Koncepcje budowy części korzeniowej wkładów koronowo-korzeniowych w świetle piśmiennictwa

prace poglądowe Dent. Med. Probl. 2011, 48, 4, 576 582 ISSN 1644-387X Copyright by Wroclaw Medical University and Polish Dental Society Bożena J. Robak, Joanna Bożyk, Janusz Borowicz Koncepcje budowy części korzeniowej wkładów koronowo-korzeniowych w świetle piśmiennictwa Conception of Construction of Root Part of Dental Posts Review of the Literature Zakład Protetyki Stomatologicznej Uniwersytetu Medycznego w Lublinie Streszczenie Zapotrzebowanie na leczenie endodontyczno-protetyczne we współczesnej praktyce stomatologicznej jest coraz większe. Utrzymany korzeń zęba jest naturalnym wszczepem punktem wyjścia do dalszego leczenia protetycznego. W związku z tym wkłady koronowo-korzeniowe znajdują szerokie zastosowanie do odbudowy pojedynczych zębów oraz filarów uzupełnień stałych lub ruchomych. Warunkiem powodzenia tego leczenia jest właściwe wykorzystanie zachowanego w jamie ustnej korzenia. Powinien być dobrze umocowany w zębodole, prawidłowo wyleczony endodontycznie, bez zmian okołowierzchołkowych, mieć zachowaną strukturę powierzchni nośnej. Kwestia kształtu i rozmiaru wkładów jest przedmiotem zainteresowania od wielu lat. Do ważnych parametrów decydujących o retencji, wytrzymałości oraz naprężeniach powstających wokół wkładów należą: długość wkładu, średnica części korzeniowej, faktura powierzchni trzonu, kształt części korzeniowej, kształt powierzchni nośnej (Dent. Med. Probl. 2011, 48, 4, 576 582). Słowa kluczowe: wkłady koronowo-korzeniowe, kształt wkładu koronowo-korzeniowego, zęby leczone endodontycznie. Abstract Nowadays, the demand for endodontic and prosthetic treatment in dental practice is increasing. Retained root is a natural tooth-implant starting point for further prosthetic treatment. Therefore, the root posts are widely used to reconstruct the individual teeth, and as the pillars of fixed and removable dentures. The success of this treatment is conditioned by the proper use of retained roots in the oral cavity. It should be well fixed within the alveolus, endodontically treated, with no periapical lesions, should have preserved the structure of the bearing surface. The question of the shape and size of the post has been the point of interest for many years. Important parameters for retention endurance stress arising around the posts are: the length of the post, the diameter of the root, stem surface texture, shape of the root, the shape of the bearing surface (Dent. Med. Probl. 2011, 48, 4, 576 582). Key words: dowel, post, shape of the post, endodontically treated teeth. Obecnie w leczeniu protetycznym duży nacisk kładzie się na pozostawienie w jamie ustnej uzębienia resztkowego. Zęby leczone endodontycznie czy złamania koron przy zachowanych, zdrowych korzeniach pozwalają lekarzowi na wykorzystanie ich do dalszej odbudowy. Ekstrakcje w takich przypadkach powinny być tylko rozwiązaniem ostatecznym [1]. Korzyści płynące z wykorzystania uzębienia resztkowego jako podpory dla protez stałych są ogólnie znane i szeroko opisane w piśmiennictwie. Pozostawienie wyleczonych i prawidłowo zabezpieczonych korzeni w znacznym stopniu opóźnia proces zaniku kości wyrostka zębodołowego. Ma to bardzo duże znaczenie, zwłaszcza w przypadku leczenia protetycznego w żuchwie, ponieważ, jak wynika z licznych badań i obserwacji, wielkość resorpcji kości żuchwy 4-krotnie przewyższa wielkość resorpcji kości szczęki. Wykorzystanie korzeni zębów do rehabilitacji protetycznej powinno być szeroko stosowane, mimo dynamicznego rozwoju implantologii. Ząb leczony endodontycznie powinien dobrze rokować na przyszłość. Może mieć przywróconą pełną funkcję i służyć ostatecznie jako ząb oporowy

