2. TRANSPORT Raport o stanie miasta Szczecin 2.1. INFRASTRUKTURA DROGOWA 2.1.1. DROGI POWIERZCHNIA ULIC W SZCZECINIE Wykres nr 2.1. W oparciu o ustawę o drogach publicznych, drogi ze względu na pełnione funkcje podzielone są na: krajowe (dł. 49 km), wojewódzkie (dł. 12 km), powiatowe (dł. 246 km), gminne (dł. 477 km). Przez Szczecin przebiegają następujące drogi: a) krajowe o łącznej długości ok. 49 km: autostrada A6: (Berlin) Kołbaskowo Szczecin (a następnie droga nr 6: Goleniów Koszalin Gdańsk), położona na południu Szczecina i będąca jego trasą obwodową często wykorzystywaną w celach tranzytowych; droga krajowa nr 3: z trasą przebiegającą od Świnoujścia przez Szczecin do Jakuszyc; przecina się z autostradą A6 w rejonie osiedla Kijewo i biegnie cią- giem ulic: Szosa Stargardzka, Przyszłości, Pyrzycka; droga krajowa nr 10: Szczecin Bydgoszcz Toruń Płońsk, przebiegająca od przejścia granicznego w Lubieszynie przez ulice: Ku Słońcu, al. Piastów, Narutowicza, Kopernika, Wyszyńskiego, Energetyków, Gdańska, Eskadrowa, Hangarowa, Struga, Zwierzyniecka, Szosa Stargardzka a następnie do granic miasta w kierunku na Stargard; droga krajowa nr 13: przebiegająca od przejścia granicznego Rosówek a następnie Przecław i przez ulice: Cukrowa, Autostrada Poznańska, Południowa, Mieszka I, al. Piastów do skrzyżowania z drogą krajową nr 10; droga krajowa nr 31: przebiegającą przez ulice: Autostrada Poznańska, Granitowa, Metalowa, Przodowników Pracy do granicy miasta. b) wojewódzkie o łącznej długości ok. 12 km: droga wojewódzka nr 115: od Dobieszczyna przez ul. Zegadłowicza, Wojska Polskiego, Piłsudskiego, Matejki, Trasę Zamkową do włączenia z drogą krajową nr 10. Drogi krajowe: A6 i droga nr 6 (E28) oraz nr 3 (E65) mają jednocześnie charakter dróg międzynarodowych. Zgodnie z ewidencją ZDiTM na koniec 2007 Miasto posiadało w swoim zarządzie ok. 784 km dróg o powierzchni 5 043 tys. m 2. Sieć drogowa jak i cały układ komunikacyjny miasta w warunkach intensywnego rozwoju motoryzacji, a w szczególności transportu indywidualnego, zaczyna odgrywać decydującą rolę w sprawnym i bezkolizyjnym przemieszczaniu się na terenie Szczecina. Również położenie geograficzne miasta jak i układ urbanistyczny wymusza konieczność podejmowania stosownych działań organizacyjnych i inwestycyjno-remontowych aby sprostać oczekiwaniom związanym z zapewnieniem odpowiedniego standardu drogowo-komunikacyjnego. Źródło: Zarząd Dróg i Transportu Miejskiego. Wg ZDiTM do najważniejszych problemów w układzie komunikacyjno-drogowym należą: eliminacja ruchu ciężarowego i tranzytowego z centrum, zmniejszenie ruchu transportu indywidualnego (osobowego i ciężarowego) w centrum, poprawa stanu infrastruktury drogowej, polepszenie systemu i formy parkowania, urealnienie rzeczywistej funkcji drogi w przestrzeni publicznej. Głównymi metodami rozwiązania wyżej wymienionych problemów powinny być: 1. Budowa obwodnicy zachodniej Szczecina oraz kontynuacja przebudowy autostrady A6 stanowiącej obwodnicę miejską. 2. Kontynuacja budowy Obwodnicy Śródmiejskiej i usprawnienie komunikacji miejskiej poprzez: rozbudowę systemu dróg komunikacji rowerowej, usprawnienie komunikacji zbiorowej (m.in. poprzez budowę szybkiego tramwaju, budowę i przebudowę torowisk, właściwy poziom techniczny pojazdów komunikacji zbiorowej, budowę parkingów strategicznych), usprawnienie funkcjonowania strefy płatnego parkowania, budowa nowych parkingów, w tym podziemnych. 3. Przebudowy i remonty bieżące ulic oraz zmiany organizacji ruchu: przebudowa skrzyżowania ul. Ku Słońcu al. Piastów ul. Narutowicza, przebudowa skrzyżowania ul. Ku Słońcu Sikorskiego, przebudowa skrzyżowania ul. Mickiewicza Żołnierska Wernyhory, modernizacja sygnalizacji świetlnych na poszczególnych ciągach komunikacyjnych, projekt i wdrożenie systemu zarządzania ruchem w mieście (część drogowa i komunikacyjna). 4. Zastosowanie dostępnych środków inżynieryjnych poprawiających funkcjonalność drogi pod kątem dostosowania jej dla potrzeb wszystkich użytkowników: wydzielenie i organizacja stref: pieszych, pieszo-rowerowych, ruchu uspokojonego, obszarów zamieszkania; Wydział Rozwoju Miasta i Funduszy Pomocowych 25
Raport o stanie miasta Szczecin 2. TRANSPORT poprawa atrakcyjności pasa drogowego poprzez ciągłe podnoszenie standardów (począwszy od nawierzchni poprzez małą architekturę, zieleń, obiekty małej gastronomii, reklamy). Ponadto rozwiązanie przedstawionych problemów komunikacyjnych zapewni rozpoczęcie budowy Trasy Północnej i modernizacji ul. Struga w ramach modernizacji dostępu drogowego do portu w Szczecinie (modernizacja miejskiego odcinka drogi nr 10). Finansowanie wszelkich zadań z zakresu budowy, modernizacji i utrzymania dróg publicznych oraz obiektów inżynierskich odbywa się ze środków budżetu Miasta oraz w coraz większym zakresie ze środków zewnętrznych (fundusze Unii Europejskiej, programy operacyjne itp.). Potrzeby w tym zakresie są znacznie większe od możliwości. Przy pewnej stagnacji w latach 90. w ilości realizowanych robót inwestycyjno-remontowych na obiektach drogowych i inżynieryjnych sytuacja