Restoration of endodontically-treated teeth using post and core systems review of literature. Jacek Bednarski, Przemysław Kalman

Transkrypt

1 Czas. Stomatol., 2007, LX, 9, Polish Dental Society Odbudowa zębów po leczeniu endodontycznym z użyciem standardowych wkładów koronowokorzeniowych i materiałów do odbudowy zrębu koronowego przegląd piśmiennictwa Restoration of endodontically-treated teeth using post and core systems review of literature Jacek Bednarski, Przemysław Kalman Z Koła Naukowego przy Katedrze i Zakładzie Stomatologii Zachowawczej z Endodoncją ŚUM w Katowicach Kierownik: dr hab. n. med. J. Krupiński, prof. ŚUM Opiekun SKN: dr n. med. B. Wierucka-Młynarczyk Opiekun pracy: dr n. med. M. Krynicki Streszczenie Wprowadzenie: idealna rekonstrukcja zęba powinna odtwarzać jego czynność i estetykę, a także chronić otaczające tkanki przed mechanicznymi i bakteryjnymi czynnikami uszkadzającymi. Cel pracy: na podstawie aktualnego piśmiennictwa omówiono metody odbudowy zębów leczonych endodontycznie ze szczególnym uwzględnieniem standardowych wkładów koronowo-korzeniowych i adhezyjnych materiałów do odbudowy zrębu koronowego. Podsumowanie: na podstawie piśmiennictwa zaproponowano usystematyzowanie materiałów do odbudowy części koronowej zębów ze względu na planowaną metodę leczenia. Summary Introduction: An ideal tooth reconstruction should restore its function and aesthetics, but also protect the surrounding tissues from both mechanical and bacterial damaging factors. Aim of the study: To describe methods of restoration of endodontically-treated teeth with special focus on standard posts and adhesive core build-up materials on the basis of literature. Conclusion: A new system of classification of materials for coronal restorations has been proposed according to the method of treatment. HASŁA INDEKSOWE: odbudowa zębów po leczeniu endodontycznym, standardowe wkłady koronowo-korzeniowe, materiały do odbudowy zrębu koronowego KEYWORDS: restoration of endodontically-treated teeth, posts and core build-up materials 585

2 J. Bednarski, P. Kalman Czas. Stomatol., Wprowadzenie Jedną z metod postępowania pozwalającą na rekonstrukcję znacznie uszkodzonych zębów po leczeniu endodontycznym jest zastosowanie wkładów koronowo-korzeniowych, materiałów do odbudowy rdzenia korony, a następnie bezpośrednich lub pośrednich procedur odtwórczych. Takie postępowanie może być zastosowane zarówno w przypadku rekonstrukcji pojedynczego zęba u pacjentów z pełnymi łukami, jak i u pacjentów z rozległymi brakami zębowymi, jako przygotowanie filarów do kompleksowego leczenia protetycznego [2, 12, 14]. Rekonstrukcja zniszczonej korony zęba powinna odtwarzać jego czynność i estetykę. Właściwa ochrona otaczających tkanek przed czynnikami uszkadzającymi, zarówno mechanicznymi, jak i bakteryjnymi, pozwoli na długie utrzymanie leczonego kanałowo zęba w jamie ustnej pacjenta [11]. Wkłady koronowo-korzeniowe Na jakość opisanych wyżej rekonstrukcji wpływa w istotny sposób dobór materiałów. Do obecnie stosowanych wkładów koronowo- -korzeniowych zaliczamy ich następujące rodzaje: wkłady indywidualne metalowe lub ceramiczne, wkłady metalowe standardowe oraz wkłady z włókien szklanych lub kwarcowych. Wkłady modelowane indywidualnie stanowią etap odbudowy protetycznej, natomiast pozostałe są przydatne w postępowaniu protetycznym oraz zachowawczej rekonstrukcji znacznie uszkodzonych koron zębów technikami