Wkłady koronowo-korzeniowe 577 dla stałej lub ruchomej protezy częściowej. Zwykle znaczne ilości struktury zęba są zniszczone albo przez próchnicę, albo przeprowadzone leczenie endodontyczne lub umieszczone w nim poprzednie rekonstrukcje. Ubytek struktury zęba powoduje, że utrzymanie późniejszych rekonstrukcji jest bardziej problematyczne, zwiększa prawdopodobieństwo złamania podczas obciążenia czynnościowego. Przed przystąpieniem do odbudowy zębów leczonych endodontycznie trzeba zwrócić uwagę na [2]: 1) dobrą szczelność wypełnienia kanału w jego końcowym odcinku, 2) brak wrażliwości na opuk (objaw uciskowo- -opukowy ujemny), 3) brak wysięku, 4) brak przetoki, 5) brak aktywnego stanu zapalnego. Korzenie niespełniające tych wymogów powinny zostać powtórnie leczone endodontycznie. Stosowanie wkładów koronowo-korzeniowych w zębach z częściowo lub całkowicie zniszczoną koroną jest dzisiaj bardzo powszechne. W praktyce stomatologicznej stosuje się 2 rodzaje wkładów: lane (indywidualne) i standardowe (prefabrykowane). Jedną z cech odróżniającą wkłady lane od standardowych jest to, że wkłady lane odzwierciedlają konfigurację przygotowanego kanału, a wkłady standardowe mają już określony kształt, który wymaga dopasowania kanału korzenia zęba [3]. Do oceny konieczności wykonania wkładu koronowego lub koronowo-korzeniowego jest pomocna klasyfikacja Naumanna [4]. Uwzględnia ona liczbę i jakość zachowanych ścian korony zęba po leczeniu endodontycznym. Zgodnie z tym podziałem do klasy I należą ubytki z zachowanymi 4 ścianami. Ząb nie wymaga wówczas zaopatrzenia wkładem, lecz jest możliwe zastosowanie, szczególnie w odcinku przednim, estetycznej rekonstrukcji adhezyjnej. Klasa II wg Naumanna to ubytki z zachowanymi 3 ścianami. Zdaniem autora klasyfikacji możliwości obciążania tych zębów są mniejsze niż w klasie I, nie wymagają jednak zaopatrzenia wkładem koronowo-korzeniowym. Klasa III to ubytki z zachowanymi 2 ścianami. I w tym przypadku, w pierwszej kolejności, należy rozpatrywać wykonanie uzupełnienia adhezyjnego. Do klasy IV należą ubytki z zachowaną jedną ścianą. W takim przypadku zaleca się wykonanie wkładu koronowo-korzeniowego. W odcinku przednim należy wykonać wkład estetyczny, np. z włókien szklanych, węglowych lub wkład pełnoceramiczny. W odcinku bocznym natomiast należy rozważyć wykonanie wkładu metalowego. W klasie V z całkowitym brakiem ścian wykonanie wkładu jest niezbędne [4]. Statyka umocowania odbudowy protetycznej na wkładach koronowo- -korzeniowych Podczas działania siły żucia na wkład koronowo-korzeniowy podlega on naprężeniom na 3 różne sposoby: wyginanie, odkształcanie podczas ściskania i obrót. Siła żucia daje się rozłożyć na składowe za pomocą równoległoboku sił w następujący sposób: 1) jedna składowa (K V ) siły żucia biegnie osiowo, zgodnie z kierunkiem wkładu i obciąża go na ściskanie; 2) druga składowa (K H ) biegnie przedsionkowo, prostopadle do wkładu i obciąża go na zginanie [5]. Pionowa składowa siły żucia obciąża ząb na ściskanie. Wkład nie może przekazywać jednak tej siły na ząb, gdyż mogłoby wówczas dochodzić do jego pęknięcia. Z tego względu zęby opracowane pod wkład koronowo-korzeniowy powinny mieć płaską powierzchnię nośną. Kontakt powierzchniowy nie jest retencją, ale służy do przyjmowania