w ostatnim okresie uległa znacznej poprawie. Zrealizowane projekty w sposób znaczący poprawiły funkcjonalność układu drogowo-komunikacyjnego w mieście. Od wielu lat czynione są starania na rzecz budowy wspomnianej obwodnicy zachodniej wraz z przeprawą Police Święta. Jej powstanie miałoby dla Szczecina i regionu strategiczne znaczenie: wyprowadziłoby ruch tranzytowy poza miasto, znacznie ułatwiłoby dojazd do przejść granicznych oraz skomunikowałoby tereny inwestycyjne w gminie Police i Goleniów. W grudniu 2007 roku prezydent miasta Szczecin, marszałek województwa zachodniopomorskiego, starosta powiatu polickiego, burmistrz Goleniowa oraz burmistrz Polic podpisali wstępne porozumienie w sprawie realizacji studium wykonalności Zachodniego Drogowego Obejścia Szczecina wraz z raportem oddziaływania na środowisko. Studium wykonalności mogłoby w przyszłości umożliwić staranie się o środki finansowe na realizację przedsięwzięcia, bo dostarczyłoby formalnego uzasadnienia zarówno ekonomicznego, jak i technicznego. Budowana etapowo Obwodnica Śródmiejska jest jedną z głównych inwestycji drogowych, które mają usprawnić miejski układ drogowy i wyprowadzić ruch ze ścisłego centrum miasta. Inwestycja ma na celu poprawę obecnej sytuacji, tak różnej od standardów europejskich (z uwagi na tranzyt prowadzący przez centrum), a jej ukończenie pomoże wyprowadzić najcięższy ruch z głównych ulic Szczecina. W czerwcu 2007 roku zakończono III etap inwestycji, czyli budowę odcinka ul. Przyjaciół Żołnierza od łącznika z ul. Bandurskiego do ul. Ks. Warcisława. Kolejny, IV etap to budowa ul. Przyjaciół Żołnierza od ul. Ks. Warcisława do ul. Krasińskiego. Cała obwodnicabędzie miała długość 9,2 km. 2.1.2. OBIEKTY INŻYNIERSKIE Na drogach publicznych zarządzanych przez Miasto, wg stanu na koniec 2007 roku, znajdowało się 105 obiektów inżynierskich. Porównując liczbę obiektów inżynierskich w 2007 roku ze stanem z lat poprzednich zauważalny jest ich postępujący wzrost (wg stanu na koniec 2005 r. było ich 90). Tabela nr 2.1. OBIEKTY INŻYNIERSKIE W SZCZECINIE drogi obiekty wojewódzkie i gminne powiatowe krajowe razem mosty 11 4 25 40 wiadukty 19 1 11 31 estakady 6 18-24 kładki dla pieszych 1 1 7 9 przejścia podziemne - - 1 1 razem 37 24 44 105 Źródło: Zarząd Dróg i Transportu Miejskiego. W kontekście powstawania nowych obiektów tego typu (w latach 2006 2007) warto podkreślić rozwiązanie znaczącego problemu związanego z zaburzeniem płynności ruchu kołowego przy rondzie Giedroycia (wylot ulic Staszica oraz Wyzwolenia). W 2007 roku zakończono budowę nadziemnego przejścia (kładki) nad ulicą Staszica. Lokalizacja miasta oraz jego podział na część prawoi lewobrzeżną warunkuje konieczność ciągłego przemieszczania się mieszkańców (przejazdy do i z miejsc pracy, dojazdy do szkół itd.), co przy ograniczonej przepustowości jest czasochłonne i stanowi uciążliwe utrudnienie dla szczecinian. Nadzieje na poprawę komunikacji pomiędzy obydwoma częściami miasta wiązane są z realizacją rozpoczętego w 2006 roku projektu Przebudowa ulicy Autostrada Poznańska, Etap I i II budowa nowych mostów przez rzeki Odrę i Regalicę (z dofinansowaniem z funduszy strukturalnych Unii Europejskiej w ramach Sektorowego Programu Operacyjnego Transport). Etap I Budowa mostu nad rzeką Odrą wraz z włączeniem w układ drogowy obejmuje budowę nowego mostu o konstrukcji trzyprzęsłowej, długości 206 m, szerokości 14,4 m, z dwoma pasami ruchu, ścieżką rowerową, chodnikiem wraz z włączeniem w istniejący układ drogowy za pomocą wiaduktów dojazdowych. Etap II Budowa mostu nad rzeką Regalicą wraz z włączeniem w układ drogowy obejmuje budowę nowego mostu również o konstrukcji trzyprzęsłowej, długości 227,5 m, szerokości 17,9 m z trzema pasami ruchu (również ze ścieżką rowerową, chodnikiem wraz z włączeniem za pomocą wiaduktów dojazdowych). Oba mosty powinny znacznie usprawnić komunikację oraz przepływ mieszkańców i wpłynąć na poprawę przepustowości miejskiego układu drogowego. 2.1.3. INWESTYCJE I REMONTY KAPITALNE W granicach administracyjnych Szczecina zadania dotyczące finansowania budowy, modernizacji i utrzymania dróg publicznych obciążają budżet Miasta. Najważniejszymi zadaniami inwestycyjnymi drogowymi realizowanymi w latach 2006 2007 były m.in.: 26 Wydział Rozwoju Miasta i Funduszy Pomocowych
2. TRANSPORT Raport o stanie miasta Szczecin przebudowa ul. Autostrada Poznańska: Etap I i II budowa nowych mostów przez rzeki Odrę i Regalicę (przebudowa dofinansowana z funduszy strukturalnych Unii Europejskiej w ramach Sektorowego Programu Operacyjnego Transport); budowa ronda ul. Ku Słońcu Derdowskiego Dworska: przebudowa istniejącego skrzyżowania ulic Ku Słońcu Derdowskiego Europejska Dworska sterowanego sygnalizacją świetlną na rondo o średnicy wewnętrznej 60 m i średnicy zewnętrznej 80 m, z dwoma pasami ruchu kołowego (budowa dofinansowana ze środków Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego w ramach Zintegrowanego Programu Operacyjnego Rozwoju Regionalnego); budowa Obwodnicy Śródmieścia Szczecina: Etap III przebudowa ul. Przyjaciół Żołnierza od