każdy ejakulat zawiera około 5 mg tego pierwiastka (26), co stanowi prawie połowę zalecanego spożycia. Tym samym mężczyźni wykazujący wysoką aktywność seksualną powinni spożywać więk-

Sposób żywienia a płodność 435 dieta oznacza zazwyczaj duże spożycie tłustych produktów zwierzęcych, a jednocześnie małe produktów zbożowych, zwłaszcza z pełnego ziarna, warzyw i owoców. Warto podkreślić, że jest to model żywienia dość rozpowszechniony wśród męskiej populacji, a w szczególnie skrajnej postaci znany jest jako dieta optymalna. Podsumowanie Ryc. 1. Piramida Zdrowego Żywienia (31). Fig. 1. Healthy Diet Pyramid. Instytut Żywności i Żywienia 2009 sze ilości cynku. W randomizowanym badaniu, które objęło 100 mężczyzn z astenozoospermią wykazano, że suplementacja cynkiem spowodowała zwiększenie liczby plemników, ich ruchliwości postępowej, zdolności do zapłodnienia i zmniejszenie występowania przeciwciał przeciwplemnikowych (27). Korzystny wpływ na jakość nasienia wydaje się mieć także kwas foliowy, który odgrywa ważną rolę w syntezie DNA. Jednoczesna suplementacja kwasem foliowym (5 mg dziennie) i cynkiem (66 mg dziennie) u niepłodnych mężczyzn spowodowała 74% wzrost liczby plemników (28). W innym badaniu, przeprowadzonym u niepłodnych mężczyzn z obniżoną ruchliwością plemników wykazano, że suplementacja selenem też może zwiększać ruchliwość plemników (29). Podobne były wyniki innego badania, w którym u 690 niepłodnych mężczyzn z idiopatyczną astenoteratospermią zastosowano jednoczesną suplementację selenem w dawce 200 µg dziennie i witaminą E w dawce 400 IU dziennie przez co najmniej 100 dni. U 52,6% uczestników zaobserwowano poprawę ruchliwości plemników i/lub morfologii nasienia. Aż 10,8% partnerek tych mężczyzn zaszło w ciążę (30). Dobrymi pokarmowymi źródłami cynku są takie produkty jak: pełnoziarniste pieczywo, kasze, ryby, mięso, a także nasiona roślin strączkowych. Najważniejszym źródłem folianów są ciemnozielone warzywa, zwłaszcza liściaste, a selenu ryby, mięso i nasiona roślin strączkowych. Wyniki cytowanej wcześniej pracy Mendiola i wsp. (24) sugerują, że dla męskiej płodności, oprócz odpowiedniego spożycia mikroskładników, duże znaczenie ma także prawidłowa struktura diety. Wysokie spożycie tłuszczu i białka, a jednocześnie niskie węglowodanów złożonych, błonnika, folianów i antyoksydantów, wiąże się dużym nasileniem ryzyka niepłodności. Tego typu Przestrzeganie zasad dobrze zbilansowanej diety, dostarczającej wszystkich niezbędnych składników odżywczych, opartej na produktach przede wszystkim roślinnych, a jednocześnie unikanie nadmiernego spożycia energii, izomerów trans kwasów tłuszczowych i sacharozy ma istotne znaczenie dla zapobiegania zaburzeniom płodności. Zalecane proporcje spożycia różnych grup produktów spożywczych przedstawiono w Piramidzie Zdrowego Żywienia opracowanej w Instytucie Żywności i Żywienia (ryc. 1) (30). Piśmiennictwo 1. Chavarro J.E., Rich-Edwards J.W., Rosner B.A., Willett W.C.: Diet and Lifestyle in the Prevention of Ovulatory Disorder Infertility. Obstet. Gynecol., 2007, 110, 1050-1058. 2. Chavarro J.E., Rich-Edwards J.W., Rosner B.A. Willett W.C.: Dietary fatty acid intakes and the risk of ovulatory infertility. Am. J. Clin. Nutr., 2007, 85, 231-237. 3. Saravanan N., Haseeb A., Ehtesham N.Z., Ghafoorunissa: Differential effects of dietary saturated and trans-fatty acids on expression of genes associated with insulin sensitivity in rat adipose tissue. Eur. J. Endocrinol., 2005, 153, 159-165. 4. Missmer S.A., Chavarro J.E., Malspeis S., Bertone-Johnson E.R., Hornstein M.D., Spiegelman D., Barbieri R.L., Willett W.C., Hankinson S.E.: A prospective study of dietary fat consumption and endometriosis risk. Hum. Reprod., 2010, 25, 1528-1535. 5. Chavarro J.E., Rich-Edwards J.W., Rosner B.A., Willett W.C.: Protein intake and ovulatory infertility. Am. J. Obstet. Gynecol., 2008, 198, 210, e1-210.e7. 6. Kunachowicz H., Nadolna I., Przygoda B., Iwanow K.: Tabele składu i wartości odżywczej żywności. PZWL, Warszawa 2005. 7. Battaglia C., Salvatori M., Maxia N., Petraglia F., Facchinetti F., Volpe A.: Adjuvant L-arginine treatment for in-vitro fertilization in poor responder patients. Hum. Reprod., 1999, 14, 1690-1697. 8. Chavarro J.E., Rich-Edwards J.W., Rosner B.A., Willett W.C.: A prospective study of dietary carbohydrate quantity and quality in relation to risk of ovulatory infertility. Eur. J. Clin. Nutr., 2009, 63, 78-86. 9. Chavarro J.E., Rich-Edwards J.W., Rosner B.A., Willett W.C.: A prospective study of dairy foods intake and anovulatory infertility. Hum. Reprod., 2007, 22, 1340-1347.