sił żucia. Pozioma składowa siły żucia obciąża wkład na zginanie. Siła pozioma może wyciągnąć wkład tak jak wyciąga się gwóźdź ze ściany, przy czym ściana wargowa zrębu korzeniowego odłamie się. Jeżeli ścianę tę opracowuje się skośnie daszkowato, to poziome składowe siły żucia będą przekazywane korzystnie dla jego stabilizacji. Każdy ząb jest obciążony przez siły żucia na skręcenie. W przypadku zębów przednich siły skręcające działają ze strony bocznej na brzeg sieczny. W zębach ćwiekowych i koronach na wkładach koronowo-korzeniowych tego typu obciążenia rotacyjne mogą prowadzić do rozchwiania i odcementowania wkładu [5-7]. Konstrukcja wkładu powinna rozkładać siły nacisku jak najbardziej równomiernie. Częstość pękania korzenia zwiększa się z zastosowaniem wkręcanych standardowych wkładów. Od wielu lat trwają badania doświadczalne dotyczące wkładów koronowo-korzeniowych. Badania te koncentrują się głównie na ocenie naprężeń w zębach odbudowanych wkładami oraz na wytrzymałości korzeni na złamania. Odbudowa protetyczna za pomocą wkładów nierozerwalnie wiąże się z biomechaniką, a więc działaniem różnorodnych sił i ich składowych na konstrukcję wkład korzeń zęba. Są to siły wyzwalane w jamie ustnej w czasie aktu żucia. Zalicza się do nich siły: pionową, poziomą i skośną. Siły te powodują generowanie naprężeń w zębach i okolicznych tkankach. Najistotniejszym zadaniem wkładu jest równomierny i bezpieczny rozkład naprężeń funkcjonalnych. Wkład musi być

578 B.J. Robak, J. Bożyk, J. Borowicz wystarczająco wytrzymały, aby pochłaniać te naprężenia bez ryzyka odkształcenia lub pęknięć [8]. Shillingburg et al. [7] uważają, że zastosowanie wkładu powoduje wydłużenie ramienia dźwigni powstałej z uzupełnienia protetycznego podczas działania sił żucia i zmniejsza siłę odrywającą koronę od podłoża. Caputo i Standlee [9] twierdzą, że w zębie odbudowanym bez użycia wkładu siły żucia wywołują dużą koncentrację naprężeń w miejscu łączenia odbudowanej korony z tkankami zęba. Zastosowanie wkładu powoduje bardziej równomierne rozłożenie sił w korzeniu wzdłuż całej długości trzonu wkładu. Wskutek tego następuje przemieszczenie koncentracji naprężeń w głąb korzenia, z dala od krytycznego rejonu styku zębiny z koroną. Następstwem tego jest mniejsza podatność zęba na złamanie i lepsza integracja brzeżna korony protetycznej. Optymalne koncepcje budowy wkładów Kwestia kształtu i rozmiaru wkładu jest przedmiotem zainteresowania od wielu lat. Ma to związek z długością korzenia oraz jego wymiarami: mezjalno-dystalnym i policzkowo-językowym. Do ważnych parametrów decydujących o retencji, wytrzymałości oraz naprężeniach powstających wokół wkładów należą: długość wkładu, średnica części korzeniowej, faktura powierzchni trzonu, kształt części korzeniowej i kształt powierzchni nośnej [8-10]. Długość wkładu Wiele dyskusji toczy się wokół pytania: jaka powinna być optymalna długość wkładu? Weryfikacja tych zaleceń uwzględniająca rozległe retrospektywne badania kliniczne pozwoliła na zdefiniowanie pewnych wskazówek ogólnych. Niezwykle ważnym zagadnieniem jest długość wypełnienia kanałowego, jaka powinna pozostać w kanale korzeniowym po opracowaniu pod wkład. Z uwagi na skomplikowaną budowę systemu kanałowego w jego części przywierzchołkowej (obecność delty, kanałów bocznych, nieregularny kształt wierzchołka korzenia, obecność resorpcji) poleca się pozostawić co najmniej 4 5 mm wypełnienia kanałowego. Dzięki temu unika się ryzyka odsłonięcia ww. anomalii anatomicznych, a tym