łącznika z ul. Bandurskiego do ul. Ks. Warcisława (zbudowano odcinek arterii o długości 600 m z dwiema dwupasmowymi jezdniami, powstało 1 300 m chodników, 1 250 m ścieżek rowerowych, 520 m ekranów akustycznych, inwestycja również dofinansowana z EFRR w ramach ZPORR); modernizacja ulic w Szczecinie: I etap ul. Niedźwiedzia (modernizacja ulicy o długości ok. 580 m, jako odcinka całej trasy znajdującego się w najgorszym stanie technicznym, zagrażającym bezpieczeństwu pojazdów i osób podróżujących, dofinansowanie z EFRR w ramach ZPORR); zakończenie (2006) przebudowy ul. Krzywoustego od pl. Zwycięstwa do pl. Kościuszki (dofinansowanie z EFRR w ramach ZPORR); budowa kładek na ulicach Staszica i Przyjaciół Żołnierza. W 2007 r. wydatki majątkowe na drogi publiczne (gminne i powiatowe) wyniosły 82,2 mln zł, z czego wykonanie wydatków majątkowych gminy wyniosło 1,2 mln zł, a wykonanie wydatków majątkowych powiatu 81,0 mln zł. Do jednych z najważniejszych działań inwestycyjnych z zakresu transportu miejskiego w latach 2006 2007 niewątpliwie zaliczyć należy: zakup 21 szt. używanych tramwajów TATRA KT4Dt, modernizację wagonów tramwajowych i zakup wyposażenia technicznego, modernizację infrastruktury towarowej, sieciowej i zajezdni tramwajowych, zakup taboru tramwajowego wraz z wykonaniem remontu torowiska na ul. Ku Słońcu. 2.1.4. BEZPIECZEŃSTWO RUCHU Według danych uzyskanych z Komendy Miejskiej Policji w 2007 roku na szczecińskich drogach wydarzyło się łącznie 6 788 zdarzeń drogowych, z czego 6 094 były to kolizje, a 694 wypadki drogowe, w których śmierć poniosło 18 osób, a 789 zostało rannych. W 2007 roku zanotowano nieznaczny (o 28, tj. 0,4 %) wzrost liczby zdarzeń drogowych oraz wyraźny spadek liczby kolizji na szczecińskich drogach, co ilustruje wykres nr 2.3. Wykres nr 2.3. KOLIZJE I WYPADKI DROGOWE W SZCZECINIE Łączne wydatki Zarządu Dróg i Transportu Miejskiego na utrzymanie dróg w 2006 r. wyniosły 16,4 mln złotych, w 2007 r. 39,9 mln złotych, w tym łączne wydatki na remonty nawierzchni i urządzeń drogowych (sygnalizacja) wynosiły odpowiednio: 2006 ok. 9,9 mln zł, 2007 18,4 mln zł. Na oznakowanie drogowe pionowe wydano w 2006 r. 1,6 mln zł, a w 2007 r. 3,9 mln zł. Na oznakowanie poziome zaś przeznaczone zostały następujące kwoty: w 2006 r. 2,5 mln zł, a w 2007 r. 3,1 mln zł. W roku 2006 na utrzymanie obiektów inżynierskich wydano kwotę 1,7 mln zł natomiast w roku 2007 już 10,9 mln zł. Na oświetlenie w latach 2006 2007 przeznaczono z wydatków bieżących z budżetu Miasta: w 2006 r. ok. 12,5 mln zł, w 2007 r. ok. 14,6 mln. WYDATKI MAJĄTKOWE NA DROGI PUBLICZNE Wykres nr 2.2. Źródło: Komenda Miejska Policji. W 2006 roku wypadki drogowe, które zdarzyły się w Szczecinie, stanowiły 30,2% wypadków, jakie wydarzyły się na terenie województwa zachodniopomorskiego (1 759 wypadków), a w skali kraju było to 1,1%. Zabici w wypadkach drogowych w mieście to 15,5% ogółu ofiar śmiertelnych na terenie województwa. Ranni stanowili 27,7%, a na terenie kraju 1%. Najczęstszymi rodzajami wypadków drogowych, jakie wydarzyły się na ulicach Szczecina były: najechanie na pieszego: 2006 r. 261 wypadków, tj. 49,0% ogółu (20 ofiar śmiertelnych i 257 osób rannych), 2007 r. 340 wypadków, tj. 49,0% ogółu (10 ofiar śmiertelnych i 344 osoby ranne), zderzenia się pojazdów w ruchu: 2006 r. 203 wypadki, tj. 38,1% ogółu (8 ofiar śmiertelnych i 263 osoby ranne), 2007 r. 280 wypadków, tj. 40,3% ogółu (2 ofiary śmiertelne i 358 osób rannych). Źródło: Sprawozdania z wykonania budżetu Miasta Szczecin za lata 20042007. Wydział Rozwoju Miasta i Funduszy Pomocowych 27
Raport o stanie miasta Szczecin 2. TRANSPORT Najwięcej wypadków spowodowali kierujący pojazdami: w 2006 roku 398 wypadków, tj. 74,6% ogółu, a w 2007 roku 500, tj. 72,0% ogółu (w Polsce 1,35%). W wypadkach spowodowanych przez kierującego w 2006 roku zginęły łącznie 23 osoby, a 464 zostało rannych. Najczęstszymi przyczynami wypadków zawinionych przez kierującego, zarówno w 2006, jak i 2007 roku było: nieudzielenie pierwszeństwa przejazdu: 2006 r. 123 wypadki (30,9%), 2007 r. 129 (31,5%), nieudzielenie pierwszeństwa pieszemu: 2006 r. 79 wypadków (19,8%), 2007 r. 77 (15,4%), niedostosowanie prędkości do warunków ruchu: 2006 r. 61 wypadków (15,3%), 2007 r. 88 (17,6%). Dodatkowo w 2007 roku jedną z głównych przyczyn tych wypadków było nieprawidłowe przejeżdżanie przejść dla pieszych: 96 wypadków, czyli 19,2% ogółu. W kraju najczęściej występującymi przyczynami wypadków z winy kierowców (wg danych za rok 2006) było niedostosowanie prędkości do warunków ruchu (10 987 wypadków) i nieprzestrzeganie pierwszeństwa przejazdu (9 094 wypadki). Głównymi sprawcami wypadków drogowych w tej kategorii byli kierowcy w przedziale wiekowym od 25 do 39 lat, podobnie jak w całej Polsce. Spowodowali oni w 2006 roku 134 wypadki, co stanowiło 33,6% ogółu wypadków z winy kierujących (w wyniku tych zdarzeń 9 osób poniosło śmierć, a 161 zostało rannych), a w 2007 roku 165 wypadków (2 osoby poniosły śmierć, 196 zostało rannych). Natomiast piesi uczestnicy ruchu drogowego w 2006 roku spowodowali 92 wypadki (17,2% ogółu wypadków), w tym 9 śmiertelnych, a w 2007 roku 113 (16,3% ogółu wypadków). Głównymi przyczynami wypadków spowodowanych przez pieszych było: nieostrożne wejście na jezdnię, wejście na jezdnię przy czerwonym świetle oraz przekraczanie jezdni w miejscu niedozwolonym. W wypadkach tych śmierć poniosło w 2006 roku 8 osób (76 osób zostało rannych) zaś w 2007 roku 6 osób (107 rannych). Najbardziej zagrożone wypadkami skrzyżowania w mieście w latach 2006 2007 były m.in.: ul. Struga ul. Gryfińska, ul. Struga ul. Jasna, ul. Struga ul. Łubinowa, ul. Ku Słońcu ul. Derdowskiego, ul. Ku Słońcu ul. Boh. Warszawy, al. Piastów ul. Ku Słońcu, al. Piastów ul. Jagiellońska, al. Wyzwolenia ul. Malczewskiego, ul. Gdańska Basen Górniczy a placami: pl. Kościuszki i pl. Sprzymierzonych. Położenie Szczecina na szlaku transportowym oraz jego wielkość sprawiają, iż stanowi on jedno z najbardziej niebezpiecznych miast regionu, bowiem to tu ma miejsce ok. 30% wszystkich wypadków w województwie zachodniopomorskim. Pomimo słabości układu drogowego miasta organizacja ruchu w trakcie przebiegu największej żeglarskiej imprezy The Tall Ships Races 2007, dzięki sprawności policji oraz służb miejskich, przebiegała efektywnie i nie sprawdziły się oczekiwane czarne scenariusze. Nie zmienia to faktu, iż konieczna jest kontynuacja działań służących poprawie układu drogowego i zwiększeniu jego przepustowości. 2.1.5. POZIOM MOTORYZACJI W latach 2006 2007 w Szczecinie nadal panowała tendencja wzrostowa poziomu motoryzacji, co będzie wymagało w przyszłości usprawniania ruchu miejskiego i zmian w jego organizacji. ZAREJESTROWANE W SZCZECINIE POJAZDY MECHANICZNE Wykres nr 2.5. OFIARY WYPADKÓW DROGOWYCH W SZCZECINIE Wykres nr 2.4. Źródło: Biuro Obsługi Interesantów UM. POZIOM MOTORYZACJI W SZCZECINIE (liczba pojazdów na 1000 mieszkańców) Wykres nr 2.6. Źródło: Komenda Miejska Policji. Do najbardziej zagrożonych wypadkami ulic Szczecina należały: al. Wyzwolenia, ul. Struga, al. Piastów, al. Wojska Polskiego, ul. Gdańska oraz ul. Ku Słońcu. Wydarzyło się tu ogółem w 2006 roku 112 wypadków, a w 2007 roku 125. Źródło: Biuro Obsługi Interesantów UM. 28 Wydział Rozwoju Miasta i Funduszy Pomocowych
2. TRANSPORT Raport o stanie miasta Szczecin W 2006 roku wydano 75 decyzji o zatrzymaniu praw jazdy, natomiast w 2007 roku 99. W zestawieniu z latami poprzednimi jest to dość duży spadek, dla porównania w 2005 roku wydano 392 takie decyzje. 2.2. KOMUNIKACJA MIEJSKA 2.2.1. TRANSPORT ZBIOROWY Komunikacja miejska (lokalny transport zbiorowy) organizowana jest w imieniu Gminy Miasto Szczecin przez miejski zakład budżetowy Zarząd Dróg i Transportu Miejskiego. Usługi przewozowe realizowane są w wyniku zawartych umów pomiędzy Gminą Miasto Szczecin (ZDiTM) a: Miejskim Zakładem Komunikacyjnym komunikacja tramwajowa, Szczecińskim Przedsiębiorstwem Autobusowym Klonowica sp. z o.o., Szczecińskim Przedsiębiorstwem Autobusowym Dąbie sp. z o.o., Szczecińsko-Polickim Przedsiębiorstwem Komunikacyjnym sp. z o.o., Przedsiębiorstwem Komunikacji Samochodowej nocna komunikacja autobusowa. Istnieją również bezpłatne połączenia łączące centra handlowe z głównymi punktami miasta. Komunikacja ta jest finansowana przez zainteresowane podmioty, takie jak np. Carrefour, REAL, CH Ster, targowisko Manhattan. Z uwagi na coraz mniejsze zainteresowanie klientów liczbatych linii systematycznie ulega zmniejszeniu. W 2007 roku na terenie miasta funkcjonowały 74 linie tramwajowe i autobusowe o łącznej długości 910,25 km, obsługujące 320,6 km tras komunikacyjnych, w tym: 12 linii tramwajowych o łącznej długości 100,08 km; 49 linii autobusowych dziennych o łącznej długości 574,01 km, w tym: 7 linii pospiesznych z jedną linią międzymiastową o łącznej długości 116,06 km, 42 linie zwykłe, w tym 5 międzymiastowych i 3 lokalne na terenie Polic o łącznej długości 457,95 km; 13 linii nocnych o łącznej długości 236,16 km, w tym 2 międzymiastowe. Szczecińska sieć komunikacji tworzona jest z: 1. trakcji autobusowej: 42 linie zwykłe i 7 linii pospiesznych o średniej długości 574,01 km obsługiwanych przez 200 autobusów w szczytach przewozowych, w tym: 34 linie zwykłe o łącznej długości 337,87 km oraz 6 linii pospiesznych o łącznej długości 99,26 km, obsługiwanych przez SPA Klonowica i SPA Dąbie (teren Szczecina i miejscowości Kołbaskowo i Przecław na terenie gminy Kołbaskowo); 8 linii zwykłych o łącznej długości 120,08 km i linia pospieszna o długości 16,8 km obsługiwanych przez SPPK (połączenie Szczecina i Polic oraz wewnętrzna komunikacja w Policach); 13 linii nocnych o łącznej długości 236,16 km obsługiwanych przez 19 autobusów SPA Klonowica, SPA Dąbie, PKS Szczecin oraz SPPK (w zakresie 2 linii o łącznej długości 54,26 km stanowiących połączenia Polic i Szczecina). 