436 Dorota Szostak-Węgierek 10. Mozaffarian D., Cao H., King I.B., Lemaitre R.N., Song X., Siscovick D.S., Hotamisligil G.S.: Trans-Palmitoleic Acid, Metabolic Risk Factors, and New-Onset Diabetes in U.S. Adults. A Cohort Study. Ann. Intern. Med., 2010, 153, 790-799. 11. Chavarro J.E., Rich-Edwards J.W., Rosner B.A., Willett W.C.: Iron Intake and Risk of Ovulatory Infertility. Obstet. Gynecol., 2006, 108, 1145-1152. 12. Chavarro J.E., Rich-Edwards J.W., Rosner B.A, Willett W.C.: Use of multivitamins, intake of B vitamins, and risk of ovulatory infertility. Fertil. Steril., 2008, 89, 668-676. 13. Westphal L.M., Polan M.L., Trant A.S., Mooney S.B.: A nutritional supplement for improving fertility in women: a pilot study. J. Reprod. Med., 2004, 49, 289-293. 14. Reznikoff-Etievant M.F., Zittoun J., Vayletc C., Pernet P., Milliez J.: Low Vitamin B12 level as a risk factor for very early recurrent abortion. Eur. J. Obstet. Gynecol. Reprod. Biol., 2002, 104, 156-159. 15. Vujkovic M., de Vries J.H., Lindemans J., Macklon N.S., van der Spek P.J., Steegers E.A.P., Steegers-Theunissen R.P.M.: The preconception Mediterranean dietary pattern in couples undergoing in vitro fertilization/intracytoplasmic sperm injection treatment increases the chance of pregnancy. Fertil. Steril., 2010, 94, 2096-2101. 16. The ESHRE Capri Workshop Group: Nutrition and reproduction in women. Hum. Reprod. Update, 2006, 12, 193-207. 17. Gosman G.G., Katcher H.I., Legro R.S.: Obesity and the role of gut and adipose hormones in female reproduction. Hum. Reprod. Update, 2006, 12, 585-601. 18. Moran L.J., Noakes M., Clifton P.M., Tomlinson L., Galletly C., Norman R.J.: Dietary Composition in Restoring Reproductive and Metabolic Physiology in Overweight Women with Polycystic Ovary Syndrome. J. Clin. Endocrinol. Metab., 2003, 88, 812-819. 19. Ruder E.H., Hartman T.J., Blumberg J, Goldman M.B.: Oxidative stress and antioxidants: exposure and impact on female fertility. Hum. Reprod. Update, 2008, 14, 345-357. 20. Ruder E.H., Hartman T.J., Goldman M.B.: Impact of oxidative stress on female fertility. Curr. Opin. Obstet. Gynecol., 2009, 21, 219-222. 21. Chavarro J.E., Rich-Edwards J.W., Rosner B.A., Willett W.C.: Caffeinated and alcoholic beverage intake in relation to ovulatory disorder infertility. Epidemiology, 2009, 20, 374-381. 22. Agarwal A., Said T.M., Bedaiwy M., Banerjee J., Alvarez J.G.: Oxidative stress in an assisted reproductive technique setting. Fertil. Steril., 2006, 86, 503-512. 23. Agarwal A., Sharma R.K., Nallella K.P.,Thomas A.J.Jr., Alvarez J.G., Sikka S.C.: Reactive oxygen species as an independent marker of male factor infertility. Fertil. Steril., 2006, 86, 878-885. 24. Mendiola J., Torres-Cantero A.M., Vioque J., Moreno-Grau J.M., Ten J., Roca M., Moreno-Grau S., Bernabeu R.: A low intake of antioxidant nutrients is associated with poor semen quality in patients attending fertility clinics. Fertil. Steril., 2010, 93, 1128-1133. 25. Gil-Villa A.M., Cardona-Maya W., Agarwal A., Sharma R, Cadavid A.: Role of male factor in early recurrent embryo loss: do antioxidants have any effect? Fertil. Steril., 2009, 92, 565-571. 26. Zdrojewicz Z., Wiśniewska A.: Rola cynku w seksualności mężczyzn. Adv. Clin. Exp. Med., 2005, 14, 1295-1300. 27. Omua A.E., Dashtib H., Al-Othmanc S.: Treatment of asthenozoospermia with zinc sulphate: andrological, immunological and obstetric outcome. Eur. J. Obstet. Gynecol. Reprod. Biol., 1998, 7,179-184. 28. Wong W.Y., Merkus H.M.W.M., Thomas C.M.G., Menkveld R, Zielhuis G.A., Steegers-Theunissen R.P.M.: Effects of folic acid and zinc sulfate on male factor subfertility: a doubleblind, randomized, placebo-controlled trial. Fertil. Steril., 2002, 77, 491-498. 29. Scott R., Macpherson A., Yates R.W.S., Hussain B., Dixon J.: The effect of oral selenium supplementation on human sperm motility. Br. J. Urol., 1998, 82, 76-80. 30. Moslemi M.K., Tavanbakhsh S.: Selenium vitamin E supplementation in infertile men: effects on semen parameters and pregnancy rate. Int. J. Gen. Med., 2011, 4, 99-104. 31. Piramida Zdrowego Żywienia, http://www.izz.waw.pl/index. php?option=com_content&view=article&id=7&itemid=5&lang=pl#g Adres do korespondencji: Dorota Szostak-Węgierek Zakład Medycyny Zapobiegawczej i Higieny, IMS, Warszawski Uniwersytet Medyczny ul. Oczki 3, 02-007 Warszawa