samym pogorszenia szczelności wypełnienia kanałowego [11-13]. Wykazano również, że pozostawienie tylko 2 3 mm wypełnienia skutkuje częstym powstawaniem zmian okołowierzchołkowych spowodowanych nieszczelnością wypełnienia wierzchołka. Jest to pierwsza istotna wskazówka warunkująca długość wkładu. Długość opracowanego kanału wpływa na zwiększenie powierzchni, na której rozkładają się naprężenia czynnościowe. Krótki wkład powoduje koncentrację naprężeń w strefie przykoronowej, podczas gdy długi umożliwia ich rozkład na całej powierzchni opracowanego kanału. Z piśmiennictwa wiadomo, że część korzeniowa wkładu powinna stanowić ⅔ ¾ długości korzenia zęba i być równa co najmniej długości korony klinicznej. Najkorzystniejszy stosunek części korzeniowej do koronowej wkładu wynosi 3:1 lub 2:1. Wzrost długości części korzeniowej wkładu powoduje zwiększenie odporności na złamania i lepszą retencję uzupełnienia [9, 14, 15]. Z powyższych przyczyn wkład powinien mieć jak największą długość. Nie można jednak wykonać części korzeniowej wkładów o długości równej długości korzenia. Jednym z powodów jest konieczność zabezpieczenia tkanek okołowierzchołkowych przed nieszczelnością, mikroprzeciekiem i ewentualnym przepchnięciem materiału wypełniającego. Wkład stanowiący 2/3 długości korzenia powoduje niewielkie naprężenia w rejonie szyjki zęba i równomierny rozkład naprężeń wzdłuż całej powierzchni opracowanego kanału oraz zapewnia dobrą retencję wkładu. Wkład o długości przekraczającej 2/3 długości korzenia wywołuje mniejsze naprężenia w obrębie szyjki zęba, ale jednocześnie ich zwiększenie w wierzchołku korzenia. Wkłady krótkie wywołują znacznie większe naprężenia w korzeniu niż wkłady długie. Szczególnie duża koncentracja naprężeń występuje w strefie przykoronowej korzenia. Naprężenia te mogą doprowadzić do odcementowania wkładu lub złamania korzenia. Mechanizm złamania korzenia odbudowanego krótkim wkładem przedstawia [14]. Średnica części korzeniowej wkładu W świetle współczesnych badań wpływ grubości części korzeniowej wkładów na naprężenia w korzeniach nie jest jednoznacznie określony. Felton et al. [16] uważają, że wytrzymałość korzenia zależy od grubości zębiny pozostawionej po opracowaniu kanału oraz od anatomii i wielkości zęba. Grubsza ściana korzenia wpływa na wzrost wytrzymałości struktur zęba. Podobnie twierdzą Mattison et al. [17, 18], iż naprężenia wzrastają ze wzrostem średnicy wkładu i obciążeniem zęba, dlatego postulują stosowanie cienkich wkładów, szczególnie w zębach narażonych na duże siły odgryzania i żucia. Davy et al. [19], Cooney et al. [20] oraz Lee. et al. [21] na podstawie badań sformułowali odmienne wnioski. Zastosowanie wkładu o większej

Wkłady koronowo-korzeniowe 579 średnicy powodowało w ich obserwacjach wzrost wytrzymałości zębów zrekonstruowanych wkładami. Według Shillingburga [7, 14] szerokość preparowanego kanału nie powinna przekroczyć 1/3 średnicy korzenia w miejscu połączenia szkliwnocementowego. Minimalna grubość zachowanych ścian wokół wkładu powinna wynosić 1 mm. W zależności od anatomii zęba i szerokości korzenia, wypreparowany kanał powinien mieć średnicę 0,7 1,5 mm [14]. Każdy ząb podlegający rekonstrukcji za pomocą wkładu koronowo-korzeniowego wymaga dodatkowej preparacji korzenia w celu przygotowania łoża dla tego uzupełnienia. Badania Ho et al. [22] oraz Huntera et al. [23, 24] wykazały, że poszerzenie kanału korzenia zmniejsza wytrzymałość pozostałych tkanek zęba i powoduje wzrost naprężeń w szyjce zęba. Zęby z