bezpośrednimi [3, 10]. W ostatniej dekadzie, wkłady metalowe standardowe wykonane z tytanu lub stopów złota były szeroko stosowane do odbudowy zębów leczonych endodontycznie. Jednak ze względu na wady, takie jak sztywność oraz brak estetyki, nie mogą sprostać współczesnym wymaganiom złożonej odbudowy [11]. Wkłady można też podzielić na aktywne i pasywne. Jeśli elementy konstrukcyjne wkładu, takie jak: nacięcia lub gwintowanie czynnie zwiększają jego utrzymanie w opracowanym kanale-łożu, to wkład taki nazywa się aktywnym. Kiedy natomiast utrzymanie wkładu zapewnia wyłącznie wykorzystany materiał łączący, to wkład taki określa się jako bierny, pasywny. Innym kryterium podziału wkładów może być kształt ich części korzeniowej. Może on być cylindryczny, stożkowy lub cylindryczno- -stożkowy. Wkłady metalowe mogą być gwintowane. Zapewniają wówczas lepsze utrzymanie, jednak powodują powstawanie niekorzystnych naprężeń w ścianie korzenia. Symulacje naprężeń występujących w zrębie zębów zaopatrzonych we wkłady koronowo-korzeniowe oparte na metodzie elementów skończonych (MES) wykazały, że rozkłady i wartości naprężeń wokół wkładów o części korzeniowej w kształcie walca, stożka czy teleskopu nie różnią się w sposób istotny statystycznie. Bardziej równomierny i płynny rozkład naprężeń oraz mniejsze ich wartości w zębinie występują wokół wkładu o części korzeniowej w kształcie stożka. Największe naprężenia w zrębach zębów zaopatrzonych we wkłady koronowo-korzeniowe koncentrują się w okolicy ich szyjek [6, 13]. Wkłady stożkowe, pomimo fizjologicznego kształtu, są jednak rzadko stosowane, ponieważ stwarzają niebezpieczeństwo działania klinowego i zapewniają małą retencję. Natomiast opracowanie kanału pod wkłady cylindryczne, które charakteryzują się lepszą retencją, stwarza możliwość znacznego osłabienia części przywierzchołkowej i może w efekcie przyczynić się do perforacji korzenia. Cylindryczno-stożkowe ukształtowanie części 586

3 2007, LX, 9 Odbudowa zębów po leczeniu endodontycznym korzeniowej wkładu wydaje się być optymalne, ponieważ zapewnia dobrą retencję, pomimo oszczędnego opracowania tkanek zęba w okolicy wierzchołka [1, 13]. Ze względu na budowę wkłady standardowe dzielimy na proste i złożone. Wkłady o budowie złożonej charakteryzują się bardziej skomplikowaną formą, dzięki zastosowaniu kołnierzy lub elementów retencyjnych w części koronowej. Wkłady standardowe są konstrukcjami monolitycznymi. Wkłady złożone należy odróżnić od wkładu składanego modelowanego indywidualnie, który składa się z dwóch lub więcej elementów [16]. Rodzaj użytego wkładu koronowo-korzeniowego determinuje poszczególne etapy jego osadzania. Jednak niezależnie od wybranego systemu standardowych wkładów obowiązują pewne warunki, które powinny być przestrzegane, aby umożliwić prawidłowe leczenie. Podstawowym wymaganiem jest poprawne leczenie endodontyczne, potwierdzone aktualnym badaniem radiologicznym. Podczas usuwania wypełnienia kanałowego ważne jest dokładne oczyszczenie ścian ubytku i kanału. Minimalna ilość wypełnienia kanałowego począwszy od wierzchołka korzenia do miejsca kontaktu z końcem wkładu musi wynosić 4 mm. W zębach krótszych można zredukować długość wkładu, ale wspomniana minimalna ilość wypełnienia powinna być bezwzględnie zachowana. Natomiast w dłuższych zębach ilość ta może być większa. Podczas dobierania wkładu niezbędne jest zachowanie minimum 2 mm przestrzeni pomiędzy górną krawędzią