Wpływ stresu oksydacyjnego na procesy regeneracji tkankowej

prace poglądowe Polim. Med. 2013, 43, 3, 191 197 ISSN 0370-0747 Copyright by Wroclaw Medical University Barbara Kmiecik 1, A D, F, Anna Skotny 2, B, C, G, Małgorzata Batycka 1, A, G, Renata Wawrzaszek 1, G, Zbigniew Rybak1, E, F Wpływ stresu oksydacyjnego na procesy regeneracji tkankowej Influence of Oxidative Stress on Tissue Regeneration 1 Zakład Chirurgii Eksperymentalnej i Badania Biomateriałów Uniwersytetu Medycznego im. Piastów Śląskich we Wrocławiu, Wrocław, Polska 2 Katedra i Klinika Chorób Wewnętrznych Geriatrii i Alergologii Uniwersytetu Medycznego im. Piastów Śląskich we Wrocławiu, Wrocław, Polska A koncepcja i projekt badania; B gromadzenie i/lub zestawianie danych; C analiza i interpretacja danych; D napisanie artykułu; E krytyczne zrecenzowanie artykułu; F zatwierdzenie ostatecznej wersji artykułu; G przeczytanie i poprawienie Streszczenie W reakcjach redoks uczestniczą oksydanty i antyoksydanty, które pełnią kluczową rolę w wielu procesach biochemicznych i komórkowych jak również biosyntezie i regulacji procesów zachodzących na poziomie molekularnym. W normalnej sytuacji w organizmie jest równowaga między procesami oksydacyjnymi i redukcyjnymi. Kiedy dochodzi do przewagi procesów utleniających, powstaje stres oksydacyjny. Prowadzi on do uszkodzenia wielu struktur biologicznych, co skutkuje zaburzeniem wielu procesów zachodzących w organizmie. Najbardziej wrażliwe na stres oksydacyjny są lipidy i białka. Utlenianie lipidów może doprowadzić do degradacji błony komórkowej, oksydacja białek w końcowej fazie powoduje natomiast zmianę ich właściwości biochemicznych. Sugeruje się, że procesy oksydacyjne towarzyszą stanom zapalnym i wpływają na ich rozwój. Sytuacja może prowadzić do powstania wielu ciężkich chorób, m.in. miażdżycy. Naukowcy sądzą, że stres oksydacyjny pełni główną rolę w patogenezie wielu stanów chorobowych. Procesom oksydacyjnym mogą zapobiegać antyoksydanty oraz enzymy przeciwdziałające procesom utleniającym, które są jednymi z mechanizmów obronnych organizmu (Polim. Med. 2013, 43, 3, 191 197). Słowa kluczowe: stres oksydacyjny, antyoksydanty, regeneracja tkanek, RFT, enzymy detoksykacyjne. Abstract The redox reactions involving oxidants and antioxidants play a key role in many biochemical pathways and cellular biosynthesis and regulation processes at the molecular level. Normally, there is the balance between oxidative and reductive processes in the organism. If oxidative processes are prevalent, it will result in oxidative stress. It leads to damage of many biological structures, resulting in impairment of many processes at the molecular level. Lipids and proteins are most sensitive to oxidative stress structures. Lipid oxidation can result in degradation of the cell membrane, whereas the oxidation of proteins can result in a change of their properties. It is suggested that oxidative processes accompany inflammation and affect their growth. This situation can lead to a number of serious diseases such as tumors. Many scientists claim that oxidative stress causes many pathological conditions. Enzymes and antioxidants, which are one of the body s defenses, can prevent oxidative processes (Polim. Med. 2013, 43, 3, 191 197). Key words: oxidative stress, antioxidants, tissue regeneration, ROS, detoxification enzymes. Ludzka skóra jest fizyczną barierą między środowiskiem wewnętrznym i zewnętrznym. Chroni organizm przed drobnoustrojami, promieniowaniem UV, czynnikami mechanicznymi, działa termoregulacyjnie oraz zapobiega szybkiej utracie wody [1]. Gdy dochodzi do uszkodzenia skóry, na proces jej regeneracji wpływa