zacementowanymi wkładami są bardziej wytrzymałe w porównaniu z zębami z wypreparowanym miejscem na te uzupełnienia. Naprężenia w zębie z zacementowanym wkładem ulegają redukcji w stosunku do naprężeń występujących w zębie z opracowanym miejscem pod wkład. Faktura powierzchni trzonu wkładu Wkłady lane mają powierzchnię porowatą. Wkłady standardowe mogą mieć powierzchnię gładką, chropowatą, pokrytą rowkami (równoległymi, skośnymi, prostopadłymi do długiej osi wkładu), ponacinaną, ząbkowaną lub gwintowaną [25]. Wkłady z trzonami gwintowanymi, wkręcanymi w zębinę charakteryzują się lepszym utrzymaniem w porównaniu z wkładami o powierzchni gładkiej lub chropowatej. Niestety wywołują one jednocześnie największe naprężenia wstępne podczas zakładania i obciążeń czynnościowych. Koncentracje naprężeń występują na szczytach zwojów gwintu wkręconych w zębinę. Zwiększają się one, gdy wkład zostanie wkręcony do węższego lub nieoczyszczonego kanału [26-28]. Kształt części korzeniowej Wciąż kontrowersyjny jest problem kształtu części korzeniowej wkładów koronowo-korzeniowych. Zarówno wkłady lane, jak i standardowe mogą mieć różny kształt części korzeniowej. Najczęściej spotykane w praktyce stomatologicznej kształty to: stożek, walec, teleskop [29-31]. Jednym z czynników wpływających na rozkład i wielkość naprężeń w zębie jest kształt i rozmiar części korzeniowej wkładu zacementowanego w korzeniu. Wkład powinien być tak zaprojektowany, aby podczas obciążeń nie uległ odcementowaniu od tkanek zęba, a przede wszystkim nie doprowadził do pęknięcia korzenia i w następstwie do ekstrakcji zęba. W niektórych przypadkach tkanki zęba są bardzo zniszczone, wówczas pozostała struktura zęba determinuje wielkość przyszłego wkładu. W wielu sytuacjach klinicznych jest jednak zachowany prawie niezniszczony zrąb korzenia. Wówczas lekarz opracowując tkanki pod wkład może nadać im odpowiednią formę i pośrednio zdecydować o kształcie przyszłego wkładu. Wkłady, których część korzeniowa ma kształt stożka są powszechnie stosowane. Stożkowa forma zapewnia dobry odpływ cementu podczas montowania wkładu, dlatego też wywołuje ona wówczas małe naprężenia. Caputo i Standlee [9] uważają, że wkłady o stożkowych, zwężających się ścianach działają podczas obciążenia jak klin i mogą spowodować pękniecie korzenia. Efekt klina jest tym większy, im jest płytsze osadzenie wkładu w zębie i im mniejsza jego średnica. Efekt ten może być złagodzony przez wykonanie oparcia wkładu na powierzchni nośnej korzenia. Musikant et al. [8] twierdzą natomiast, że wkłady stożkowe o bardziej zbieżnych ścianach powodują zwiększenie naprężeń w części szyjkowej zęba oraz ich redukcję w wierzchołku korzenia. Wąski wierzchołek wkładu przenosi minimalną część wszystkich naprężeń. Szerokie opracowanie ujścia kanału i zastosowanie wkładu w kształcie stożka o szerokiej podstawie może doprowadzić do złamania cienkich ścian korzenia. Gładkie, stożkowe wkłady mają potencjalnie najmniejszą retencję w porównaniu z wkładami o innych kształtach trzonów [32]. Im większy kąt między ścianami, tym mniejsza retencja. Musikant, Cohen i Deutsch [10, 33 36] wskazują, że kształt stożkowy wkładu był uważany przez wiele lat za idealny. Delikatnie zwężający się wkład naśladował zwężający się kanał korzenia. Autorzy ci zalecają, aby zachować minimalną zbieżność ścian wkładu koronowo-korzeniowego, unikać natomiast kształtu szerokiego stożka o gwałtownie zwężających się ściankach. Większość autorów jest zgodna, że wokół wkładów o części