2. trakcji tramwajowej: 12 linii tramwajowych o łącznej długości 100,08 km, obsługiwanych 92 pociągami, na których kursowało 149 wagonów tramwajowych (produkcji polskiej typu: 105N i przegubowe 102N, produkcji niemieckiej przegubowe GT 6 i czeskie KT4) z dwóch zajezdni MZK Pogodno i Golęcino. Z komunikacji miejskiej w Szczecinie korzystają codziennie tysiące pasażerów. W 2006 roku z przewozów tramwajowych skorzystało 70 324 556 pasażerów, a w 2007 roku ponad 4% mniej 67 429 556 osób. W zakresie przewozów autobusowych został zanotowany podobny procentowo spadek: z 85 952 235 pasażerów w 2006 r. na 82 413 901 w 2007 r. Transport publiczny dotowany jest z budżetu Miasta, wielkość dotacji w ostatnich dwóch latach wyniosła odpowiednio: w 2006 roku blisko 51,3 mln zł, a w 2007 roku 53,6 mln zł. Oznacza to, że z budżetu Szczecina w 2007 roku co miesiąc przeznaczano po ok. 11zł na każdego mieszkańca. 2.2.2. KOMUNIKACJA INDYWIDUALNA Na liczbę ważnych uprawnień transportowych według stanu na koniec 2007 roku składało się: 2 335 licencji (zezwoleń) na wykonywanie transportu drogowego taksówką (wydawane przedsiębiorcom bez względu na adres zamieszkania lub siedzibę firmy); 38 licencji na wykonywanie krajowego transportu drogowego osób (wydawanych przedsiębiorcom zamieszkałym lub posiadającym siedzibę firmy w Szczecinie); 479 licencji na wykonywanie krajowego transportu drogowego rzeczy (wydawanych przedsiębiorcom zamieszkałym lub posiadającym siedzibę firmy w Szczecinie). 2.3. POZOSTAŁE RODZAJE TRANSPORTU 2.3.1. KOLEJ W latach 2006 2007 długość eksploatowanych linii kolejowych wynosiła 99,550 km, w tym: 65,652 km to odcinki dwutorowe, a 33,898 km jednotorowe. Kolej obsługuje szczecińskich pasażerów zasadniczo w ruchu międzynarodowym, dalekobieżnym oraz regionalnym. W ruchu międzynarodowym (w regionie) w latach 2006 2007 funkcjonowały bezpośrednie połączenia z Angermunde (ze skomunikowaniem do Berlina), Hagenow (ze skomunikowaniem do Lubeki i Hamburga) oraz Pasewalkiem. Zarówno w 2006, jak i 2007 roku ruch ten obsługiwany był przez 16 pociągów. Natomiast w ruchu Wydział Rozwoju Miasta i Funduszy Pomocowych 29
Raport o stanie miasta Szczecin 2. TRANSPORT międzynarodowym (dalekobieżnym) w 2006 roku funkcjonowało połączenie Intercity z Amsterdamem oraz połączenie z Poczdamem, w 2007 roku nadal istniała możliwość przejazdu Intercity do Amsterdamu oraz kursowały dwa pociągi do Poczdamu. W ruchu krajowym dalekobieżnym w latach 2006 2007 zapewnione były połączenia z najważniejszymi polskimi ośrodkami miejskimi m.in. Warszawą, Poznaniem, Gdynią, Toruniem, Krakowem, Wrocławiem i Katowicami. Znaczna część tych pociągów kursowała do wymienionych stacji w wydłużonych relacjach ze Świnoujścia lub Kołobrzegu. W 2006 roku pasażerów obsługiwało 28 pociągów (4 IC, EX, 6 TLK, 18 pośp.) zaś w 2007 r. już mniej, bo 26 (4 IC, EX, 5 TLK, 17 pośp.). Wykaz linii kolejowych eksploatowanych (PKP PLK SA) w granicach Szczecina przedstawia tabela nr 2.2. nr linii Tabela nr 2.2. LINIE KOLEJOWE EKSPLOATOWANE W GRANICACH SZCZECINA (wg PKP PLK SA) nazwa linii długość w granicach Szczecina [km] 273 Wrocław Gł. Szczecin Gł. 12,010 351 Poznań Gł. Szczecin Gł. 22,064 401 406 408 Szczecin Dąbie SDB Świnoujście Port Szczecin Gł. Trzebież Szcz. Szczecin Gł. Stobno Szcz. 409 Szczecin Rumieńce granica państwa (Tantow) 417 granica PLK Szczecin Dąbie 428 Szczecin Dąbie SDB Szczecin Podjuchy 432 433 851 854 855 857 Szczecin Wstowo Szczecin Gumieńce Szczecin Port Centralny SPB Dziewoklicz Regalica Szczecin Port Centralny SPA Szczecin Port Centralny SPB Dziewoklicz Regalica Szczecin Port Centralny SPA Szczecin Dąbie SDA Szczecin Dąbie SDC 4,795 3,110 20,981 0,558 5,908 1,026 przeznaczenie linii 4,162 towarowa 7,008 4,308 towarowa 3,076 2,244 towarowa 5,082 towarowa 0,878 2,340 RAZEM 99,550 Źródło: PKP Polskie Linie Kolejowe SA, Oddział Regionalny w Szczecinie. W ruchu regionalnym przewóz podróżnych odbywa się w kierunku Gryfina (i dalej), Szczecina Dąbie i granicy z Niemcami. Szczeciński węzeł kolejowy ma bezpośrednie regionalne połączenie kolejowe ze Świnoujściem, Kamieniem Pomorskim, Kołobrzegiem (przez Goleniów i Gryfice), Gdynią, Słupskiem, Koszalinem, Szczecinkiem, Krzyżem, Choszcznem, Stargardem Szczecińskim, Gryfinem, Kostrzynem i Zieloną Górą. Ponadto w 2006 roku otwarta została linia do miasta Kalisz Pomorski i uruchomiono bezpośrednie pociągi w tej relacji. W latach 2006 2007 z natężenia ruchu osobowego wynikało, iż najpopularniejszymi kierunkami, z których korzystali pasażerowie, były: Szczecin Główny Gryfino, Szczecin Główny Goleniów/Kołobrzeg i Szczecin Główny Stargard Szczeciński. W 2006 roku obsługa pasażerów realizowana była przez 102 pociągi regionalne (2007 120), sprzedano 2 295 143 bilety (2007 2 714 675) i obsłużono 3 742 500 pasażerów (2007 4 071 000). W odniesieniu do przewozów towarowych znaczącą rolę odgrywa stacja kolejowa i portowa Szczecin Port Centralny. W latach 2006 2007 tranzyt przeładunkowy przebiegał na stacjach portowych Szczecin Glinki oraz Szczecin Port Centralny. Tranzyt bezprzeładunkowy realizowany był w tym okresie na stacji granicznej Szczecin Gumieńce. Kolejowe przewozy tranzytowe towarów dowiezionych morzem realizowane były w kierunku wschodnim (Ukraina, Białoruś) i południowym (Czechy, Słowacja, Węgry, Rumunia), natomiast towarów przeznaczonych do wywozu morzem z kierunku południowego (Jugosławia, Czechy, Węgry, Słowacja) i zachodniego (Niemcy, Francja). Drogą lądową tranzyt przez stację Szczecin Gumieńce odbywał się w kierunkach: wschodnim (Białoruś), południowym (Słowacja, Słowenia, Węgry) i zachodnim (Niemcy tranzyt z krajów nadania takich jak Czechy, Słowacja, Słowenia czy Węgry). 