192 B. Kmiecik et al. negatywnie lub pozytywnie wiele czynników [2]. Stres oksydacyjny jest definiowany jako brak równowagi między wytwarzaniem wolnych rodników i ich eliminacją poprzez mechanizmy obronne (enzymy, antyoksydanty). Brak stabilności pomiędzy procesami oksydacyjnymi i redukcyjnymi prowadzi do uszkodzenia ważnych biomolekuł i komórek (m.in. DNA, białka, lipidy), co ma potencjalny wpływ na cały organizm. Reaktywne formy tlenu (RFT) to produkty prawidłowego metabolizmu komórkowego, które pełnią istotną rolę w stymulacji szlaków sygnałowych w komórkach roślinnych i zwierzęcych w odpowiedzi na zmiany wewnątrz- i zewnątrzkomórkowe w warunkach środowiskowych [3]. Epidermalne komórki T Najbardziej zewnętrzną warstwą skóry jest naskórek, w którym można znaleźć m.in. γδ komórki T oraz dendrytyczne komórki epidermalne T (DETCs) [4]. Komrki γδ T biorą udział we wczesnej i szybkiej odpowiedzi na uszkodzenia tkanki, stąd ich obecność w skórze, płucach i jelitach. Pierwszymi komórkami reagującymi na powstały uraz są komórki epitelialne. Przekazują sygnał o powstaniu uszkodzenia pozostałym strukturom. Uraz i stres aktywuje keratynocyty, co prowadzi do wydzielania antygenów charakterystycznych dla komórek DETCs. Szybka odpowiedź skóry na reakcje komórek γδt powoduje ich dynamiczną zmianę morfologiczną w pierwszych godzinach uszkodzenia tkanki [4]. Komórki te pełnią również istotną rolę w procesach alergicznych i chorobach zapalnych skóry. Także w tych przypadkach odnotowuje się stres oksydacyjny, który bierze udział w uczuleniowych reakcjach chemicznych. Prawdopodobnie zmniejszający się stosunek form zredukowanych do utlenionych jest stymulującym sygnałem dla komórek dendrytycznych do ich dojrzewania i późniejszego reagowania [5]. Stres oksydacyjny W układach biologicznych reduktor i utleniacz są nazywane odpowiednio antyoksydantami i oksydantami. Oksydanty mogą powodować uszkodzenia lipidów, DNA i białek. Komórka może neutralizować ich działanie enzymami lub antyoksydantami [6]. Antyoksydanty są związkami stanowiącymi mechanizmy ochronne zapobiegające nadmiernym procesom utleniającym lub stresowi oksydacyjnemu. Organizm w sposób ciągły kontroluje wytwarzanie oksydantów i antyoksydantów oraz utrzymuje równowagę między nimi konieczną do właściwego przebiegu reakcji komórkowych i funkcji biochemicznych. Równowaga ta jest określana potencjałem redoks, który jest specyficzny dla organelli komórkowych i funkcji biochemicznych. Jej zakłócenia są szkodliwe dla komórek i organizmu. Zwiększenie liczby oksydantów w stosunku do antyoksydantów prowadzi do tzw. stresu oksydacyjnego powodującego uszkodzenia na poziome molekularnym. Zwiększenie antyoksydantów (stres redukcyjny) również jest niebezpiecznie [3, 6]. Inna nazwa oksydantów to reaktywne formy tlenu (RFT). Można je podzielić na dwie grupy: rodniki i nierodniki. Rodniki są to takie substancje, jak: rodnik tlenku azotu (II) (NO ), rodnik hydroksylowy (OH ), rodnik nadtlenkowy (ROO ),, gdzie R to dowolna reszta chemiczna, alkoksyl (RO ), jon ponadtlenkowy (O 2 ) oraz tlen singletowy ( 1 O 2 ). Są one nazywane rodnikami, ponieważ zawierają co najmniej 1 niesparowany elektron w pobliżu jądra atomowego i są zdolne do samodzielnej egzystencji. Z definicji rodnikiem jest również cząsteczka tlenu, ponieważ zawiera 2 niesparowane elektrony na różnych orbitach [6]. Rodnik tlenowy niereaktywny jeden ma tzw. ograniczenie spinowe, które nie pozwala na oddawanie lub przyjmowanie innego elektronu przed przegrupowaniem kierunków wirowania wokół atomu. Grupa związków nierodnikowych zawiera wiele różnych substancji, niektóre z nich są jednak bardzo reaktywne. W żywej komórce do tych związków można zaliczyć [6]: kwas podchlorawy (HClO), nadtlenek wodoru (H 2 O 2 ), wodorotlenki organiczne (ROOH), aldehydy, ozon (O 3 ) i tlen (O 2 ). Reaktywne formy tlenu Reaktywne formy tlenu są produktami dobrze działającego metabolizmu