korzeniowej w formie stożka występuje najlepszy rozkład naprężeń. Sorensen i Engelman [37] przeprowadzając badania wytrzymałościowe wkładów stożkowych i walcowatych, stwierdzili, że zęby z wkładami o części korzeniowej w kształcie stożka łamały się przy sile prawie 2-krotnie większej niż wkłady w kształcie walca. Według Cooney et al. [20] wkłady stożkowe w porównaniu z walcowatymi mają mniejszą retencję, ale za to powodują mniejsze naprężenia wokół wierzchołka. Davy et al. [19] badali różne kształty wkładów metodą elementów skończonych. Wyka-

580 B.J. Robak, J. Bożyk, J. Borowicz zywali, że kształt stożkowy powodował najmniejsze naprężenia wokół wierzchołka. Podobnie dowodzili Pao et al. [38], konkludując, że wkład stożkowy jest najbardziej optymalny jeżeli chodzi o rozkład naprężeń. Felton et al. [16] przedstawili odmienny pogląd. Wskazywali, że wytrzymałość zębów pod wkładem nie zależy od kształtu części korzeniowej tylko od morfologii zęba oraz grubości pozostawionej zębiny oszlifowanej pod wkład. Dejak i Młotkowski [39] porównywali naprężenia występujące w zębinie zębów siecznych przyśrodkowych wokół różnie zaprojektowanych części standardowych wkładów koronowo-korzeniowych. Badaniu poddali wkłady o części korzeniowej w kształcie walca, stożka, teleskopu. Wyniki badań dowiodły, iż rozkłady i wartości naprężeń wokół wkładów o części korzeniowej w kształcie walca, teleskopu i stożka nie różnią się istotnie między sobą. Do podobnych wniosków doszedł również Robbins et al. [40], twierdząc, że rozkłady naprężeń wokół wkładów o kształcie walca i stożka nie różnią się między sobą. Według wielu autorów wkłady o części korzeniowej w kształcie walca lepiej przenoszą siły żucia oraz powodują bardziej równomierny rozkład naprężeń w korzeniach podczas obciążeń. Do takich wniosków doszli m.in. Musikant, Cohen, Deutsch. [10, 33 36]. Cooney i Caputo [20] dowiedli, że najbardziej ujednolicony rozkład naprężeń występuje wokół walca o dużej średnicy i długości. Wkłady walcowate (cylindryczne) według tych autorów charakteryzują się większą retencją niż wkłady stożkowe. Hudis i Goldstein [41], porównując wkłady stożkowe z cylindrycznymi, potwierdzili, że rozkład naprężeń jest korzystniejszy wokół wkładów cylindrycznych. Henry [42] porównywał wkłady stożkowe i walcowate zarówno lane, jak i standardowe. Wykazano, że cylindryczne wkłady lane powodowały najmniejsze naprężenia wokół korzeni. Ta grupa wkładów miała również najbardziej równomierny rozkład naprężeń. Lepszy rozkład naprężeń jest z zastosowaniem dłuższego niżeli krótszego wkładu cylindrycznego. Wkłady stożkowe lane kumulowały naprężenia w obrębie wierzchołka korzenia i części przyszyjkowej korzenia. Aktywne wkłady standardowe wykazywały duże naprężenia nawet w warunkach bezobciążeniowych, a zwłaszcza w obrębie wierzchołka korzenia. Spośród wszystkich badanych wkładów największe naprężenia wykazywały wkłady standardowe, aktywne, cylindryczne. Przy obciążeniu naprężenia wzrastały w sposób wielokrotny. Kształt powierzchni nośnej Powierzchnię nośną wkładów koronowo-korzeniowych przeważnie opracowuje się prostopadle do długiej osi zęba. W zębach przednich, ze względów estetycznych, przedsionkową część zrębu korzenia ścina się skośnie w kierunku dziąsła. Czasami powierzchnię modeluje się ukośnie obustronnie od strony przedsionka i podniebienia. Z badań wynika, że kształt powierzchni nośnej ma wpływ na wielkość naprężeń występujących w tkankach zrębu zęba wokół wkładu koronowo- -korzeniowego [43]. Podsumowanie Przegląd piśmiennictwa wskazuje, że nie ma jednolitych poglądów co do budowy części korzeniowej wkładów koronowo-korzeniowych. Przedstawione koncepcje mogą posłużyć jako wskazówki podczas wykonywania odbudowy protetycznej wykorzystującej wkłady koronowo-korzeniowe. Piśmiennictwo [1] Aluchna M.: Rekonstrukcje zachowawcze zębów z zastosowaniem standardowych wkładów koronowo-korzeniowych. Magazyn Stomatol. 