wkładu a zewnętrzną powierzchnią planowanej odbudowy wypełnienia, tak aby mogła ona mieć wystarczającą grubość. To postępowanie pozwoli na stworzenie konstrukcji wytrzymującej obciążenia podczas żucia i artykulacji. Warunkiem powodzenia jest także szczelne przyleganie części i ewentualnych dodatkowych elementów podparcia wkładu do łoża na całej powierzchni [1, 13]. Musikant i wsp. [16] wyróżnili następujące cechy charakteryzujące systemy wkładów standardowych: 1) retencja wkładu, 2) wielkość naprężeń powstających podczas osadzania wkładu, 3) rozkład naprężeń czynnościowych, 4) wytrzymałość na obciążenia, 5) moduł elastyczności wkładu porównywalny do modułu tkanek zęba, 6) retencyjny kształt części koronowej wkładu, 7) prosta technika stosowania. Ad 1. Retencja wkładu zależy w dużej mierze od jego długości. Obowiązuje zasada, że długość wkładu powinna wynosić około 2/3 głębokości kanału, a stosunek długości części korzeniowej wkładu do części koronowej powinien wynosić 2:1 [12]. W przeciwieństwie do długości wkładów ich przekrój nie ma istotnego wpływu na ich retencję. Wybór grubszego wkładu wpływa nieznacznie na wzrost retencji, wymaga jednak zniesienia większej ilości zębiny podczas preparacji, co wiąże się z kolei z dodatkowym osłabieniem korzenia zęba. Średnica wkładu nie powinna przekraczać w żadnym miejscu 1/3 średnicy korzenia. Na umocowanie w kanale korzeniowym istotne znaczenie ma również kształt wkładu, właściwości jego powierzchni oraz właściwości zastosowanego cementu. W 2004 roku Gernhardt i wsp. [9] badali zależność retencji ceramicznych wkładów koronowo-korzeniowych od rodzaju cementu zastosowanego do ich osadzenia (Ketac Cem i Panavia F). Autorzy wykazali, że użycie cementów adhezyjnych pozwala na uzyskanie wyższych wartości sił wiązania niż w przypadku cementów szkło-jonomerowych (sz-j). Na 587

4 J. Bednarski, P. Kalman Czas. Stomatol., retencję wkładów korzystnie wpływa poddanie ich piaskowaniu przed osadzeniem. Ad 2. Jeśli osiągnięciu wysokiej retencji towarzyszy powstanie dużych naprężeń w trakcie osadzania wkładu, stosowanie tego rodzaju wkładu niesie za sobą duże ryzyko niepowodzeń. Ad 3. Równomierny rozkład naprężeń wzdłuż całej części korzeniowej wkładu jest prawie tak samo ważny dla trwałości uzupełnienia jak ich niska wartość. Rozkłady i wartości naprężeń wokół wkładów o części korzeniowej w kształcie walca, stożka, teleskopu nie różnią się istotnie między sobą [6]. Ad 4. Wytrzymałość na obciążenia jest jedną z podstawowych cech charakteryzujących dany rodzaj wkładu. Wytrzymałość mechaniczna wkładów koronowo-korzeniowych z włókien szklanych lub kwarcowych zależy przede wszystkim od ich struktury średnicy włókien, ich zagęszczenia i ułożenia w stosunku do długiej osi wkładu, właściwości żywicy złożonej stanowiącej matrycę dla włókien oraz siły połączenia matrycy z włóknami. Wkłady o większej zawartości włókien charakteryzują się wyższą sztywnością. Stwierdzono, że najczęstszą przyczyną uszkodzeń rekonstrukcji w stomatologii jest cykliczne działanie sił nie przekraczających granic wytrzymałości mechanicznej materiałów odtwórczych [10]. W trzypunktowym teście zmęczeniowym na zginanie wkłady z włókien szklanych DT Light-Post radiopaque (RTD) i FRC Postec (Ivoclar-Vivadent) wytrzymały średnio 2 miliony cykli, co powinno według autorów badania odpowiadać czteroletniemu okresowi narażenia na działanie sił okluzyjnych w jamie ustnej. Co więcej, różnice