komórkowego. Pełnią one kluczowe role w stymulacji szlaków sygnałowych w odpowiedzi na zamiany zewnętrzne i wewnętrzne zachodzące w wyniku oddziaływania czynników środowiskowych. Zdecydowana większość jest wytwarzana przez mitochondrialny łańcuch oddechowy. W tym procesie powstają również reaktywne formy azotu, które generują inne reaktywne związki [3]. Wiele struktur może ulegać uszkodzeniom oksydacyjnym. Zmiana ich właściwości w wyniku działania RFT może prowadzić do wywołania wielu procesów patologicznych, m.in. zapalenia i procesów rozrostowych [7]. Niektóre RFT powodują śmierć komórki, która czasami jest przypisana do apoptozy. Powstający w wyniku ich działania stres oksydacyjny zmniejsza również wydzielanie czynnika wzrostu w komórkach naskórka, który w normalnych warunkach działa wspomagająco w regeneracji tkanek [8]. Przewlekłe zapalenie jest wywołane przez czynniki biologiczne, chemiczne i fizyczne, co wiąże się ze zwiększonym ryzykiem wystąpienia wielu typów nowotworów. Rudolf Virchow pierwszy zauważył, że komórki zapalne są obecne w guzach i sugerował, że nowotwory powstają w miejscach przewlekłego zapalenia. Aktualnie

Wpływ stresu oksydacyjnego na procesy regeneracji tkankowej 193 uważa się, że zapalenie jest tajnym zabójcą i może prowadzić do powstania procesów patologicznych. Przykładem chorób wywodzących się z ognisk zapalnych są na przykład choroby zapalne jelit, takie jak choroba Crohna i wrzodziejące zapalenie jelita grubego mogą przyczyniać się do zachorowania na raka gruczołowego jelita grubego. Innym przykładem jest przewlekłe zapalenie trzustki, które zwiększa prawdopodobieństwo wystąpienia raka trzustki. Obecnie trwają intensywne badania nad tym, czy procesy gojenia w ranie przewlekłej mogą prowadzić do powstania zmiany nowotworowej. Sugeruje się, że może na to mieć wpływ niestabilność genowa oraz niewłaściwe zmiany epigenetyczne, które prowadzą do zwiększonej ekspresji genów, proliferacji nieprawidłowych komórek lub odporności na apoptozę. Prawdopodobnie to właśnie stres oksydacyjny wpływa na różne etapy procesu zapalnego i przyczynia się do powstania nowotworu [3]. Wpływ stresu oksydacyjnego na lipidy Duża zawartość nienasyconych kwasów tłuszczowych w błonach komórkowych powoduje, że są one bardzo podatne na utlenianie. Uszkodzenia lipidów nazywane peroksydacją lipidów występują w 3 etapach. Pierwszy z nich inicjacja, polega na działaniu reaktywnych form tlenu (RFT) na lipid. Obecność podwójnego wiązania pomiędzy grupami etylowymi osłabia więź między węglem i wodorem, co powoduje jego łatwiejsze usunięcie z cząsteczki. Po wyeliminowaniu wodoru pozostałe rodnikowe kwasy tłuszczowe zachowują 1 elektron. Kiedy tlen występuje w wystarczającym stężeniu w otoczeniu, rodnikowe kwasy tłuszczowe będą reagować z formami ROO podczas stanu propagacji. Są one również zdolne do usunięcia innego wodoru z pobliskiej molekuły kwasu tłuszczowego. Proces ten prowadzi do wydzielania rodnikowych kwasów tłuszczowych, które są poddane tym samym reakcjom przegrupowaniu w interakcji z tlenem. ROO staje się lipidem hiperperoksydowym, który dalej jest rozkładany do aldehydu lub formy cyklicznego endoperoksydu, izoprostanu i węglowodoru. Stan propagacji pozwala na kontynuowanie reakcji. Pojedyncza inicjacja może prowadzić do reakcji łańcucha, w wyniku której następuje peroksydacja wszystkich nienasyconych lipidów w błonie. Przeciwutleniacz, który może zatrzymać ten proces jest zdefiniowany jako przeciwutleniacz niszczonego łańcucha. Kwasy tłuszczowe bez podwójnych wiązań lub z jednym nienasyconym wiązaniem mogą przejść oksydację, ale nie proces peroksydacji. Ostatnim etapem jest terminacja łańcucha, która występuje po interakcji jednego ROO z innym rodnikiem lub przeciwutleniaczem. Schemat ten jest zobrazowany na rycinie 1 [6]. Proces