2.3.2. TRANSPORT AUTOKAROWY I MIKROBUSOWY Alternatywnym dla kolejowego rodzajem transportu są przejazdy świadczone przez Przedsiębiorstwo Komunikacji Samochodowej w Szczecinie sp. z o.o. (PKS sp. z o.o.). Posiadane przez PKS sp. z o.o. autobusy przystosowane są do wykonywania różnych przewozów na dalekie i bliskie odległości ze zróżnicowaną liczbą miejsc. Podstawową działalnością jest prowadzenie komunikacji autobusowej krajowej i zagranicznej. Wykonywane są przewozy na regularnych liniach w kilkunastu gminach sąsiadujących ze Szczecinem (m.in. Dobrej, Goleniowie, Kołbaskowie czy Stargardzie Szczecińskim). Linie regularne łączą Szczecin z miastami i innymi miejscowościami województwa zachodniopomorskiego, a linie dalekobieżne również z miastami w innych województwach, takimi jak Toruń, Bydgoszcz, Warszawa, Lublin, Kielce, Łódź, Poznań, Gorzów Wielkopolski, Zielona Góra, Jelenia Góra i wiele innych miast i miejscowości na terenie kraju. Od 25 sierpnia 2006 roku uruchomiona została stała, międzynarodowa linia autobusowa Szczecin Schwedt (kursująca m.in. przez Gryfino, Widuchową i Krajnik Dolny). 30 Wydział Rozwoju Miasta i Funduszy Pomocowych
2. TRANSPORT Raport o stanie miasta Szczecin W ciągu ostatnich lat wzrosła liczba firm świadczących usługi transportowe z wykorzystaniem mikrobusów. Obecnie szybko i niedrogo można ze Szczecina dojechać do wielu okolicznych gmin (m.in. Goleniów, Kobylanka, Stargard Szczeciński) oraz innych miejscowości województwa (m.in. Nowogard, Barlinek) również tych nadmorskich (m.in. Dziwnów, Dziwnówek, Międzywodzie, Pobierowo, Łukęcin, Rewal, Świnoujście czy Kołobrzeg). Transport mikrobusami ze Szczecina nie ogranicza się jedynie do przewozów krajowych. W odpowiedzi na potrzeby mieszkańców prywatne firmy przewozowe świadczą także transfery na berlińskie lotniska (Schönefeld, Tegel) i dworce (Berlin Ostbahnhof, Zentraler Omnibusbahnhof Berlin) oraz zapewniają możliwość przejazdów do samego Berlina (np. na Alexanderplatz, oferty te są dość często w promocyjnych cenach). Reasumując, jest to kolejna, korzystna alternatywa transportu, która coraz częściej zastępuje kolej. 2.3.3. TRANSPORT WODNY Drogi wodne Drogi wodne na terenie miasta to: droga wodna Szczecin Świnoujście, jezioro Dąbie wraz z bocznymi akwenami: Iński Nurt, Babina, Czapina, Święta, Orli Przesmyk i Duńczyca, łączącymi jezioro z morskimi wodami wewnętrznymi oraz Dąbski Nurt i Dąbska Struga łączącymi jezioro z rzeką Regalicą, kanał Klucz Ustowo (Skośnica), kanał Marwice Gartz, rzeka Odra od ujścia Nysy Łużyckiej (642,4 km) do ujścia (rzeka Regalica) do jeziora Dąbie wraz z bocznymi kanałami: Klucz, Cegielinka i Odyńca (Leśny), rzeka Odra Zachodnia od jazu w miejscowości Widuchowa (704,1 km) do granicy wód morskich wraz z bocznym Kanałem Kurowskim, rzeka Parnica (od 4,0 do 5,6 km) do granicy z wewnętrznymi wodami morskimi wraz z bocznymi kanałami: Parnickim i Zielonym. Drogi wodne nie są w pełni wykorzystane przez transport śródlądowy zarówno w ruchu pasażerskim, jak i towarowym. Brak portu śródlądowego jako odrębnego obiektu administracyjnego powoduje, iż żegluga śródlądowa korzysta z urządzeń portu morskiego i nabrzeży zakładowych. Wieloletnie zaniedbania rzeki Odry, skutkujące brakiem ciągłej żeglowności, nie pozwalają na sprawne i pełne wykorzystanie. Największym utrudnieniem dla żeglugi śródlądowej pozostają trzy mosty, z których dwa zlokalizowane są na Odrze Zachodniej (tj. most kolejowy i most drogowy Długi) oraz most kolejowy na Regalicy. Mosty te ograniczają, a czasami wręcz uniemożliwiają, statkom żeglugi śródlądowej dostęp do portu szczecińskiego oraz pozostałych portów ujścia Odry. W rejonie ujścia Odry celowe jest dostosowanie portu Szczecin do obsługi żeglugi śródlądowej. Należy rozważyć utworzenie punktów koncentracji dla taboru wodnego śródlądowego z funkcją postojową. Brak wyznaczonych rejonów koncentracji poszczególnych funkcji, tj. towarowej i pasażersko-turystycznej powodować będzie, że żegluga w rejonie ujścia Odry funkcjonować będzie w sposób niezorganizowany, a poszczególne jednostki cumować będą w przypadkowych miejscach. Przewozy To przede wszystkim w Szczecinie zlokalizowana jest polska flota. Tutaj siedzibę ma narodowy armator, Polska Żegluga Morska posiadająca ogółem 71 statków o łącznej nośności 2,1 mln DWT. Jest ona najdłużej działającym armatorem o statusie przedsiębiorstwa państwowego. PŻM to jeden z największych w Europie i na świecie przewoźników suchych ładunków masowych, jego udział w globalnym rynku przewozowym tego sektora wynosi ok. 1%. Ponadto, dysponując flotą nowoczesnych, specjalistycznych zbiornikowców, jest również liderem w światowym transporcie siarki płynnej drogą morską. W ciągu ostatnich lat statki PŻM przewoziły co roku ok. 25 mln ton ładunków. W 2007 roku