średniej odporności na złamanie, dotyczące jednego typu sztyftu, zależą od rodzaju zastosowanego materiału do odbudowy kikuta i na odwrót. Ad. 5. Elastyczność określana jest za pomocą modułu elastyczności materiału, z którego wykonany jest wkład koronowo-korzeniowy. Moduł elastyczności wkładów z włókien szklanych jest bliższy modułowi elastyczności zębiny, niż w przypadku wkładów metalowych. Niektórzy autorzy podkreślają potrzebę stosowania wkładów, które mają biomechaniczne właściwości podobne do zębiny. Wkłady z włókna szklanego są jedynym dostępnym materiałem posiadającym tę cechę. Zostało wykazane, że nacisk, który zostaje przeniesiony na pozostałe tkanki zęba przy obecności wkładu metalowego jest o wiele większy, niż przy użyciu wkładu z włókna szklanego. Istotna różnica pomiędzy sztywnym wkładem metalowym, a elastycznym wkładem z włókna szklanego jest zaznaczona w przenoszeniu sił z odbudowy na ząb. W przypadku zastosowania elastycznych wkładów cały nacisk zlokalizowany jest w obrębie korzenia na granicy korzeń-korona, a we wkładach sztywnych siły przenoszone są na kanał korzeniowy [11]. Ad 6. Dodatkowe zwiększenie retencji części koronowej wkładu zapewniają elementy konstrukcyjne takie, jak np.: kołnierze, dodatkowe podparcia, nacięcia, podcienie. Współczesne badania wskazują, że systemy prefabrykowanych wkładów koronowo- -korzeniowych stanowią wartościową alternatywę dla indywidualnych wkładów wykonanych metodą pośrednią ze stopów złota [2, 8]. Jednak dopiero właściwy dobór wszystkich materiałów i technik, które będą użyte w trakcie leczenia, może zapewnić jego ostateczne powodzenie. Materiały stosowane do odbudowy zrębu koronowego Idealny materiał do odbudowy części koronowej zęba powinien tworzyć trwałe połączenie z twardymi tkankami zęba i mieć 588

5 2007, LX, 9 Odbudowa zębów po leczeniu endodontycznym właściwości mechaniczne zbliżone do zębiny. Stosowane dawniej amalgamaty ze względu na liczne wady (kolor, korozja, długotrwałe wiązanie, brak adhezji do tkanek zęba) są obecnie wypierane przez cementy sz-j i materiały złożone. Dotychczasowe badania wskazują, że materiały złożone charakteryzują się lepszymi właściwościami mechanicznymi, a w połączeniu z odpowiednimi systemami wiążącymi, silniejszym połączeniem z tkankami zęba niż cementy sz-j. Najistotniejsze zalety materiałów złożonych wzmocnionych włóknami szklanymi to: estetyka, adhezja do tkanek zęba, moduł elastyczności zbliżony do zębiny [7]. Warto jednak pamiętać, że zastosowanie materiałów światłoutwardzalnych w przypadku masywnej utraty twardych tkanek zęba stwarza problem niecałkowitej polimeryzacji w głębszych warstwach odbudowy. Dlatego materiały złożone podwójnie wiążące, które mogą być skutecznie aplikowane w jednej dużej porcji bez użycia technik warstwowych, dobrze nadają się do odbudowy zrębu koronowego. Możliwe jest jednak antagonistyczne działanie aktywatorów chemicznych i fotoaktywatorów, utrudniające dokładne sieciowanie materiału [17]. Zastosowanie bezpośredniej odbudowy zęba materiałem złożonym jest bardziej ekonomiczne dla pacjenta, ponieważ jest ona tańsza niż metoda pośrednia. Takie postępowanie pozwala na zachowanie większej ilości twardych tkanek zęba niż przy leczeniu koroną protetyczną, a drobne uszkodzenia wypełnień wykonanych z materiałów złożonych mogą być naprawiane. Odbudowy bezpośrednie mogą też stanowić zaopatrzenie tymczasowe i być później wtórnie opracowane pod