peroksydacji lipidów prowadzi do zmiany płynności błony komórkowej, czego wynikiem może być wyciek cząsteczek, co skutkuje zaburzeniem w funkcjonowaniu uszkodzonej komórki [7]. Wpływ stresu oksydacyjnego na białka i DNA Białka są również głównym składnikiem błon komórkowych i mogą być celem dla reaktywnych form tlenu. Do głównych RFT, które mogą spowodować ich szkodę, należą: OH, RO i rodniki azotowo czynne. Peroksydacja wodoru i rodniki ponadtlenkowe w stężeniach fizjologicznych wywierają wpływ na białka. Te, które zawierają grupy SH, mogą przejść oksydację poprzez reakcje z H 2 O 2. Białka mogą zostać uszkodzone przez RFT pośrednio lub bezpośrednio. W wyniku tego może dojść do peroksydacji, uszkodzenia specyficznych NO O 2 - (HO 2 ) Mn (n)+ (metale przejściowe) Fe 3+, Cu 2+ redukcja metali ONOO - (ONOOH) DNA (np. modyfikacja bazy, zerwanie pojedynczych i podwójnych nici) ClO - (HClO) H 2O 2 OH ROO ROOH lipidy (np. peroksydacja, strata kwasów tłuszczowych) O 2 Mn (n-1)+ (Fe 2+, Cu 1+ ) RO białka (np. degradacja, fragmentacja, karbonylacja peroksydacja, inaktywacja) Ryc. 1. Wpływ stresu oksydacyjnego na lipidy, białka i DNA [6] Fig. 1. Influence of oxidative stress on lipids, proteins and DNA [6] NO rodnik tlenku azotu, ONOO (ONOOH) nadtlenoazotyn, O 2 (HO 2 ) anionorodnik ponadtlenkowy, O 2 tlen, RO alkoksyl, ClO (HClO) kwas chlorowy, OH rodnik hydroksylowy, ROO rodnik nadtlenkowy, ROOH organiczny hydroksynadtlenek, DNA kwas deoksyrybonukleinowy.

194 B. Kmiecik et al. reszt aminokwasowych, zmian w ich strukturze trzeciorzędowej, degradacji i fragmentacji [6]. Ze względu na to, że białka mają wiele różnych i niepowtarzalnych funkcji biologicznych, ich modyfikacje oksydacyjne mogą prowadzić do różnorodnych konsekwencji czynnościowych. Zmienione oksydacyjnie enzymy mogą mieć łagodny lub ciężki wpływ na metabolizm komórkowy lub systemowy, zależny od ilości zmodyfikowanych molekuł i przewlekłości modyfikacji [9]. W procesie starzenia również dochodzi do zmodyfikowania właściwości struktur biologicznych podczas procesu utleniania. Do tej pory zidentyfikowano tylko kilka enzymów, które wraz z upływem czasu stają się coraz bardziej utlenowane. W syntetazie glutaminy, akonitazie mitochondrialnej i translokazie nukleotydu adeninowego dochodzi do zwiększenia ilości grup karbonylowych, a w anhydrozie węglanowej następuje zwiększenie glutationu. Innym przykładem utlenionego białka jest fibrynogen, który podlega utlenianiu przez działania żelaza albo rodnika, w wyniku czego traci umiejętność formowania solidnego zakrzepu. Również w przypadku fibrynogenu duże znaczenie ma stopień utlenienia (m.in. zawartość grup karbonylowych), który koreluje ze stopniem krzepnięcia. Prawdopodobnie agregacje immunoglobin w płynie maziowym obecne w reumatoidalnym zapaleniu stawów również są wynikiem stresu oksydacyjnego [9]. Produkty utleniania białek są zwykle aldehydami, związkami ketonowymi i karbonylowymi. Jednym z głównych składników, który może być łatwo wykryty i służyć jako marker uszkodzenia wywołanego przez stres oksydacyjny jest 3-nitrozyna. Substancja ta jest wydzielana po interakcji między ONOO i innym reaktywnym rodnikiem azotowym z aminokwasową tyrozyną. W wyniku działania grupy OH może tworzyć się wiele związków, takich jak: hydroksyproliny, semialdehyd glutamylowy i inne. Białka modyfikowane po utlenianiu są podatne na zmianę swoich funkcji w organizmie człowieka, takich jak: fragmentacja chemiczna, unieczynnienie czy zwiększona proteolityczna degradacja. Schemat zachodzących reakcji i modyfikacji białek zobrazowano na ryc. 1 [6]. RFT mogą również prowadzić do uszkodzenia DNA, w wyniku czego może nastąpić modyfikacja podstawy oraz rozerwanie łańcuchów pojedynczych i podwójnych (ryc. 1). Reakcje oksydacyjne uszkadzające genom prowadzą do