2006, 16, 9, 99 104. [2] Rosenthiel S.F., Land M.F., Fujimoto J.: Współczesne protezy stałe. Wyd. Czelej sp. z o.o., Lublin 2002, 287 289. [3] Aluchna M.: Niemetalowe standardowe wkłady koronowo-korzeniowe. Magazyn Stomatol. 2005, 15, 3, 69 72. [4] Naumann M.: Kiedy wskazane są wkłady koronowo-korzeniowe klasyfikacja i koncepcja terapeutyczna. Quintessence 2003, 11, 327 334. [5] Bates J.F., Stafford G.D., Harrison A.: Masticatory function a review of the literature. 1. The form of the masticatory cycle. J. Oral. Rehabil. 1975, 2, 281 301. [6] Hohmann A., Hielscher W.: Korony. Wyd. Kwintesencja, Warszawa 1998, 112 117. [7] Shillingburg H.T., Jacobi R. Bracket S.E.: Zasady opracowania zębów pod protezy stałe metalowe i porcelanowe. Wyd. Kwintesencja, Warszawa 1999, 354 356. [8] Musikant B.L., Cohen B.I. Deutsch A.S.: Optymalne zmiany koncepcji budowy wkładu. Stomatol. Współczesna 1998, 5, 1, 48 51. [9] Caputo A.A., Standlee J.P.: Biomechanics in clinical dentistry. Quintessence Publishing Co, Chicago 1987, 185 203. [10] Musikant B.L., Cohen B.I., Deutsch A.S.: Zasady osadzania i doboru rodzaju wkładów koronowo-korzeniowych: jak przedłużyć żywotność wykonanego uzupełnienia? Magazyn Stomatol. 2002, 12, 6, 50 52.

Wkłady koronowo-korzeniowe 581 [11] Mattison G.D., Delivanis P.D., Thacker R.W, Hassell K.J.: Effect of post preparation on the apical seal. J. Prosthet. Dent. 1984, 51, 785 789. [12] Haddix J.E., Mattison G.D., Shulman C.A., Pink F.E.: Post preparation techniques and their effect on the apical seal. J. Prosthet. Dent. 1990, 64, 515 519. [13] Kvist T., Rydin E., Reit C.: The relative frequency of periapical lesions in teeth with root canal-retained posts. J. Endod. 1989, 15, 578 580. [14] Shillingburg H.T., Hobo S., Whitsett L.D.: Protezy stałe zarys postępowania klinicznego i laboratoryjnego. Wyd. Kwintesencja, Warszawa 1997, 156 159. [15] Shillingburg H.T., Jr., Fisher D.W., Dewhirst R.B.: Restoration of endodontically treated posterior teeth. J. Prosthet. Dent. 1970, 24, 401 419. [16] Felton D.A., Webb E.L., Kanoy B.E., Dugoni J.: Threaded endodontic dowels: effect of post design on incidence of root fracture. J. Prosthet. Dent. 1991, 65, 179 187. [17] Mattison G.D.: Photoelastic stress analysis of cast-gold endodontic posts. J. Prosthet. Dent. 1982, 48, 407 411. [18] Mattison G.D., von Fraunhofer J.A.: Angulation loading effects on cast-gold endodontic posts: a photoelastic stress analysis. J. Prosthet. Dent. 1983, 49, 636 638. [19] Davy D.T., Dilley G.L., Krejci R.F.: Determination of stress patterns in root-filled teeth incorporating various dowel designs. J. Dent. Res. 1981, 60, 1301 1310. [20] Cooney J.P., Caputo A.A., Trabert K.C.: Retention and stress distribution of tapered-end endodontic posts. J. Prosthet. Dent. 1986, 55, 540 546. [21] Lee H.E., Wang C.H., Wu N.Y., Kuo H.L.: Stress distribution of prefabricated screw posts. Part I: post size. Gaoxiong. Yi. Xue. Ke. Xue. Za Zhi. 1991, 7, 471 475. [22] Ho M.H., Lee S.Y., Chen H.H., Lee M.C.: Three-dimensional finite element analysis of the effects of posts on stress distribution in dentin. J. Prosthet. Dent. 1994, 72, 367 372. [23] Hunter A.J., Feiglin B., Williams J.F.: Effects of post placement on endodontically treated teeth. J. Prosthet. Dent. 1989, 62, 166 172. [24] Hunter A.J., Hunter A.R.: The treatment of endodontically treated teeth. Curr. Opin. Dent. 1991, 1, 199 205. [25] Kahn F.H.: Selecting a post system. J. Am. Dent. Assoc. 