korony [11]. Planując rekonstrukcję zęba z użyciem materiału złożonego lub cementu sz-j, a następnie założenie korony (w szczególności pełnoceramicznej) należy pamiętać o jego właściwościach mechanicznych. Na stabilność nadanego kształtu odbudowy z materiałów złożonych i cementów sz-j wpływa ich skurcz polimeryzacyjny, rozszerzalność termiczna oraz interakcja ze środowiskiem jamy ustnej. To ostatnie zjawisko może przyjmować dwie postacie. W przypadku niektórych materiałów złożonych woda powoduje wypłukiwanie wolnych monomerów i innych składników, co pociąga za sobą utratę masy materiału i pogorszenie własności mechanicznych. Inne materiały w kontakcie z wodą ulegają pęcznieniu i zwiększają swą masę. Badania in vitro wykazały, że najmniejszą stabilnością kształtu po upływie 56 dni charakteryzuje się modyfikowany żywicą cement sz-j. Może to być spowodowane obecnością w jego składzie hydrofilnego monomeru HEMA [5]. Materiały złożone do odbudowy części koronowej zęba wykazują lepszą stabilność kształtu zarówno podczas polimeryzacji, jak i przebywając w środowisku jamy ustnej. W badaniach klinicznych, które miały na celu porównanie przydatności materiałów złożonych i cementów sz-j w rekonstrukcjach zębów leczonych endodontycznie, odsetek niepowodzeń był wyższy w sposób istotny statystycznie (28,8%) dla rekonstrukcji wykonanych z użyciem materiału Ketac Silver Aplicap. Dla materiałów złożonych odsetek niepowodzeń wynosił odpowiednio 15,3% i 15,0%. Chociaż nie wykazano istotnych statystycznie różnic w odsetku niepowodzeń w zależności od wielkości i zasięgu odbudowy, stwierdzono niewielką przydatność cementu sz-j w rekonstrukcjach rozległych ubytków obejmujących 5 powierzchni korony zęba bez dodatkowych elementów retencyjnych. Odpowiednio 23% rekonstrukcji wykonanych przez studentów i 12% wykonanych przez lekarzy zakończyło się niepowodzeniem. Doświadczenie lekarza wydaje się zatem 589

6 J. Bednarski, P. Kalman Czas. Stomatol., być kolejnym istotnym czynnikiem warunkującym skuteczne postępowanie (trudny manualnie zabieg, skomplikowane procedury adhezyjne). Wykonane odbudowy części koronowej zęba były też podatne na uszkodzenia w trakcie kolejnych etapów klinicznych, prowadzących do rekonstrukcji protetycznej, takich jak pobieranie wycisków, czy cementowanie i usuwanie koron tymczasowych [18]. Dzięki zastosowaniu systemów wiążących z zębiną materiały złożone mogą być obecnie rutynowo wykorzystywane do odbudowy części koronowej zęba w zastępstwie amalgamatów. Badania kliniczne wykazały, że przez pierwsze 3 lata od aplikacji odporność na złamanie odbudów wykonanych z materiałów złożonych jest większa niż amalgamatów [14]. Wybór materiału złożonego do odbudowy rdzenia pociąga za sobą konieczność dobrania odpowiedniego systemu wiążącego. Materiały chemoutwardzalne i podwójnie wiążące zawierają aktywatory w postaci amin czwartorzędowych. Kwaśne monomery zawarte w systemach wiążących V i późniejszych generacji (bez użycia dodatkowego aktywatora) powodują zobojętnienie amin czwartorzędowych i zaburzenie polimeryzacji opisanych materiałów [7, 14]. Dlatego podczas stosowania materiałów adhezyjnych należy postępować zgodnie z zaleceniami producenta [14]. Metody odtwórcze Istnieje wielka różnorodność metod stosowanych do odbudowy znacznie zniszczonych koron zębów. Na podstawie danych z piśmiennictwa zaproponowano usystematyzowanie materiałów do odbudowy części koronowej zębów ze względu na