jego niestabilności i proliferacji zmienionych genetycznie komórek [3]. Rezultatem tych zmian mogą być szkodliwe procesy, które prowadzą do wielu stanów patologicznych [7]. Skutki stresu oksydacyjnego Sugeruje się, że proces starzenia się skóry jest efektem stresu oksydacyjnego. Podczas jego trwania następuje prawdopodobnie cząsteczkowe uszkodzenie m.in. DNA, w wyniku którego zmniejsza się stopień oczyszczania wewnątrzkomórkowego z RFT [3, 10]. Stres oksydacyjny przyczynia się do powstawania reaktywnych związków, które mogą powodować denaturację białka, wpływać na proces apoptozy, uwalniać mediatory prozapalne, np. cytokiny. Czynniki te prawdopodobnie pełnią główne role w indukcji niektórych stanów zapalnych skóry, takich jak trądzik czy łuszczyca, których patogeneza jest prawdopodobnie związana z utlenianiem wielonienasyconych kwasów tłuszczowych (naturalnych ligandów receptorów peroksysomów). Sugeruje się, że jedną z przyczyn bielactwa jest stres oksydacyjny. Prawdopodobnie RFT mogą uczestniczyć w patogenezie skórnych reakcji alergicznych, w których limfocyty T są zmieniane przez GSH [11, 13]. Po działaniu czynników uczulających następuje gwałtowne wydzielanie RFT, co może prowadzić do szybko rozwijającego się stresu oksydacyjnego [12]. Reaktywne formy tlenu mogą także odgrywać ważną rolę w homeostatycznej aktywacji wskaźnikowych komórek dendrytycznych, które w odpowiedzi na uszkodzenia tkanek inicjują reakcję immunologiczną [13]. Ekspozycja keratynocytów na podrażnienia chemiczne, alergeny lub bodźce zapalne powoduje aktywację wielu wrażliwych na stres kinaz białkowych. RFT bezpośrednio zmieniają kinazy, fosfatazy i czynniki transkrypcyjne oraz modulują bogate w cysteinę białka. Wrzody oraz żylaki są prawdopodobnie kolejnym przykładem choroby powstającej w wyniku stresu oksydacyjnego. Stany te charakteryzują się przewlekłym zapaleniem, podczas którego następuje odkładanie żelaza i hemu w tkance. Substancje te można również znaleźć w ranach przewlekłych [13]. Liczne badania sugerują, że długotrwałe narażenie komórek na RFT powoduje zmniejszenie pojemności antyoksydacyjnej, zmniejszenie syntezy ATP oraz dalsze zwiększenie wytwarzania RFT w uszkodzonych komórkach [10]. Wiele sytuacji życiowych przyczynia się do powstawania stresu oksydacyjnego, m.in. wysiłek fizyczny (następuje wtedy zwiększenie intensywności oddychania, co prowadzi do zwiększenia szybkości wytwarzania O 2 ), palenie papierosów czy picie alkoholu [14]. Mechanizmy naprawcze w stresie oksydacyjnym W organizmie istnieją systemy naprawcze, których celem jest odwrócenie szkód wywołanych przez stres oksydacyjny. Do tej pory zidentyfikowano niewiele takich mechanizmów. Najbardziej znane są procesy prowadzące do przywrócenia metioniny z utlenionej postaci do normalnej oraz cysteiny do sulfihydryli z postaci disulfidowej. Niestety do tej pory nie poznano mechanizmów umożliwiających odwracanie szkód wywołanych

Wpływ stresu oksydacyjnego na procesy regeneracji tkankowej 195 utlenianiem białek. Te zmienione oksydacyjnie struktury mogą być usunięte przez proteazy i proteosomy (mają one zdolność rozróżniania białek między formami utlenionymi oraz natywnymi). Sugeruje się, że to właśnie nieprawidłowości tych struktur mogą prowadzić do akumulacji uszkodzonych białek, które są obecne w wielu chorobach i podczas starzenia [6]. Prawdopodobnie w organizmie są obecne mechanizmy wykrywające zmienione oksydacyjnie białka. Istnieje jednak prawdopodobieństwo, że niektóre zmienione oksydacyjnie białka przechodzą niezauważone przez systemy naprawcze. Zachodzi to, kiedy zmodyfikowane aminokwasy przechodzą w inne aminokwasy (np. przekształcenie proliny w hydroksyprolinę/glutaminian lub histydyny w asparaginę lub asparginian). Zmiany te prowadzą do mutacji, ale ich rezultaty nie są zwykle