1991, 122, 70 71. [26] Standlee J.P., Caputo A.A., Hanson E.C.: Retention of endodontic dowels: effects of cement, dowel length, diameter and design. J. Prosthet. Dent. 1978, 39, 400 405. [27] Standlee J.P., Caputo A.A., Holcomb J., Trabert K.C.: The retentive and stress-distributing properties of a threaded endodontic dowel. J. Prosthet. Dent. 1980, 44, 398 404. [28] Thorsteinsson P.S., Yaman P.: A comparison of stress distribution at tapered vs. threaded cylindrical posts using photoelastic stress analysis. Tannlaeknabladid 1991, 9, 1, 7 12. [29] Dejak B., Romanowicz M.: Wpływ kształtu i wielkości części korzeniowych wkładów na wytrzymałość rekonstruowanych zębów w świetle piśmiennictwa. Prot. Stomatol. 2000, 50, 86 94. [30] Dejak B., Józefowicz J.: Wpływ różnych kształtów wkładów koronowo-korzeniowych na naprężenia w tkankach zęba. Prot. Stomatol. 1994, 44, 248 250. [31] Dejak B., Młotkowski A.: Badanie naprężeń w zębach w zależności od wielkości części korzeniowej wkładów. Quintessence 1995, 3, 410 419. [32] Standlee J.P., Caputo A.A., Collard E.W., Pollack M.H.: Analysis of stress distribution by endodontic posts. Oral Surg. Oral Med. Oral Pathol. 1972, 33, 952 960. [33] Musikant B.L., Cohen B.I., Deutsch A.S.: Podstawowe wymagania stawiane wkładom koronowo-korzeniowym. Magazyn Stomatol. 2003, 13, 1, 48 50. [34] Musikant B.L., Cohen B.I., Deutsch A.S.: Wpływ konstrukcji wkładów koronowo-korzeniowych oraz odbudowanego zrębu koronowego na zęby leczone endodontycznie. Poradnik Stomatol. 2005, 5, 1, 34 38. [35] Musikant B.L., Deutsch A.S.: A new prefabricated post and core system. J. Prosthet. Dent. 1984, 52, 631 634. [36] Cohen B.I., Musikant B.L., Deutsch A.S.: Aktywne wkłady koronowo-korzeniowe. TPS 2003, 2, 30 37. [37] Sorensen J.A., Engelman M.J.: Effect of post adaptation on fracture resistance of endodontically treated teeth. J. Prosthet. Dent. 1990, 64, 419 424. [38] Pao Y.C., Reinhardt R.A., Krejci R.F.: Root stresses with tapered-end post design in periodontally compromised teeth. J. Prosthet. Dent. 1987, 57, 281 286. [39] Dejak B., Młotkowski A.: Analiza naprężeń występujących w zrębach zębów odbudowanych wkładami koronowo-korzeniowymi o różnych kształtach części korzeniowej. Quintessence 1994, 2, 705 712. [40] Robbins J.W., Earnest L.A., Schumann S.D.: Fracture resistance of endodontically-treated cuspids. Am. J. Dent. 1993, 6, 159 161. [41] Hudis S.I., Goldstein G.R.: Restoration of endodontically treated teeth: a review of the literature. J. Prosthet. Dent. 1986, 55, 33 38. [42] Henry P.J.: Photoelastic analysis of post core restorations. Aust. Dent. J. 1977, 22, 157 159. [43] Dejak B.: Wpływ niedokładności wykonania wkładów koronowo-korzeniowych na naprężenia w tkankach zęba. Prot. Stomatol. 1995, 45, 50 52.

582 B.J. Robak, J. Bożyk, J. Borowicz Adres do korespondencji: Bożena J. Robak Zakład Protetyki Stomatologicznej UM ul. Karmelicka 7 20-081 Lublin tel. 601 553 575 e-mail: jolarob@tlen.pl Praca wpłynęła do Redakcji: 14.03.2011 r. Po recenzji: 18.04.2011 r. Zaakceptowano do druku: 15.11.2011 r. Received: 14.03.2011 Revised: 18.04.2011 Accepted: 15.11.2011