planowaną metodę leczenia: 1) bez wkładu (zakotwiczenie materiału odtwórczego w komorze miazgowej zęba): materiały złożone do odbudowy rdzenia podwójnie wiążące lub chemoutwardzalne, materiały złożone przeznaczone do odtwarzania ubytków w zębach tylnych, amalgamaty (dalsze postępowanie: bezpośrednia lub pośrednia odbudowa), 2) endokorona, 3) wkład z włókien szklanych lub kwarcowych: materiały złożone do odbudowy rdzenia podwójnie wiążące lub światłoutwardzalne, materiały złożone przeznaczone do odtwarzania ubytków w zębach tylnych (dalsze postępowanie: bezpośrednia lub pośrednia odbudowa), 4) wkład standardowy metalowy tytanowy lub złoty: amalgamaty, cermety, kondensowalne cementy sz-j, cementy sz-j modyfikowane żywicą, materiały złożone do odbudowy rdzenia podwójnie wiążące lub światłoutwardzalne, materiały złożone przeznaczone do odtwarzania ubytków w zębach tylnych (dalsze postępowanie: bezpośrednia lub pośrednia odbudowa), 5) wkład indywidualny metalowy lub ceramiczny (dalsze postępowanie: korona protetyczna) [1-4, 6, 9, 12-16]. Dokonano również podziału materiałów do odbudowy rdzenia ze względu na rodzaj reakcji wiązania: 1) chemoutwardzalne; kondensowalne cementy sz-j: Ketac Molar (3M ESPE), Fuji IX (GC), Riva SC (SDI), cermety: Ketac Silver (3M ESPE), Riva Silver (SDI), Miracle Mix (GC), materiały złożone do odbudowy rdzenia: Bisfil Core 2B, Bisfil II, Core-Flo (Bisco), CR Hybrid, Encore (Centrix), Core Paste (Den-Mat), Rebuilda SC (VOCO), 2) podwójnie utwardzane; materiały złożone do odbudowy rdzenia: Build-It! FR (Pentron), Luxacore 590

7 2007, LX, 9 Odbudowa zębów po leczeniu endodontycznym (DMG), Absolut Dentin Core (Parkell), CoreRestore 2 (Kerr), Multicore (Ivoclar Vivadent), TiCore AUTO E (EDS), Parapost Paracore (Colténe), Encore D/ C Automix (Centrix), Biscore (Bisco), FluoroCore (Dentsply), cementy sz-j modyfikowane żywicą: Vitremer (3M ESPE), Riva LC (SDI), Fuji II LC (GC), 3) światłoutwardzalne; materiały złożone przeznaczone do odtwarzania ubytków w zębach tylnych: Alert (Pentron), Ariston (Ivoclar Vivadent), Prodigy Condensable (Kerr), P-60 (3M ESPE), Solitaire (Kultzer), Virtuoso (Den- Mat), materiały złożone do odbudowy rdzenia: Light Core (Bisco), Encore SuperCure (Centrix), Clearfil Photo Core (Kuraray), Rapidfill (Mirage). Wskazania do zastosowania wkładów koronowo-korzeniowych Wskazania do zastosowania wkładów prefabrykowanych (standardowych wkładów metalowych albo wkładów z włókien szklanych lub kwarcowych) są następujące [12, 14]: mniej niż dwie ściany zębiny lub utrata brzegu siecznego w zębach siecznych i kłach, mniej niż dwie ściany zębiny w zębach przedtrzonowych, niewystarczająca powierzchnia retencyjna w komorze miazgi, wysokość pozostałych po opracowaniu ścian zębiny jest mniejsza niż 3mm w zębach trzonowych. Można jednak zastosować zakotwiczenie zrębu koronowego w komorze miazgi ze względu na jej dużą powierzchnię adhezyjną [19]. W przypadku odbudowy zębów z ubytkami poddziąsłowymi problemem może stać się zachowanie suchości pola zabiegowego, niezbędnego przy pracy materiałami adhezyjnymi [15]. Należy wówczas rozważyć zastosowanie lanych wkładów metalowych osadzanych na cementach sz-j lub fosforanowych, albo chirurgiczne lub ortodontyczne wydłużenie korony klinicznej zęba. Podsumowanie Stosowanie wkładów koronowo-korzeniowych oraz materiałów do odbudowy części koronowej zęba ma na celu stworzenie jednolitej podbudowy pod uzupełnienie