przewieziono łącznie 27,2 mln ton ładunków i jest to o 0,6 mln ton więcej niż rok wcześniej. Obecnie posiadane statki to masowce w grupach: coaster 4 400 DWT., liczna grupa handy-size oraz panamaksy 73 500 DWT. Poza masowcami PŻM posiada 4 siarkowce oraz promy m/f Polonia, m/f Gryf, m/f Wolin (zarządzane przez Unity Line Szczecin). Aktualnie realizowany jest inwestycyjny program odnowy floty zakładający zamówienie do 2015 roku 34 nowych statków, w tym jednostek typu handy-size oraz panamax. Pierwsze trzy statki wejdą do eksploatacji w 2008 roku, a w ciągu następnych dwóch lat aż 17. Rozwój przeżywa też inny szczeciński armator, drugi co do wielkości w Polsce Euroafrica Linie Żeglugowe Spółka z o.o. Obsługuje on regularne połączenia z Wielką Brytanią, Finlandią, Szwecją oraz Afryką Zachodnią zarówno z portów bałtyckich, jak i zachodnioeuropejskich. Obydwaj armatorzy, obok handlowej, rozwijają też intensywnie flotę pasażerską. W ciągu ostatnich pięciu lat przewozy promowe pomiędzy Polską a Szwecją wzrosły o ponad 20%, dlatego firmy kupują nowe jednostki, które przekazują do zarządzania Spółce z o.o. Unity Line, operatorowi specjalnie powołanemu do tego celu. W zakresie wspomnianych przewozów pasażerskich w ruchu międzynarodowym decydującą rolę odgrywa port w Świnoujściu. Port szczeciński głównie nastawiony jest na przewozy ładunków, natomiast ruch pasażerski jest niewielki, co najlepiej przedstawia poniższe zestawienie. Tabela nr 2.3. MIĘDZYNARODOWY RUCH PASAŻERÓW 1 W PORTACH MORSKICH (liczba osób) lata ogółem Szczecin Świnoujście Gdańsk Gdynia 2003 3 188 187 32 478 2 216 773 273 663 394 500 2004 2 031 140 24 450 1 259 592 172 601 433 451 2005 1 589 023 17 261 906 720 198 298 392 749 2006 1 625 833 123 929 899 156 511 460 231 Źródło: Główny Urząd Statystyczny. 1 Ruch międzynarodowy obejmuje pasażerów, którzy przyjechali z portów zagranicznych do portów polskich jako portów docelowych oraz pasażerów, którzy wyjechali w podróż morską z portów polskich do portów zagranicznych na statkach pasażerskich, towarowych i promach. Nie ujmuje się pasażerów przejeżdżających tranzytem, tzn. tych, którzy przyjechali i wyjechali tym samym statkiem w tym samym rejsie. Wydział Rozwoju Miasta i Funduszy Pomocowych 31
Raport o stanie miasta Szczecin 2. TRANSPORT Wzrost międzynarodowego ruchu pasażerów w 2006 roku w porównaniu z 2005 rokiem odnotowano w porcie Kołobrzeg (o 87,7%), Gdynia (o 17,2%), Świnoujście (o 3,9%), natomiast spadek w portach: Szczecin (o 98,2%), Trzebież (o 79,9%), Nowe Warpno (o 34,7%), Gdańsk (o 21,1%). Najwięcej pasażerów przewieziono w relacji z portami szwedzkimi 74,3%, niemieckimi 12,8% i duńskimi 10,5%. Port Port w Szczecinie wraz z portami w Świnoujściu, Gdańsku i Gdyni należy do najszybciej rozwijających się portów nadbałtyckich. Usytuowany w odległości 65 km w głąb lądu należy do kompleksu portowego Szczecin Świnoujście, administrowanego przez Zarząd Morskich Portów Szczecin i Świnoujście SA. W spółce tej Miasto Szczecin posiada 0,16% udziałów. Zarząd Morskich Portów Szczecin i Świnoujście SA rozpoczął intensywny proces modernizacji i budowę nowej infrastruktury portowej. Do najważniejszych inwestycji należy budowa infrastruktury dla Zachodniopomorskiego Centrum Logistycznego oraz budowa infrastruktury portowej dla terminalu kontenerowego na Ostrowie Grabowskim. Inwestycje te mają na celu przygotowanie infrastruktury zapewniającej dostęp od strony wody i lądu do terenów rozwojowych portu na Ostrowie Grabowskim i wzdłuż ulicy Hryniewieckiego oraz przygotowanie 40 ha pod lokalizacje bazy przeładunkowo-składowej drobnicy zjednostkowanej oraz centrum logistycznego. Zarząd Morskich Portów Szczecin i Świnoujście SA opracował program rozwojowy portów w Szczecinie i Świnoujściu na lata 2007 2015 mający na celu: dostosowanie infrastruktury obu portów do wymagań nowoczesnych systemów transportowych w obrocie lądowo-morskim, podniesienie konkurencyjności zespołu portowego na rynku usług portowych, przystosowanie zespołu portowego do przewidywanego intensywnego wzrostu obrotów w basenie Morza Bałtyckiego i przenoszenia ładunków z dróg na morze. W 2006 roku udział portu w Szczecinie w obrotach ładunkowych województwa zachodniopomorskiego wynosił 45,5%, a w obrotach ładunkowych w polskich portach morskich 16,5%, co stawiało go na trzecim miejscu w kraju po Gdańsku i Gdyni. Tabela nr 2.4. OBROTY ŁADUNKOWE WG GRUP W PORCIE SZCZECIŃSKIM (w tys. ton) 2005 2006 2007 węgiel i koks 2 708,0 2 440,4 2 018,3 rudy 322,5 500,4 545,3 zboże 1 757,3 1 692 1421,9 drewno 40,6 42,1 60,9 ropa i przetwory aftowe 207,4 297,7 301,8 inne masowe 2 286,2 2 412,1 2 688,6 drobnica 2 679,6 2 580,6 2 462,7 Źródło: Urząd Statystyczny w Szczecinie. Źródło: Główny Urząd Statystyczny. Źródło: Urząd Statystyczny w Szczecinie. Wykres nr 2.7. UDZIAŁ PORTU W SZCZECINIE W STRUKTURZE OBROTÓW ŁADUNKOWYCH W 2006 r. OBROTY ŁADUNKOWE W PORCIE SZCZECIN Wykres nr 2.8. W 2006 i 2007 roku nastąpił spadek obrotów szczecińskiego portu spowodowany przede wszystkim spadkiem przeładunków węgla (na skutek nieopłacalności eksportu