długotrwałe [6]. Skóra jest narażona na wiele czynników, które mogą na nią negatywnie wpływać [7]. Z tego powodu ma bardzo dobrze zorganizowany system chemicznej i enzymatycznej ochrony antyoksydacyjnej. Podobnie płuca, które są bezpośrednio eksponowane na wysokie stężenia tlenu, mają również bardzo dobrze zorganizowane mechanizmy antyoksydacyjne [3]. Czynniki wpływające na proces leczenia rany Rana przewlekła powstaje, gdy dochodzi do rozregulowania procesów komórkowych i molekularnych [15]. Rany ostre zawierają wiele czynników wzrostu pełniących krytyczną rolę w początkowej fazie leczenia rany. PDGF jest np. wydzielany przez płytki krwi krótko po formowaniu się skrzepu, kiedy zostaje zachowana hemostaza. Wczesne wydarzenia w regeneracji rany odzwierciedlają precyzyjnie wyrównane środowisko, w którym proteolityczna aktywność i synteza macierzy jest pod ścisłą kontrolą innych czynników. Prowadzi to do nieskomplikowanego i szybkiego leczenia rany. W ranach przewlekłych ta równowaga nie jest zachowana [16]. Stres oksydacyjny w ranie Ilość tlenu cząsteczkowego w środowisku biologicznym może zostać zmniejszona podczas transferu elektronów. W wyniku tego procesu może dojść do wydzielenia jonu ponadtlenkowego (O 2 ), anionu wodoronadtlenowego (HO 2 ) czy jonów hydroksylowych (OH). Szczególnie niebezpieczne są jony ponadtlenkowe i aniony wodoronadtlenkowe, które są silnymi oksydantami i prawdopodobnie prowadzą do uszkodzeń oksydacyjnych [17]. Enzymy detoksykacyjne Jednym z mechanizmów obronnych organizmu są enzymy katalizujące reakcje rozkładające rodniki tlenowe do innych mniej szkodliwych form. Do takich enzymów należy np. dysmutaza ponadtlenkowa (SOD), która rozkłada anionorodnik ponadtlenkowy do nadtlenku wodoru. Sugeruje się, że występuje on najczęściej w peroksysomach [18]. Powstający nadtlenek wodoru rozkłada m.in. katalaza (CAT). Charakteryzuje się ona aktywnością katalazową, czyli rozkłada H 2 O 2 do H 2 O i O 2 [19]. Peroksydaza glutationowa (GPx) jest enzymem rozkładającym nadtlenek wodoru. Obecnie są znane jej 4 formy różniące się między sobą wieloma właściwościami. Najbardziej aktywna peroksydaza jest w wątrobie, gdzie odpowiada za procesy detoksykacyjne [20]. Reduktaza glutationowa (GR) katalizuje natomiast reakcje wzajemnych przemian grup sulfhydrylowych i disiarczków. Redukuje ona GSSG (utleniona forma glutanionu) do GSH (zredukowana forma glutationu). Głównym zadaniem reduktazy glutationowej jest utrzymywanie odpowiedniego stężenia zredukowanego glutationu [20]. Peroksyreduktaza 6 jest enzymem katalizującym redukcję nadtlenku wodoru. Jej zadaniem jest ochrona przed gromadzeniem się uszkodzeń powstałych w wyniku stresu oksydacyjnego. Enzym ten jest prawdopodobnie związany z nieprawidłowościami w gojeniu rany związanym z wiekiem, a jego głównym źródłem są keratynocyty. Następnym bardzo ważnym enzymem jest oksygenaza hemowa (HO 1), której obecność stwierdzono w komórkach zapalnych tkanki ziarninowej i keratynocytach. Ochrania ona komórki przed reaktywnymi formami tlenu, tworząc bilirubinę (silny antyoksydant). Enzym ten akumuluje się na brzegach rany i jest powiązany z reepitalizacją i angiogenezą. Sugeruje się, że jego wycofanie prowadziło do zatrzymania tych procesów [21].W sytuacji podwyższonego stężenia RFT następuje prawdopodobnie indukcja ekspresji genów, które działają antyoksydacyjnie [21, 22]. Antyoksydanty, rodniki tlenowe i faza zapalna W fazie zapalnej pojawiają się limfocyty, które aktywują mechanizmy obronne przed stresem oksydacyjnym. Następuje m.in. aktywacja oksydoreduktazy tioredoksyny (Trx) przez limfocyty i keratynocyty w warunkach stresu oksydacyjnego. Jest ona odpowiedzialna za utrzymywanie i zmniejszanie wewnątrzkomórkowego potencjału redoks. Pod wpływem dużego stężenia rodników tlenowych makrofagi doprowadzają do ekspresji oksygenazy hemowej i transportera cysteiny. Mechanizmy obronne są skupiane przede wszystkim na detoksykacji oksydantów i doprowadzaniu do powrotu równowagi między rodnikami a antyoksydantami. Su-