ostateczne wykonane metodą pośrednią lub bezpośrednio w jamie ustnej pacjenta. Warunki powodzenia są uwarunkowane [12, 13, 14]: 1) poprawną kwalifikacją zęba, 2) doborem właściwego wkładu standardowego i materiałów odtwórczych, 3) właściwym przygotowaniem zęba i osadzeniem wkładu, 4) poprawnie wykonaną rekonstrukcją. Piśmiennictwo 1. Aluchna M: Mechaniczne elementy retencyjne stosowane podczas zachowawczej odbudowy zębów. Mag Stomatol 2003, 4, 13: Bolhuis P, de Gee A, Feilzer A: Influence of fatigue loading on four post-and-core systems in maxillary premolars. Quintessence Int 2004, 35, 8: Borczyk D: Odbudowa zębów leczonych endodontycznie. Zęby przednie. Mag Stomatol 2006, 5, 16: Brett J C, Condios S, Deutsch A S, Musikant B L: Wytrzymałość na złamanie trzech różnych materiałów zastosowanych w połączeniu z trzema rodzajami standardowych sztyftów korzeniowych do odbudowy kikutów 591

8 J. Bednarski, P. Kalman Czas. Stomatol., zębów. Quintessence 1996, 3, 4: Chutinan S, Platt J A, Cochran M A, Moore K B: Volumetric dimensional change of six direct core materials. Dent Mater 2004, 20, 4: Dejak B, Młotkowski A: Analiza naprężeń występujących w zrębach zębów odbudowanych wkładami koronowo-korzeniowymi o różnych kształtach części korzeniowej. Quintessence 1994, 10, 2: Deliperi S, Bardwell D N, Colana C: Reconstruction of devital teeth using direct fiber-reinforced composite resins: A case report. J Adhes Dent 2005, 7, 2: Goto Y, Nicholls J I, Phillips K M, Junge T: Fatigue resistance of endodontically treated teeth restored with three dowel-and-core systems. J Prosthet Dent 2005, 93, 1: Gernhardt C R, Bekes K, Schaller H G: Mocowanie adhezyjne endodontycznych systemów wkładów. Quintessence 2004, 6, 12: Grandini S, Goracci C, Monticelli F, Tay F, Ferrari M: Fatigue resistance and structural characteristics of fiber posts: three-point bending test and SEM evaluation. Dent Mater 2005, 21, 2: Grandini S, Goracci C, Tay F, Grandini R, Ferrari M: Clinical evaluation of the use of fiber posts and direct resin restorations for endodontically treated teeth. Int J Prosthodont 2005, 18, 5: Krastl G: Odbudowa zębów leczonych endodontycznie. Wkłady korzeniowe: kiedy i jak? Quintessence 2005, 4, 13: Krynicki M: Ocena wypełnień rozległych ubytków twardych tkanek zębów bezmiazgowych zbrojonych retencyjnie wkładami koronowo-korzeniowymi na podstawie badań modelowych. Rozprawa doktorska. ŚAM Katowice Lösche G M: Restoration of the endodontically treated tooth: adhesion vs mechanical retention. Red. J F Roulet, M Degrange in: Adhesion. The silent revolution in dentistry. Quintessence Publishing Co, Inc 2000, p Matraszek H, Loster B W: Rekonstrukcja zębów zniszczonych poniżej girlandy dziąsłowej. Mag Stomatol 2001, 11, 11: Musikant B L, Cohen B I, Deutsch A S: Podstawowe wymagania stawiane wkładom koronowo-korzeniowym. Mag Stomatol 2003, 1, 13: Stavridakis M M, Kakaboura A I Krejci I: Degree of remaining C=C bonds, polymerization shrinkage and stresses of dual-cured core buid-up resin composites. Oper Dent 2005, 30, 4: Stober T, Rammelsberg P: The failure rate of adhesively retained composite core build-ups in comparison with metal added glass ionomer core build-ups. J Dent 2005, 33, 1: Żarow M: Odbudowa zębów bocznych po leczeniu endodontycznym. Zęby przedtrzonowe. Mag Stomatol 2006, 3, 16: Otrzymano: dnia 30.IV.2007 r. Adres autorów: Zabrze, Pl. Traugutta 2 jbednarski@slam.katowice.pl 592