polskiego węgla drogą morską oraz wzrostu zapotrzebowania u krajowych odbiorców). W 2006 roku długość nabrzeży w porcie Szczecin wynosiła 23 380 m, z czego do eksploatacji nadawało się 19 833 m. Długość nabrzeży przeładunkowych wynosiła 14 636 m, a nabrzeży o głębokości powyżej 10,9 m nadających się do eksploatacji 1 374 m. 2.3.4. KOMUNIKACJA LOTNICZA Komunikacja lotnicza obsługująca Szczecin realizowana jest z wykorzystaniem dwóch lotnisk: Portu Lotniczego Szczecin Goleniów, Lotniska sportowo-sanitarnego Szczecin Dąbie. Lotnisko w Goleniowie położone 45 km na północnywschód od Szczecina stanowi główny port lotniczy zarówno dla miasta, jak i całego regionu Pomorza Zachodniego. Zarządzającym i operatorem lotniska jest Port Lotniczy Szczecin Goleniów sp. z o.o., w której Miasto Szczecin posiada 33,41% udziałów (stan na dzień 22.10.2007 r.). Głównym użytkownikiem są Polskie Linie Lotnicze LOT SA przewoźnik lotniczy wykonujący w Polsce największą ilość operacji i przewożący największą liczbę pasażerów (wg danych za rok 2006). 32 Wydział Rozwoju Miasta i Funduszy Pomocowych
2. TRANSPORT Raport o stanie miasta Szczecin Na przełomie roku 2005 i 2006 zakończono realizację zadania inwestycyjnego Modernizacja i rozbudowa terminalu pasażerskiego w Porcie Lotniczym Szczecin Goleniów. Powstała kubatura obiektu terminalu w części przyloty, odloty oraz część biurowa. W sąsiedztwie obiektu terminalu znajduje się parking dla pasażerów oraz rent- -a-car na 235 samochodów ze stanowiskami dla wypożyczalni aut. Obecnie Port Lotniczy Szczecin Goleniów obsługuje loty do Warszawy, Londynu, Stansted oraz Dublina. Port Lotniczy Goleniów. Wielkość przewożonych ładunków zwiększała się corocznie, w 2007 roku w stosunku do 2002 roku zwiększyła się ponad trzykrotnie. RUCH CARGO + POCZTA Wykres nr 2.9. Lotnisko w Szczecinie Dąbiu przylega bezpośrednio do głównej trasy wlotowej do miasta prowadzącej ulicami Struga, Hangarową i Gdańską. Teren lotniska oraz tereny położone w jego bezpośrednim sąsiedztwie to obszar o powierzchni ok. 200 ha. Główne atuty lotniska stanowią: bliska odległość od centrum miasta ok. 7 km oraz położenie przy głównej osi dróg łączącej Szczecin prawobrzeżny z lewobrzeżną częścią miasta. Zgodnie z uchwałą nr IV/66/2003 Rady Miasta z dnia 24 marca 2003 roku o przystąpieniu do sporządzenia planu zagospodarowania przestrzennego Lotnisko w Szczecinie, przewiduje się na tym terenie realizację funkcji miejskich, między innymi takich jak: transport lotniczy, funkcja rekreacyjno-sportowa, funkcja usługowa o znaczeniu ogólnomiejskim wraz z usługami handlu o powierzchni sprzedażowej przekraczającej 2000 m 2, działalność produkcyjna, magazynowo-składowa z wyłączeniem funkcji uciążliwych. Źródło: Port Lotniczy Szczecin Goleniów sp. z o.o. Tabela nr 2.5. LICZBA PASAŻERÓW PRZEWIEZIONYCH DROGĄ LOTNICZĄ połączenia 2005 2006 2007 odlot przylot odlot przylot odlot przylot Warszawa 40 432 41 544 41 652 43 135 37 136 37 515 Kopenhaga 102 81 - - - - Stansted 6 782 7 535 41 598 38 393 26 512 24 700 Dublin - - - - 14 777 15 055 nieregularne 5 762 4 574 9 759 7 986 8 726 6 534 łącznie 53 078 53 734 93 009 89 514 87 151 83 804 106 812 182 523 170 955 Źródło: Port Lotniczy Szczecin Goleniów sp. z o.o. ŹRÓDŁA INFORMACJI: 1. Biuletyn Informacji Publicznej Urzędu Miasta Szczecin, www.bip.um.pl. 2. Biuro Obsługi Interesantów. 3. Główny Urząd Statystyczny. 4. Komenda Główna Policji, Biuro Prewencji i Ruchu Drogowego, www.policja.pl. 5. Komenda Miejska Policji. 6. Opracowanie wykonane na potrzeby Ministerstwa Infrastruktury: Analiza potrzeb inwestycyjnych w zakresie żeglugi śródlądowej na rzece Odrze w latach 2007 2013 Akademia Morska w Szczecinie, Instytut Inżynierii Transportu, Zakład Żeglugi Śródlądowej i Gospodarki Wodnej, Szczecin 2006, www.mt.gov.pl. 7. PKP CARGO SA, Zakład Przewozów Towarowych w Szczecinie. 8. PKP Polskie Linie Kolejowe SA, Oddział Regionalny w Szczecinie. 9. PKP Przewozy Regionalne Spółka z o.o., Zachodniopomorski Zakład Przewozów Regionalnych w Szczecinie. Wydział Rozwoju Miasta i Funduszy Pomocowych 33
Raport o stanie miasta Szczecin 2. TRANSPORT 10. Port Lotniczy Szczecin Goleniów sp. z o.o. 11. Przedsiębiorstwo Komunikacji Samochodowej w Szczecinie sp. z o.o., www.pks.szczecin.pl. 12. Regionalny Zarząd Gospodarki Wodnej w Szczecinie, www.rzgw.szczecin.pl. 13. Stankiewicz M., Najlepiej w żegludze, najgorzej w stoczni [w:] Rzeczypospolita z 25.03.2008 r. 14. Strategia Rozwoju Gospodarki Morskiej Województwa Zachodniopomorskiego do roku 2015, Urząd Marszałkowski Województwa Zachodniopomorskiego, Szczecin, październik 2007. 15. Sprawozdania z wykonania Budżetu Miasta Szczecin za lata 20042007. 16. Urząd Statystyczny w Szczecinie. 17. Zachodniopomorska Wojewódzka Rada Bezpieczeństwa Ruchu Drogowego, www.zwrbrd.pl. 18. Zachodniopomorski internetowy serwis krajowych prywatnych połączeń mikrobusowych, www.mikrobusy.szczecin.pl. 19. Zarząd Dróg i Transportu Miejskiego w Szczecinie. 20. Zarząd Morskich Portów Szczecin i Świnoujście SA, www.port.szczecin.pl. 34 Wydział Rozwoju Miasta i Funduszy Pomocowych