196 B. Kmiecik et al. geruje się, że podczas trwania tej fazy może dojść do niekontrolowanego wytworzenia RFT, co prawdopodobnie zachodzi w ranach przewlekłych. Mimo że w ranach przewlekłych jest podwyższona ilość zachodzących reakcji antyoksydacyjnych, to jednak nie wystarcza to do unicestwienia oksydantów. Równowaga w tych ranach jest przesunięta w stronę utleniania. W takiej sytuacji nie następuje spontaniczne wytwarzanie ziarniny [17]. Mimo wszystko jednak obecność RFT w fazie zapalnej jest konieczna, ponieważ odgrywają one ważną rolę w krzepnięciu i prowadzą do wytwarzania czynnika tkankowego (TF). Inicjuje on zewnątrzpochodny szlak krzepnięcia i w rezultacie powstawanie trombiny. Reaktywne formy tlenu są również zaangażowane w reakcje związane z kolagenem i płytkami krwi, które prowadzą do powstania zakrzepów oraz uwolnienia cytokin i czynników wzrostu rozpoczynających proces gojenia [17]. Sugeruje się, że regulatorami procesu gojenia ran są RFT i tlenek azotu. Z jednej strony RFT ochraniają ranę przed inwazją patogenów, z drugiej jednak ograniczenie ilości rodników tlenowych jest istotne dla sygnalizacji międzykomórkowej. Podejrzewa się również, że małe stężenie nadtlenku wodoru jest bardzo ważne dla powstania angiogenezy ran [17]. Wolne rodniki pojawiają się w wyniku tzw. wybuchu oddechowego, podczas którego następuje wydzielanie nadtlenku wodoru. W normalnej ranie największe stężenie wolnych rodników obserwuje się 2 dni po urazie, najmniejsze natomiast po 5 dniach. Jeżeli stężenie nadtlenku wodoru jest bardzo duże i organizm nie może doprowadzić do zahamowania jego wydzielania, dochodzi do peroksydacji lipidów [21]. Stopień peroksydacji można sprawdzić, mierząc końcowe produkty utleniania. Należą do nich dialdehyd malonowy (MDA) oraz 4-hyroksy-2-nonenal (4-HNE) [23]. Ostatnie badania pokazują, że w ranach przewlekłych znajdują się produkty peroksydacji lipidów (4-HNE). Nie stwierdzono jednak różnicy w ilości MDA między raną normalną a raną przewlekłą. Jedną z nowszych metod weryfikacji jest oznaczanie stężenia 8-izoprostanu, które jest prawdopodobnie obiektywnym sposobem na określenie nasilenia stresu oksydacyjnego. Ostatnie badania wskazują na obecność 8-izoprostanów w płynie pochodzącym z ran przewlekłych, co sugeruje utrzymujący się stan zapalny w ranie [21]. Najnowsze wyniki wykluczają silną oksydację białek w ranie przewlekłej. Wnioskuje się to z otrzymanych wyników, według których w ranie przewlekłej jest mniejsza ilość białek karbonylowych (produktów utleniania białek) niż w ranie ostrej. Prawdopodobnie oznacza to, że w procesie gojenia głównym celem oksydantów są lipidy [21]. Podsumowanie Stres oksydacyjny jest procesem, który potrafi negatywnie wpłynąć na regenerację tkanek. Ostatnie badania sugerują, że głównie wpływa na lipidy ich utlenianie sprzyja zmniejszeniu stabilności błony komórkowej, co w efekcie może skutkować śmiercią komórki. W ranie, gdy ma miejsce stres oksydacyjny, proces gojenia zatrzymuje się na fazie zapalnej. W ranie przewlekłej nie następuje przejście z fazy zapalnej do etapu proliferacji. Sugeruje się, że neutralizacja oksydantów w czasie leczenia może wspomóc organizm w przejściu do stanu proliferacji, a tym samym przybliżyć pacjenta do wyzdrowienia. Należy jednak zauważyć, że rany przewlekłe bardzo często występują w chorobach systemowych (m.in. cukrzyca, nadciśnienie), których leczenie może wpłynąć pozytywnie na gojenie rany. Piśmiennictwo [1] Jin G. et al.: Tissue engineered plant extracts as nanofibrous wound dressing. Biomaterials 2012, 34, 724 734. [2] Szewczyk M.T. et al.: Wybrane aspekty leczenia ran przewlekłych. Przew. Lek. 2005, 5, 54 60. [3] Reuter S. et al.: Oxidative stress, inflammation, and cancer: how are they linked? Free Rad. Biol. Med. 2010, 49,11, 1603 1616. [4] Havran W.L., Jameson J.M.: Epidermal T cells and wound healing. J. Immunol. 2010, 184, 10, 5423 5428. [5] Corsini E. et al.: Role of oxidative stress in chemical allergens induced skin cells activation. Food Chem. Toxicol. 2013, Feb 27. [6] Kohen R., Nyska A.: Invited review: Oxidation of biological systems: oxidative stress phenomena, antioxidants, redox reactions, and methods for their quantification. Toxicol. Path. 2002, 30, 6, 620 650. [7] Kohen R.: Skin antioxidants: their role in aging and in oxidative stress new approaches for their evaluation. Biomed. Pharmacother. 1999, 53, 4, 181 192. [8] Murakami A. et al.: Inhibitory effect of citrus nobiletin on phorbol ester-induced skin inflammation, oxidative stress, and tumor promotion in mice. Cancer Res. 2000, 60, 18, 5059 5066. [9] Shacter E.: Quantification and significance of protein oxidation in biological samples 1*. Drug Metabol. Rev. 2000, 32, 3 4, 307 326. [10] Poljsak B., Dahmane R.G., Godić A.: Intrinsic skin aging: The role of oxidative stress. Acta Dermatovenerol. Alpina, Panonica, et Adriatica 2012, 21, 2, 33. [11] Corsini E. et al.: Role of oxidative stress in chemical allergens induced skin cells activation. Food Chem. Toxicol. 2013, Feb 27.

Wpływ stresu oksydacyjnego na procesy regeneracji tkankowej 197 [12] Miyazawa M., Takashima A.: Development and validation of a new in vitro assay designed to measure contact allergen-triggered oxidative stress in dendritic cells. J. Dermatol. Sci. 2012, 68(2), 73 81. [13] Bickers D.R., Athar M.: Oxidative stress in the pathogenesis of skin disease. J. Investig. Dermatol. 2006, 126, 12, 2565 2575. [14] Łagowska-Lenard M. et al.: Stres oksydacyjny w udarze mózgu. Pol. Merk. Lek. 2008, 147, 25, 205 208. [15] Zou Ji-Ping et al.: Mesenchymal Stem Cells/Multipotent Mesenchymal Stromal Cells (MSCs) Potential Role in Healing Cutaneous Chronic Wounds. Int. J. Low. Eextr. Wounds 2012, 11, 4, 244 253. [16] Schreml S. et al.: The impact of the ph value on skin integrity and cutaneous wound healing. J. Eur. Acad. Dermatol. Venerol. 2010, 24, 4, 373 378. [17] Soneja A., Drews M., Malinski T.: Role of nitric oxide, nitroxidative and oxidative stress in wound healing. Pharmacol. Reports 2005, 57, 108. [18] Augustyniak A., Michalak K., Skrzydlewska E.: Wpływ stresu oksydacyjnego indukowanego etanolem na ośrodkowy układ nerwowy (OUN). The action of oxidative stress induced by ethanol on the central nervous system (CNS). J. Cover 2013, 67. [19] Ścibior D., Czeczot H.: Katalaza budowa, właściwości, funkcje. Catalase: structure, properties, functions. J. Cover 2013, 67. [20] Łukaszewicz-Hussain A.: Rola glutationu i enzymów z nim związanych w procesach antyoksydacyjnych organizmu. Med. Pr. 2003, 54, 5, 473 479. [21] Schäfer M., Werner S.: Oxidative stress in normal and impaired wound repair. Pharmacol. Res. 2008, 58, 2, 165 171. [22] Matés J.M. et al.: Oxidative stress in apoptosis and cancer: an update. Arch. Toxicol. 2012, 86, 11, 1649 1665. [23] Kulawiak-Gałąska D.: Mechanizmy wolnorodnikowego działania doksorubicyny w układach biologicznych, praca doktorska, Akademia Medyczna w Gdańsku, Gdańsk 2006. Adres do korespondencji: Barbara Kmiecik Zakład Chirurgii Eksperymentalnej i Badania Biomateriałów Uniwersytet Medyczny im. Piastów Śląskich we Wrocławiu ul. Poniatowskiego 2 50-326 Wrocław e-mail: basiakmiecik@gmail.com Konflikt interesów: nie występuje Praca wpłynęła do Redakcji: 15.05.2013 r. Po recenzji: 5.09.2013 r. Zaakceptowano do druku: 5.09.2013 r. Received: 15.05.2013 Revised: 5.09.2013 Accepted: 5.09.2013